Bernard Alan – rozdział 1

Antropologia (z greckiego anthropos – człowiek; logos – mowa, nauka);

Etnologia – bada różnice kulturowe oraz cechy wskazujące na człowieczeństwo wspólne ludom całego świata;

Koncepcja „czterech dziedzin wiedzy” – w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie w skład antropologii wchodzą cztery dziedziny naukowe:

1. Antropologia biologiczna – badanie biologii człowieka oraz jak wiążę się ona z antropologią rozumianą, jako nauka o rodzaju ludzkim;

2. Archeologia – ustala związki znalezisk ze środowiskiem i poszukiwaniem śladów struktury społeczeństw prehistorycznych;

3. Językoznawstwo antropologiczne – nauka o języku i jego zróżnicowaniu; związane z „relatywistycznym” nurtem antropologii kulturowej;

4. Antropologia kulturowa – zajmuje się badaniem zróżnicowania kulturowego, poszukiwaniem uniwersaliów kulturowych, ujawnianiem struktury społecznej, interpretacją symboliki itp.

Teoria i etnografia

Etnografia – opisywanie ludów, nasz sposób rozumienia tego, jak myślą inne ludy;

Teoria – sposób rozumienia antropologicznego punktu widzenia; składają się na nią cztery elementy:

1. Pytania – Co próbujemy odkryć? Czemu służy ta wiedza? Jak zmieniają się społeczeństwa? Jak funkcjonują instytucje społeczne?;

2. Założenia – obejmują koncepcje powszechnej natury ludzkiej, zróżnicowania kulturowego, wartości występujących we wszystkich kulturach oraz różnic istniejących między wartościami kulturowymi;

3. Metody – są częścią każdego badania terenowego, obejmują nie tylko sposoby prowadzenia badań terenowych, ale również porównania;

4. Obserwacja – jest częścią metodologii, w zależności od przyjętej teorii może być różnie dokonywana;

Poza wyżej umówionymi w antropologii występują jeszcze dwa aspekty badań:

1. Obserwowanie społeczeństwa, jako całości – celem jest stwierdzenie, jak każda część składowa tego społeczeństwa pasuje do pozostałych lub jest znacząca w kategoriach innych takich części;

2. Badanie każdego społeczeństwa w relacji do innych społeczeństw – celem jest znalezienie i wyjaśnienie istniejących podobieństw i różnic;

Perspektywy diachroniczne, synchroniczne i interakcyjne

Ewolucjonizm – perspektywa antropologiczna, podkreślająca rosnącą w czasie złożoność kultury.

Dyfuzjonizm – kładzie nacisk na przenoszenie idei z jednego miejsca w inne.

Ewolucjonizm i dyfuzjonizm oferują odmienne wyjaśnienia tego, jak zmieniają się kultury. Obie jednak są częściami teorii zmiany społecznej.

1 KLASYFIKACJA PERSPEKTYW BADAWCZYCH

Perspektywa diachroniczna ujmuje zjawiska z perspektywy upływu czasu. Jej przeciwieństwem jest perspektywa synchroniczna, ponieważ dotyczy zjawisk występujących w tym samym czasie. Nacisk tu kładzie się na zrozumienie pojedynczych społeczeństw, niezależnie od tego czy chodzi o strukturę, funkcję, czy sens konkretnych zwyczajów. Perspektywa interakcyjna ma aspekty zarówno diachroniczne, jak i synchroniczne. Do zwolenników tej perspektywy zaliczają się antropolodzy badający cykliczne procesy społeczne i relacje przyczynowo – skutkowe łączące kulturę ze środowiskiem. Koncentrowała się na mechanizmach, przez które jednostki usiłują uzyskać wpływ na inne jednostki, albo po prostu na tym w jaki sposób definiują swoją sytuację społeczną. Historia antropologii z przejściem od perspektyw diachronicznych do synchronicznych oraz od perspektyw synchronicznych do interakcyjnych.

Perspektywy diachroniczne	Perspektywy synchroniczne	Perspektywy interakcyjne
Ewolucjonizm	Relatywizm (w tym kultura i osobowość)	Transakcjonizm
Dyfuzjonizm	Strukturalizm	Procesualizm
Marksizm (pod pewnymi względami)	Funkcjonalizm strukturalny	Feminizm
Teorie areału kulturowego (pod pewnymi względami)	Antropologia kognitywna	Poststruturalizm
	Teorie areału kulturowego (pod pewnymi względami)	Postmodernizm
	Funkcjonalizm (pod pewnymi względami)	Funkcjonalizm (pod pewnymi względami)
	Interpretacjonizm (pod pewnymi względami)	Interpretacjonizm (pod pewnymi względami)
		Marksizm (pod pewnymi względami)

2 KLASYFIKACJA PERSPEKTYW BADAWCZYCH

Klasyfikacja przez koncentrację na społeczeństwo (jako jednostka społeczna) lub kulturę (jako ogół idei, przedmiotów i umiejętności posiadanych przez wspólnotę lub społeczeństwo).

W antropologii społecznej i kulturowej teoria zależy od pytań stawianych przez antropologów.

Perspektywy społeczne	Perspektywy kulturowe
Ewolucjonizm	Dyfuzjonizm
Funkcjonalizm	Relatywizm
Funkcjonalizm strukturalny	Antropologia kognitywna
Transakcjonizm	Interpretacjonizm
Procesualizm	Postmodernizm
Marksizm	Teorie areału kulturowego(P.P.W)
Poststrukturalizm(P.P.W)	Feminizm(P.P.W)
Strukturalizm(P.P.W)	Poststrukturalizm(P.P.W)
Teorie areału kulturowego(P.P.W)	Strukturalizm(P.P.W)
Feminizm(P.P.W)

Pod pewnymi względami –P.P.W

Wizje historii antropologii

1. Następstwo zdarzeń lub nowych idei

Pogląd najbardziej obiektywny, ale nie będący w stanie uchwycić złożonych związków istniejących między koncepcjami.

1. Następstwo ram czasowych (albo stadiów rozwoju, albo Kuhnowskich paradygmatów, które wymagają większej analizy)

Nacisk na wewnętrzne funkcjonowanie paradygmatów, jest powszechny wśród historyków nauki, ale nie ma w nim miejsca na obserwatora perspektywy dynamicznej.

1. System idei (zmieniających się w czasie, których analiza powinna być dynamiczna)

2. Zbiór równoległych naukowych tradycji narodowych

3. Proces- przeskakiwanie pomiędzy programami badawczymi

Porzucenie starych pytań zamiast włączenia ich w nowe ramy teoretyczne.

Każda z pięciu przedstawionych wyżej możliwości stanowi pogląd na historię antropologii.

1 i 2 to raczej punkt widzenia historyków, a 3,4,5 praktykujących antropologów.

3. Podejście ewolucjonistyczne

Zasadniczo istnieją cztery wątki myślenia ewolucjonistycznego w ramach antropologii: ewolucjonizm unilinearny, ewolucjonizm uniwersalny, ewolucjonizm multilinearny oraz neodarwinizm.

Z koncepcją ewolucjonizm w antropologii wiążę się koncepcja wielkiego łańcucha bytu. Jednak zachodzą między nimi dwie zasadnicze różnice: 1. Pojęcie ewolucja ma aspekt zarówno przestrzenny, jak i czasowy: rzeczy zmieniają się lub ewoluują w czasie. 2. Klasyczna koncepcja klasycznego wielkiego łańcucha bytu opierała się na idei niezmiennych gatunków, a teoria ewolucji w jej biologicznej postaci opiera się na zaprzeczającej jej koncepcji zmienności gatunków, gdzie niższe formy przechodzą w wyższe. Ewolucja społeczna wykazuje podobieństwo do ewolucji biologicznej.

Ewolucjonizm Darwina -> ewolucja postępuje wyłącznie dzięki przekazywaniu tego, co dziś nazywamy cechami genetycznymi. Przypadkowe mutacje według niego są skutkiem zróżnicowania społecznego, a te jednostki z lepszymi genami, lepiej radzące sobie w różnych warunkach miały przetrwać częściej. Dla niego mechanizm ewolucji to mechanizm doboru naturalnego. Mutacje, które pozwoliły przetrwać jednostką do okresu rozmnażania się będą bardziej pożądane, a jednostki je posiadające bardziej uprzywilejowane. Społeczeństwa stają się złożone, gdy postępuje proces przekazywania cech kulturowych (ostatnie zdanie to uzupełnienie teorii Darwina przez Lamarcka).

Ewolucjonizm unilinearny – istnieję tylko jedna, dominująca linia ewolucji, a więc wszystkie społeczeństwa przechodzą przez te same stadia rozwoju, zmiany np. w sferze religii związane są ze zmianami w sferze gospodarki – wiara, że wszystkie sfery życia są ze sobą powiązane.

Przedstawiciele: Maine (społeczeństwo pojawiło się w miejsce rodziny i grup krewniaczych), Lubbock (matrylinearność pojawiła się przed patrylinearnością -> postulat najbardziej kontrowersyjny, bo matry była bardziej rozpowszechniona, a wraz z powstaniem instytucja małżeństwa mężczyzna przejmował kontrolę) i Morgan (odkrył klasyfikacyjny system pokrewieństwa, który pozwalał odkryć historie społeczeństw pierwotnych).

Z teorii pokrewieństwa wyrosła teoria totemizmu – system wierzeń związany z symbolicznym przedstawieniem tego, co społeczne, za pomocą tego, co naturalne. Np. w niektórych plemionach do określonych ról społecznych przypisywało się role jakiegoś zwierzęcia. Totemy mogą być indywidualne, klanowe, fratrii (grupy klanów), totemy moiet (dzielące społeczność na pół), totemy sekcji i podsekcji oraz totemy miejscowe.

Teoria przeżytków -> teoria Sir Edwarda Tylora, za pomocą, której badał ewolucję. Uznaje ona, że kultura przechowywała elementy, które straciły już swoje funkcje, ale obecnie ich istnienie stanowi świadectwo tego, jak ważne były w przeszłości. Np. terminologie pokrewieństwa badane przez Morgana.

Teoria religii -> (Tylor) religia przechodziła od animizmu (wiara w obecność dusz w przyrodzie nieożywionej), który wiązał się z praktykami składania darów -> przez fetyszyzm (ludzie sprawują kontrolę nad swoimi bóstwami za pośrednictwem przedmiotów materialnych) -> do totemizmu (wiara, ze gatunki zwierząt lub roślin mają dusze).

Lubbock i jego teoria religii -> od ateizmu -> przez fetyszyzm -> kult przyrody (totemizm) -> szamanizm -> antropomorfizm (bogowie podobni do ludzi) -> teizm/monoteizm/politeizm.

Ewolucjonizm uniwersalny -> teoria ewolucji społecznej kładąca nacisk na ogólne stadia, a nieokreślone konkretnie i tu dzikość, barbarzyństwo oraz cywilizacja. Był łagodniejszą odmianą ewolucjonizmu, mniej kontrowersyjną, bo określał ogóły a nie szczegóły, z którymi inni mogli się nie zgadzać. Przedstawiciele: Vere Gordon Childe i Leslie Alvin White( wykazał, że najważniejszym czynnikiem rozwoju kultury jest technika, chciał utworzenia kulturologii mającej zajmować się badaniem ewolucji kultury, energia jest kluczową siłą ewolucji).

Ewolucjonizm multilinearny -> teoria ewolucji społecznej przypisująca szczególne znaczenie zróżnicowaniu międzykulturowemu i wpływowi środowiska na ten proces oraz szczegółach rozwoju historycznego, co wiąże się z koncepcją Darwina (neodarwinizm). Twórcą jest Julian Haynes Steward uznający, że istnieją dwie trajektorie rozwoju – techniczna i społeczna. Były one ograniczone przez warunki ekologiczne oraz środowisko naturalne i to łączy ewolucjonizm multilinearny z ekologią kulturową (badanie relacji między kulturą a światem przyrody).

Neodarwinizm składa się z socjobiologii i myślenia „rewolucyjnego” po to by wyjaśnić społeczne zachowania człowieka oczywiście biorąc pod uwagę teorie Darwina. Socjobiologia – traktuje ludzką kulturę i społeczeństwo, jako proste dopełnienie zwierzęcej natury rodzaju ludzkiego, a geny wpływają na altruizm czy inne zachowania np. w rodzinie oraz badania doboru grupowego i jego konsekwencje.

Myśl rewolucyjna -> ogólnie zmiany następują nie przez ewolucję a przez rewolucję; główna teza to poszukiwanie początku kultury symbolicznej albo kulturo genezy, np. Knight uznał, że początkiem kultury symbolicznej był strajk kobiet, które żądały jedzenia w zamian za seks, a więc mężczyźni w zamian za seks zaczęli służyć kobietom.

ROZDZIAŁ 4

Dyfuzjonizm i teorie areału kulturowego

W dyfuzjonizmie nacisk kładziony jest na przenoszenie rzeczy (materialnych lub innego rodzaju) z jednej kultury do drugiej, od jednego ludu do drugiego lub z jednego miejsca w inne.

Główne założenie głosi, że rodzaj ludzki jest pozbawiony wynalazczości – pewne rzeczy wynajduje się tylko raz a następnie przekazuje między ludźmi. Koncepcje regionalne i koncepcje areału kulturowego są logicznym rezultatem nacisku kładzionego na dyfuzję.

Filologia, Muller i Bastian – początki dyfuzjonizmu wywodzą się z dziewiętnastowiecznej tradycji filologicznej, która zakłada istnienie historycznego pokrewieństwa między wszystkimi językami wywodzącymi się z indoeuropejskiej rodziny językowej.

Tradycja filologiczna. Dyfuzjonizm przed dyfuzjonistami?

- sir Wiliam Jones, angielski orientalista i adwokat, odkrył podobieństwa między sanskryptem, greką, łaciną

- na początku XIX wieku Wilhelm von Humboldt zainteresował się baskijskim językiem europejskim, ale nie indoeuropejskim; znalazła argumenty przemawiające za istnieniem ścisłych wzajemnych związków między językiem, a kulturą

- Jacob Grimm ustalił zachodzenie przesuwki spółgłoskowej odróżniającej języki germańskie od innych języków indoeuropejskich

-Franz Bopp podjął badania porównawcze nad gramatyką indoeuropejską.

Wszyscy ci uczeni poruszali kwestie, które później weszły do antropologii pod nazwą dyfuzjonizm.

Łączność z brytyjskim ewolucjonizmem zachodzi za pośrednictwem wielu uczonych, najbardziej widoczne jest to w pracach orientalisty Friedricha Maxa Mullera – większość życia poświęcił wydawaniu serii świętych tekstów Wschodu; przyczynił się także do rozpowszechnienia zasadniczo ewolucjonistycznej idei jedności psychiki ludzkiej, czy też jedności umysłu ludzkiego (cały rodzaj ludzki ma taką samą umysłowość) oraz dyfuzjonistycznej koncepcji, że religie i języki starożytnej Grecji i Rzymu były powiązane z religiami i językiem Indii. Badania tych ostatnich prowadził stosując antropologiczne porównania zwyczajów pogrzebowych oraz filologiczne porównania nazw bóstw greckich i hinduskich. Uważał, że nie istnieje jeden rodzaj totemizmu i krytykował tych, którzy wierzyli, że we wszystkich społeczeństwach wierzenia religijne przechodzą te same stadia rozwoju

- Adolf Bastian był raczej ewolucjonistą niż dyfuzjonistą i przeciwnikiem darwinizmu. Przyczynił się do zorganizowania w Niemczech muzealnej etnografii oraz do stworzenia teoretycznej etnologii – miał, więc wpływ na rodzący się ewolucjonizm. Zaproponował rozróżnienie idei elementarnych od idei etnicznych (idei ludów). Te pierwsze obejmowały to co później zostało nazwane uniwersaliami kulturowymi, które potraktowane łącznie tworzą jedność psychiki ludzkiej

Dyfuzjonizm właściwy - zdobył rozgłos pod koniec XIX wieku dzięki pracom niemieckich i austriackich antropogeografów.

Dyfuzjonizm niemiecko – austriacki:

- pierwszy wielki dyfuzjonista to Friedrich Ratzel; zalecał on mapowanie regionów i odnajdowanie tras migracji i dyfuzji cech kulturowych na obszarze całego globu; przeczył jedności psychiki ludzkiej oraz szukał świadectw kontaktu kulturowego, jako przyczyny podobieństwa kultur. To oraz fakt, że uważał ludzkość za pozbawioną wynalazczości czyni go prawdziwym dyfuzjonistą (sam tą nazwą się nie posługiwał).

- dowodził, że pojedyncze składniki kultury wykazują skłonność do dyfuzji, natomiast kompleksy kulturowe rozprzestrzeniły się dzięki migracjom

- podobieństwo między łukiem myśliwskim, a łukiem nowogwinejskim – Ratzel postulował istnienie historycznych kontaktów między tymi regionami i wiązał je z tym, co uważał za zbliżoną konstrukcję psychiczną ludów zamieszkujących te dwa obszary; dowodził, że kultura rozwija się przede wszystkim za sprawą masowych migracji oraz podboju ludów słabszych przez silniejsze i bardziej zaawansowane kulturowo

- Ratzel był prawdopodobnie pierwszym antropologiem, który podzielił świat na to, co nazywamy teraz areałami kulturowymi, jednak dopiero Leo Frobenius ugruntował i rozszerzył jego metodę i teorię. Frobenius wystąpił z koncepcją kręgów kulturowych rozumianych, jako wielkie obszary kulturowe, które w pewnych przypadkach rozprzestrzeniają się po całym globie i nakładają się na te, które istniały wcześniej (np. kultura łuku i strzał na kulturę dzidy)

- w późniejszych pracach uwagę Frobeniusa zajmowało to, co nazwał paideuma, czyli dusza kultury, podstawowa zasada psychiczna, która określa daną konfigurację cech kulturowych; poszukując tych konfigracji kulturowych na obszarze Afryki przyczynił się do rozwinięcia pojęcia światopoglądu, które zdominowało antropologię amerykańską.

- Frobenius uważał że w Afryce istnieją dwa światopoglądy: etiopski - Egipt, wschodnia, zachodnia i środkowa Afryka(hodowla bydła, uprawa ziemi, patrylinearność, kult przodków, kult ziemi ) i chamicki – północ i południe Afryki ( hodowla bydła, łowiectwo, matrylinearność, unikanie zmarłych, czary)

- na tych podstawowych światopoglądach opierał się zbiór bardziej specyficznych konfiguracji kulturowych, które rozprzestrzeniały się w obrębie Afryki lub przenosiły się z Azji lub Europy do Afryki; nakładały się na wcześniejsze elementy kulturowe, takie jak zbieractwo i łowiectwo, które albo wchodziły w skład tych elementów kulturowych, albo trwały w izolacji wewnątrz areałów kulturowych kształtowanych przez kolejne fale dyfuzji kulturowej.

-kolejni badacze to Fritz Graebner (podobieństwa kultury materialnej) i Wilhelm Schmidt. Ratzel kładł nacisk na aspekt jakościowy kultur, Frobenius dawał pierwszeństwo czynnikowi ilościowemu, a Graebner połączył to. Za pomocą tej metody zdefiniował takie kręgi kulturowe jak tasmański (ponoć najwcześniejszy i najbardziej pierwotny), bumerangu australijskiego, łuku melanezyjskiego i patrylinearności polinezyjskiej. Podejmowane przez niego próby stworzenia naukowej podstawy dla geograficznych badań kręgów kulturowych i nakładających się na siebie warstw kulturowych wyznaczają szczytowy moment myśli dyfuzjonistycznej.

-Schmidt interesował się religiami Afryki; dowodził, że kultura Pigmejów afrykańskich jest bardziej pierwotna niż kultura tasmańska; wyróżnił cztery kręgi kulturowe:

• Krąg prakultury łowców i zbieraczy

• Krąg prymarny, czyli uprawy ogrodów – po raz pierwszy pojawia się pochodzenie patrylinearne i matrylinearne

• Krąg sekundarny – powstał w wyniku wymieszania się cech dwóch pierwszych kręgów – intensywne rolnictwo, uświęcone panowanie królów, politeizm

• Krąg tercjarny –składa się z kompleksu połączonych cech różnych kultur kręgu sekundarnego i tworzą go starożytne cywilizacje Azji, Europy i obu Ameryk

- jeden z celów Schmidta było ustalenie pochodzenia religii światowych; wysunął hipotezę głoszącą, że religia wzięła swój początek z pierwotnego monoteizmu wywodzącego się z wiedzy o jednym prawdziwym Bogu, którą ludzkość początkowo posiadała; był przekonany, że każdy kolejny krąg kulturowy rozwija doskonalszą technikę i bardziej złożoną organizację społeczną. U Schmidta widać elementy prymitywizmu i ewolucjonizmu

Dyfuzjonizm brytyjski

Współistnienie ewolucjonizmu i dyfuzjonizmu w Wielkiej Brytanii miało zostać zakwestionowane po śmierci królowej Wiktorii w 1901 roku. Dziewiętnastowieczni Brytyjczycy wierzyli, bowiem że wiktoriańskie wartości oraz wynalazki i odkrycia naukowe reprezentowane przez mecenat księcia Alberta są szczytem dążeń ludzkich. Jednak osiągnięcia te zaczęto deprecjonować, a nowym symbolem kulturowych osiągnięć ludzkości stał się starożytny Egipt, a drogę społeczeństwa egipskiego do społeczeństwa wiktoriańskiego, zdaniem brytyjskich dyfuzjonistów, wyznaczała degeneracja, a nie ewolucja.

Sir Grafton Elliot Smith i jego uczeń William James Perry stworzyli dziwaczną teorię głoszącą, że wszystkie wielkie osiągnięcia kulturowe pochodzą z Egiptu faraonów, mumii, piramid i kultu Słońca oraz że wszystkie kultury w swoim czasie były tylko mizernymi pozostałościami tego potężnego niegdyś państwa. Inspiracją dla Elliota Smitha były prowadzone przez niego badania mumii egipskich. Perry w swojej książce dowodził, że Egipt i tylko Egipt był źródłem rolnictwa, udomowienia zwierząt, kalendarza, garncarstwa, koszykarstwa, stałych siedzib i miast.

Stanowisko tych dwóch uczonych znane jest, jako dyfuzjonizm heliocentryczny, czyli koncentrujący się na Słońcu (odwołujący się do kultu Słońca w starożytnym Egipcie i innych starożytnych kulturach).

Zwolennicy heliocentryzmu nie mieli ani bazy w postaci uniwersyteckich wydziałów antropologii, ani metodologicznych narzędzi, aby podtrzymać zainteresowanie swoim kierunkiem wśród nowego pokolenia uczonych o orientacji funkcjonalistycznej.

Dyfuzjonizm dziś?

Dyfuzjonizm jest obecnie najmniej popularną teorią, ale nadal żywą. W archeologii i antropologii biologicznej toczy się dziś wielki spór między zwolennikami teorii „wyjścia z Afryki” lub „modelu wymiany” a zwolennikami „modelu ciągłości regionalnej”, czyli koncepcji rozprzestrzeniania się ludzi. Spór ten pozostaje w ścisłym związku z odwiecznym w dyfuzjonizmie zagadnieniem początków: czy źródłem podobieństw jest przekazywanie genów lub kultury między osiadłymi populacjami, czy też migracje ludów. Dyfuzjonizm pozostaje wciąż żywy za sprawą areałów kulturowych.

Koncepcje regionalne i koncepcje areału kulturowego

Dwa typy ujęć areału kulturowego:

1. ujęcie wywodzące się z niemiecko-austriackiej koncepcji dyfuzjonizmu

2. koncepcja porównań regionalnych – cecha charakterystyczna to poszukiwanie przyczyn i regularności.

Areał kulturowy (obszar kulturowy) – grupa powiązanych ze sobą kultur, zazwyczaj zajmujących jakiś region geograficzny.

Teoria areału kulturowego w antropologii amerykańskiej

W latach dwudziestych ubiegłego wieku zainteresowanie związkami historycznymi między kulturami oraz pojęcia areał kulturowy i kompleks kulturowy rozpowszechniły się w antropologii amerykańskiej. Do rozwinięcia koncepcji areału kulturowego przyczynili się Boas, Lowie, Sapir, a zwłaszcza Kroeber. Swoje wysiłki koncertowali na wyodrębnieniu poszczególnych areałów i zarejestrowaniu występujących w obrębie każdego z nich cech kulturowych, czyli najmniejszych jednostek kultury.

Najlepiej znany przykład kompleksu kulturowego lub cechy kulturowej przedstawił Melville J. Herskovits, słynny amerykański antropolog zajmujący się Afryką i Afroameryką. Nazwał on go „kompleksem bydła Afryki wschodniej”. Tam gdzie jest bydło, istnieją również koczownictwo, pochodzenie matrylinearne, grupy wieku, opłaty za żonę, kojarzenie zwierząt domowych z przodkami oraz wiele innych wzajemnie powiązanych cech kulturowych.

Czołowym teoretykiem, choć niedocenianym, który rzeczywiście zmierzył się z kwestiami historycznymi był Clark Wissler, kurator muzealny. O jego oryginalności świadczą nie tyle nowe, odkrywcze koncepcje, ile zdolność syntetycznego ujmowania nastrojów swoich czasów oraz jasnego i spójnego przedstawiania twierdzeń teoretycznych odnoszących się do pomysłów innych uczonych. Wyjaśniał zjawiska łącząc je z rozwojem, ekspansją, kontaktem areałów kulturowych. Jego największe teoretyczne osiągnięcie to hipoteza o związku areału kulturowego z wiekiem oparta na badaniach archeologicznych i etnologicznych. Hipoteza ta głosiła, że cechy kulturowe wykazują tendencję do rozprzestrzeniania się z centrum na peryferie każdego areału kulturowego. Zatem cechy odnajdywane na peryferiach są starsze niż te odnajdywane w centrum. W ramach badań areałów kulturowych hipoteza ta pogodziła dyfuzjonizm z ewolucjonizmem: ewolucja następowała w centrum danego areału, a dyfuzja przenosiła się z centrum na peryferie.

Wzajemne oddziaływanie ewolucji i dyfuzji stało się jeszcze bardziej widoczne, gdy antropologia amerykańska odrzuciła skrajny relatywizm Boasa, by raz jeszcze powrócić do ewolucjonizmu.

Steward – twórca ewolucjonizmu multilinearnego; wprowadził rozróżnienie jądra kulturowego oraz kultury całkowitej, zawierającej elementy kultury podatne na dyfuzję. Rozwijał on teorię areału kulturowego w ramach koncepcji kładącej nacisk na środowisko naturalne, jako czynnik narzucający kulturze ograniczenia oraz na technologię, jako składnik umożliwiający jej istnienie.

Wissler wyodrębnił piętnaście areałów w obu Amerykach: Równiny, Płaskowyż, Kalifornię itd. Kroeber pierwszy zmienił ich nazwy i granice, ale nie liczbę. Później opracował mapy 84 areałów i podareałów Ameryki Północnej. Ameryką Południową zajmował się Steward.

Areały kulturowe często były powiązane ze strefami ekologicznymi. Jeśli środowisko jest siłą determinującą kulturę lub nakładającą na nią ograniczenia, to jego wpływ powinien być widoczny w poszczególnych regionach.

Jądro kulturowe – w ekologii kulturowej Stewarda te aspekty kultury, które są bardziej podatne na wpływ ekologii.

Kultura całkowita – w ekologii kulturowej Stewarda ogólne aspekty kultury, zwłaszcza najmniej podatne na wpływy ekologiczne, na przykład język i wierzenia religijne.

Porównania regionalne, tradycje narodowe i tradycje regionalne

W antropologii wyróżnia się trzy typy porównań:

1. Porównanie przykładowe – odnosi się do przykładów wybranych w celu zilustrowania pewnej tezy dotyczącej różnicy kulturowej lub podobieństwa kulturowego. Jest podstawą znacznej części początkowego nauczania antropologii. Możemy wybrać Nuerów jako przykład społeczeństwa matrylinearnego i porównać ich z Trobriandczykami jako przykładem społeczeństwa matrylinearnego. Tego rodzaju porównanie może ukazać podobieństwa, jednak zazwyczaj przykład służy ukazaniu różnic ujawniających aspekty mniej znanego społeczeństwa.

2. Porównanie w skali globalnej lub porównanie próby globalnej odnosi się do porównywania próby społeczeństw z całego świata w celu wykrycia związków statystycznych zachodzących pomiędzy cechami kulturowymi albo między środowiskiem i cechami kulturowymi.

3. Porównanie kontrolowane jest czymś pośrednim, jeśli chodzi o zasięg. Odnosi się do ograniczonego zakresu zmiennych, co zazwyczaj osiąga się przez ograniczenie porównań do jakiegoś regionu.

5. Funkcjonalizm i funkcjonalizm strukturalny

Początki funkcjonalizmu wiążą się z myślą ewolucjonistyczną. Niezależną perspektywą antropologiczną stał się on częściowo dzięki wpływowi Durkheima (w epoce ewolucjonistyczno-funkcjonalistycznego przełomu w myśleniu), ostatecznie jednak za sprawa prac Malinowskiego i Radcliffe’a-Browma. Rozstrzygające było to, że obaj badacze wyposażyli funkcjonalizm w bazę instytucjonalną, a ich bezpośredni następcy nadali tej dyscyplinie światowy rozgłos.

Funkcjonalizm-perspektywa zajmująca się wspólnym działaniem jednostek, przymusem wywieranym na jednostki przez instytucje społeczne oraz związkami zachodzącymi między potrzebami jednostek a zaspokajaniem tych potrzeb w ramach kulturowych i społecznych

Funkcjonalizm strukturalny – mniej zainteresowany działaniami jednostek lub potrzebami, bardziej natomiast miejscem jednostek w porządku społecznym, a najbardziej konstrukcją samego porządku społecznego; Alfred Reinald, Radcliffe-Brown i jego następcy, do których zalicza się: E. Pritchard, I. Shapera, M. Fortes, J. Goody -> strukturalizm brytyjski; Levi-Strauss-> strukturalizm francuski; oba czerpią inspiracje z prac Durkheima

Prekursorzy strukturalizmu i analogia organiczna

Dwa punkty początkowe w historii antropologii wg Radcliffe-Browna:

1. „mniej więcej rok 1870”-rozwój myśli ewolucjonizmu

2. Związany z rozprawą Monteskiusza „O duchu praw” wydaną w 1748r. we Francji

Idea głosząca, że społeczeństwo jest systematycznie ustrukturalizowane i jego struktury są właściwym przedmiotem badań dyscyplin nazywanymi naukami społecznymi łączyła się:

Od czasów Comte`a z koncepcją społeczeństwa, jako organizmu składającego się z systemów czynnościowych;

Pierwsza funkcjonalistyczna perspektywa

Koncepcją H. Spencera o ewolucjonizmie społeczeństwa. Jego analogia organiczna mówi o tym, że nauka o społeczeństwie opiera się na nauce o życiu (biologia, wtedy ukierunkowana darwinistycznie i ewolucjonistycznie). Spencer uważał, że społeczeństwo podobnie jak człowiek przechodzi poszczególne fazy rozwoju-analogia z okresem niemowlęctwa, dzieciństwa, młodości, dorosłości, wieku średniego i starości. Dodatkowo jak Durkheim twierdził, że składa się ono z części pełniących różne funkcje i zróżnicowanie części wzrasta wraz z ewolucją. Koncepcja ta dawała się łączyć z podejściem synchronicznym, diachronicznym, ewolucjonistycznym i dyfuzjonistycznym.

Analogia organiczna:

Przekształcenia tej pierwszej perspektywy dokonali Durkheim i Radcliffe-Brown. Nie negowali oni doniosłości ewolucjonizmu, ale skupiali się na badaniu współczesnych ich społeczeństw, jako zdrowego organizmu.

Taka analogia jest wzorcowa dla Radcliffe-Browna. Systemy tworzące każde społeczeństwo są złożone z części, które określił on, jako „instytucje społeczne”. Jest nią np. małżeństwo w systemie pokrewieństwa, religijnym, gospodarczym czy politycznym. Jak widać społeczeństwo jest bardziej złożonym konstruktem niż pojedynczy organizm. Analogia organiczna odniosła sukces, ponieważ jej prosty model był użyteczny w analizach synchronicznych czy diachronicznych.

Socjologia Durkheima

Prawdopodobnie największym źródłem pomysłów dla funkcjonalizmu strukturalnego jest socjologia E. Durkheima. Żywa dziś w socjologii tradycja empiryczna wywodzi się z wczesnych prac Durkheima. W Le suicide Durkheim przytacza źródła archiwalne, z których wynika, że poziom samobójstw jest skorelowany z uwarunkowaniami społecznymi takimi, jak religia, miejsce zamieszkania, stan cywilny, wiek, itd.

Elementarne formy życia religijnego, drugie spośród jego największych dzieł mów z kolei o religii „współczesnych” społeczeństw. Durkheim definiuje „religię” i wskazuje na społeczne podstawy religii: religie odróżniają to, co święte od tego, co świeckie, a świętość stanowi przedmiot ich szczególnego zainteresowania. Wykorzystując prace etnograficzne o ludach z wierzeniami animistycznymi dowodzi, że za pomocą obrzędów ludzie oddają cześć samemu społeczeństwu, ponieważ porządek kosmiczny jest skonstruowany na wzór porządku społecznego. Obrzęd pomaga uprawomocnić ten porządek w świadomości jego uczestników.

O niektórych pierwotnych formach klasyfikacji, także ważna praca spod pióra Durkheima i Marcela Maussa. W tej krótkiej rozprawie spierają się jak ludzki umysł klasyfikuje rzeczywistość. Przegląd obserwacji etnograficznych poszczególnych ludów (min. Aborygenów) oraz w taoistycznych Chinach pozwala im na wniosek, że istnieje bliski związek miedzy społeczeństwem, a klasyfikacją natury. Istnieje też ciągłość między myśleniem pierwotnym a myśleniem naukowym. Rozwinięta kultura Chin zawiera elementy klasyfikacji bliskie Aborygenom. Istnieją międzykulturowe podobieństwa w klasyfikacji czasu, przestrzeni, zwierząt i przedmiotów-wszystkie rozwijają się z podziałów na dwa, cztery, sześć, osiem itd. Przykłady pozyskali z Australii, Ameryki Płn, Chin i starożytnej Grecji. Teoria ta oprócz elementów. Funkcjonalizmu strukturalnego zawiera elementy strukturalizmu i ewolucjonizmu-teorii, które uznają jedność psychiki ludzkiej.

Szkic o darze, dzieł Maussa, studenta Durkheima mówi o tym, że dar nie jest bezinteresowny, jest natomiast wbudowany w system uprawnień i zobowiązań, które w każdym społeczeństwie tworzą część struktury społecznej, a w niektórych „system świadczeń częściowych”. Duch daru jest instytucją bardzo szeroko rozpowszechnioną, jeśli nie uniwersalną.

Funkcjonalizm Malinowskiego

Malinowski, przedstawiciel funkcjonalizmu brytyjskiego zainicjował tradycję pracy terenowej, używając miejscowego języka w „obserwacji uczestniczącej”. Podczas pierwszej wojny światowej przeprowadził badania terenowe w Nowej Gwinei.

Funkcjonalizm a praca terenowa

„Antropologia Malinowskiego” w dwóch perspektywach: z jednej strony to metody badań terenowych i przyjmowanych przez nią inplicite założeń teoretycznych oraz styl pisarstwa etnograficznego, który nasuwają na myśl monografie Malinowskiego poświęcone wyspiarzom z Trobrinadów; z drugiej strony to sprecyzowana teoria kultury i uniwersaliów kulturowych oparta na założeniach przyjętych w późnych pismach zwłaszcza w Naukowej Teorii Kultury.

Wyjaśnienie drugiej perspektywy badawczej z Naukowej teorii kultury: Zbiór potrzeb biologicznych determinuje reakcje kulturowe. Sekwencje życiowe są biologicznymi podstawami wcielonymi we wszystkie kultury. Sekwencje te składają się z bodźca, fizjologicznie skojarzonego z nim działania i stanu zaspokojenia. Praca ta nie zyskała uznania. Malinowski nie potrafił tu dostrzec doniosłej roli terminologii pokrewieństwa, zawiłości wymiany gospodarczej, brakowało mu precyzji i nie doceniał też znaczenia porównania antropologicznego.

Funkcjonalizm Malinowskiego nie różnił się od stylu Radcliffe-Browna. Tu i tu kładzie się nacisk na instytucje społeczne funkcjonujące w obrębie większych systemów społecznych. Malinowski zachęcał do długotrwałych prac terenowych, podczas których niemal cały czas zachowuje się bliski kontakt z informatorami.

Argonauci zachodniego Pacyfiku: zaczyna się od przedstawienia przedmiotu, metody i celu pracy, opisu geografii Trobriadów i przybycia Malinowskiego na wyspy. Potem następuje opis reguł wymiany kula, faktów dotyczących czółen, żeglowania oraz magii i ceremonii związanej z czółnem. Książka podsumowana jest stwierdzeniem roli, jaką etnografia pełni w szerzeniu tolerancji wobec innych kultur.

Malinowski poddał próbie główne dogmaty psychologii Freudowskiej. Relacja rodzic-dziecko: dla Trobrlandczyków ojciec jest postacią w najwyższym stopniu traktowaną z pobłażliwością, nie zaś autorytetem, którego kulturową uniwersalność sugerował Freud. Opierał się on na intuicji etnograficznej a nie porównaniem międzykulturowym.

3 poziomy abstrakcji w teorii funkcji Malinowskiego ( wyróżnione przez Kaberry):

• Na pierwszym poziomie „funkcja” oznacza oddziaływanie jakiejś instytucji na inne instytucje, czyli relacje między instytucjami społecznymi. Zwyczaj jest organicznie powiązany z resztą kultury „niewidzialnymi faktami”. Bliski pracom Radcliffe’a-Browna.

• Drugi poziom dotyczy rozumienia instytucji w kategoriach definiowanych przez członków danej społeczności.

• Trzeci określa sposób, w jaki dana instytucja zwiększa ogólną spójność społeczną.

Funkcjonalizm strukturalny Radcliffe’a-Browna

Przyrodnicza nauka o społeczeństwie

Prace etnograficzne dotyczące Australii Radcliffe-Brown napisał z punktu widzenia perspektywy porównawczej. Jako indukcjonista był przekonany, że pewnego dnia antropologia odkryje dzięki porównaniom „naturalne prawa społeczeństwa”. Jako empiryk sprzeciwiał się spekulacjom o początkach systemów lub instytucji i dowodził, że antropolodzy powinni badać po prostu to, na co się natkną.

Natural science of society-Przyrodnicza nauka o społeczeństwie: idea jednej zunifikowanej nauki społecznej; odrzucenie twierdzeń dominujących w Chicago nauk społecznych: ekonomii, psychologii, odrzucenie idei „nauki o kulturze”.

Kultura: dla Radcliffe-Browna pojęcie kultury było zasadniczo synonimem socjalizacji, procesu nabywania wiedzy o tym, jak żyć w społeczeństwie.

Tezy z tej książki:

1. Przyrodnicza nauka o społeczeństwie ludzkim jest niemożliwa

2. Może istnieć tylko jedna taka nauka

3. Tego rodzaju nauka jeszcze nie istniej, poza jej najbardziej elementarnymi zaczątkami

4. Rozwiązanie każdego z fundamentalnych problemów takiej nauki jest uwarunkowane systematycznym porównaniem wystarczającej liczby społeczeństw wystarczająco różnych tyków

5. Rozwój tej nauki zależy teraz od stopniowego doskonalenia metody porównawczej i jej wysubtelnienia, jako instrumentu analiz.

Funkcja, struktura i forma strukturalna

Rytuały Radcliffe-B objaśniał w kategoriach pełnionych przez nie funkcji społecznych - ich wartości raczej dla społeczeństwa, jako całości niż dla któregokolwiek konkretnego jego członka. Koncentruje się na społeczeństwie a nie jednostce.

Pojęcie struktury społecznej polega odnosi się do faktycznych obserwacji, czyli tego, co antropolog rzeczywiście widzi i co słyszy o konkretnych ludziach, podczas gdy pojęcie formy strukturalnej odnosi się do uogólnień, czyli wniosków dotyczących konkretnego społeczeństwa, które antropolog wyprowadza na podstawie przeprowadzonych przez siebie obserwacji jednostek. Zdaniem Radcliffe-Browna antropolog powinien być zainteresowany opisywaniem nie tyle konkretnych wodzów i podwładnych (jak robiłby Boas) ile panującego wśród konkretnych ludzi rozumienia relacji zachodzących między typowym wodzem a typowym podwładnym, typowym tatą a typowym dzieckiem, itd. Na późniejszym etapie analizy antropolog może porównać formę strukturalną jednego społeczeństwa z formą strukturalną drugiego, a więc odkryć jakieś ogólne prawa.

Krytyka:

1. Określenie Radcliffea-Browna forma strukturalna inni nazywają po porostu strukturą społeczną, a struktura społeczna danymi

2. W swoich badaniach obrał kierunek przeciwny od właściwego. Nie można odkryć uniwersalnych praw sumując jakiekolwiek przykłady.

Struktura semantyczna, struktura społeczna

Kroeber: terminologia pokrewieństwa nie odzwierciedla społeczeństwa, lecz psychologię; pojęcie psychologii odnosi się tutaj do formalnych właściwości myślenia ludzkiego, które postrzega przeważnie w kategoriach opozycji binarnych. Psychologia determinuje pokrewieństwo za pośrednictwem języka, którego częścią jest terminologia. Niezależnie i tylko pośrednio determinuje ona zachowania społeczne. Formalne właściwości to różnica pomiędzy osobami z tego samego pokolenia i z odrębnych pokoleń, róznica pomiędzy pokrewieństwem, płeć krewnego, płeć mówiącego, płeć osoby, za której pośrednictwem zachodzi pokrewieństwo, odróżnienie pokrewieństwa (małżeństwo, powinowactwo) oraz warunki życia osoby, za której pośrednictwem zachodzi stosunek pokrewieństwa.

Rivers: ponowne sformułowanie poglądu wcześniej atakowanego przez Kroebera, czyli że terminologia pokrewieństwa wywodzi się bezpośrednio z faktów społecznych; terminologia ma tendencje do odzwierciedlania dawnych faktów społecznych, które zazwyczaj już zanikły.

Radcliffe-Brown odrzucił teorię Kroebera, że terminologia jest niezależna od zachowań społecznych i po prostu odzwierciedla język i psychologię. Odrzucił też tezę Riversa o odbiciu dawnych faktów społecznych. Jego zdaniem wartość terminologii wynika ze związku łączącymi ją z istniejącymi faktami społecznymi - terminologia bez względu na to, jaka jest jej historia, musi zachować związki współczesnym społeczeństwem.

Dwie teorie totemizmu

1. Socjologiczna teoria totemizmu: funkcją totemów jest wyrażanie solidarności klanowej; spór z Durkheimem, który twierdził, ż e skoro dane gatunki reprezentują grupy społeczne, stają się obiektami aktywności obrzędowej. Radcliffe-Brown twierdził przeciwnie: w obrzędach wybiera się jakiś gatunek, żeby przedstawił grupę, ponieważ gatunek ten ma już znaczenie obrzędowe. Totemizm jest szczególnym etapem rozwoju symboliki natury. Dla totemizmu australijskiego charakterystyczne jest istnienie związków między czterema elementami: patrylinearną grupą lokalną, totemami, określonymi świętymi miejscami w obrębie lokalnych terytoriów, określonymi istotami mitycznymi, które uświęciły w epoce snu święte miejsca.

2. The comparative method in social anthropology: druga teoria nie opisuje już tylko tego, jak aborygeni klasyfikują ludzi, jako członków grup społecznych, lecz również to, jak aborygeni klasyfikują zwierzęta, jako przedstawicieli gatunków. Dotyczy także związków między oboma systemami klasyfikacji. Radcliffe-Brown i idący jego śladem Levi-Strauss uwzględniając strukturę kosmologiczną dochodzą do pytania: Dlaczego te konkretne gatunki zostały uwzględnione w klasyfikacji?

Oddziaływanie Malinowskiego i Radcliffe’a-Browna

• Obaj przekonali brytyjskich antropologów, że dawne przedmioty zainteresowania antropologii (ewolucja, dyfuzja) nie są już obszarem głównego nurtu badań; postrzeganie antropologii, jako dyscyplinę formułującą uogólnienia wyjaśniającą, jako funkcjonuje system społeczny, niekładącą nacisku na indywidualne działania, łączącą szczegóły, aby zobaczyć jak elementy, aby zobaczyć, jak elementy struktury społecznej funkcjonują we wzajemnych związkach

• Zapoczątkowanie przez Malinowskiego obserwacji uczestniczącej

• Najistotniejszym i najmocniej kojarzonym z funkcjonalizmem strukturalnym wkładem w antropologię jest teoria pochodzeniowa, o której Radcliffe-Brown pisał niewiele. Pritchard, Fortej pisali, że zlokalizowanie partylinearne lub matrylinearne grupy pochodzeniowe tworzą podstawę wielu społeczeństw

• Radcliffe-Brown nie chciał etykiety funkcjonalisty i wrzucania go do tego samego funkcjonalistycznego worka z Malinowski, którego teorii potrzeb biologicznych otwarcie się sprzeciwiał

1. Podejścia akcjonistyczne, procesualne i marksistowskie

Początki lat 50. XX wieku zaowocowały zmienieniem orientacji antropologicznej, z tej czysto formalnej, na bardziej praktyczną, zindywidualizowaną i skupiającą się na działaniu. Do tego nurtu należy między innymi transakcjonizm, stworzony przez Frederika Bartha, a także różne odgałęzienia szkoły manchesterskiej, oraz „procesualistyczne” odgałęzienia strukturalizmu.

Podejścia akcjonistyczne i procesualne

Prekursorzy w socjologii. Spośród socjologów, których klasyczne ujęcia procesów społecznych i działań jednostkowych wpłynęły na koncepcje antropologiczne, wyróżniają się przede wszystkim Max Weber i Georg Simmel. Weber, który czerpał od Simmel’a rozwijał antyempirystyczną koncepcję „typów idealnych”- naszych wyobrażeń pozwalających pojąć, jak co się dzieje. Dowodził, że są one niezbędne, aby zrozumieć konkretne zdarzenia zachodzące w systemie społecznym. Jego zdaniem, działanie społeczne powinno być głównym przedmiotem zainteresowania socjologii, ale kładł także nacisk na pojęcie ducha obecnego w społeczeństwie. Simmel natomiast, mimo formalistycznego i teoretycznego podejścia przypisywał jednostce duże znaczenie. Wprowadził pojęcie Wechselwirkung, które oznacza wzajemne działanie, interakcję. Uważał on, że społeczeństwo istnieje tylko wtedy, gdy dwoje lub więcej ludzi angażuje się we wzajemną interakcję i kiedy zachowanie jednej osoby jest postrzegane, jako odpowiedź na zachowanie drugiej.

Prekursorzy w antropologii

Korzenie transakcjonizmu sięgają funkcjonalizmu Malinowskiego. Innym prekursorem, był Oscar Lewis, który w swoich badaniach skoncentrował się na regułach normatywnych, które jak przypuszczał- rządzą zachowaniem społecznym. Jednym słowem skupiał się on na samym zachowaniu.

Transakcjonizm

Głównym rzecznikiem transakcjonizmu był zawsze Fredrik Barth. W pracy poświęconej prawowaniu władzy u pakistańskich Pasztunów dowodził, że pozycja przywódców zależy od utrzymania wiernych stronników za pomocą transakcji i nieustającej gry oscylującej pomiędzy konfliktem, a przymierzem.

Transakcjonizm jest też obecny w pracach Ladislava Holego, Jeremyego Boissevaina, Andrew Stratherna, czy Georga Baileya. Każdy z nich wniósł własny wkład teoretyczny w ten paradygmat.

Szkoła manchesterska

Szkoła ta skupiała w sobie absolwentów Oksfordu, którzy przenieśli się do University of Manchester. Wśród nich wybijały się głównie dwa nazwiska: Mac Gluckman i Victor Turner. Gluckman prowadził badania na temat grup etnicznych z Afryki Środkowej i Adryki Południowej, między innymi ludów Barotse. Koncentrował się na zmianie społecznej i relacjach między życiem „plemiennym” a „miejskim”. Interesowała go złożona dynamika społeczeństwa afrykańskiego. W innych pracach badał też jak w społeczeństwach bezpaństwowych utrzymywany jest porządek.

Turner najbardziej znany jest z badań nad symboliką i rytuałami Ndembu. Książka, którą napisał i która skupiała się na tym temacie, została zbudowana wokół koncepcji „dramatu społecznego” i jego fazy sprzed- i pokrytycznej. Koncepcja ta zapożyczona jest ze słynnego studium Arnolda van Geneppa, poświęconej obrzędom przejścia. W procesie rytualnym uczestnik przechodzi z fazy liminalnej („progowej”), charakteryzującej się stanem zwanym communitas, czyli „nieustrukturyzowaną” sferą „struktury społecznej”, w której obrębie przypisane jednostce miejsca w hierarchii lub ich symbole zostają często odwrócone.

Podejścia marksistowskie

Pojawiwszy się w latach 60 XX wieku, przez następne dwie dekady szkoła marksistowska miała realny wpływ w na naukę, właściwie wszędzie poza Stanami Zjednoczonymi, ze szczególnym wskazaniem Francji. Podobnie jak w ZSRR idea ta szła w parze z politycznym powiązaniem, jednak w przeciwieństwie do radzieckiej ortodoksji zakładała większą otwartość na założenia funkcjonalizmu czy strukturalizmu. Część badaczy pozostawała wierna podstawowemu obszarowi założeń Marksa, część zaś próbowała adaptować te założenia na nowych płaszczyznach, np próbując hierarchię płci i wieku w Afryce Zachodniej wedle założeń klasowych.

Główne pojęcia antropologii marksistowskiej

Sposób produkcji – Hindess i Hirst, rozwijając założenia z Kapitału Marksa, definiują go, jako powiązany układ stosunków produkcji i sił wytwórczych, którego siły są zdeterminowane przez dominację stosunków produkcji. Dalej, sposób produkcji określa, co dzieje się z nadwyżką siły roboczej (przyswaja ją społeczeństwo, lub klasa wyższa).
Baza i nadbudowa – baza to elementy społeczeństwa ściśle powiązane z produkcją, takie jak techniki zdobywania środków utrzymania. Nadbudowa zaś, to czynniki odleglejsze, takie jak wierzenia religijne. Istnieje pomiędzy nimi związek, nie jest on jednak bezpośrednio widoczny.

Marksizm strukturalny Godeliera
Marksiści zawsze podkreślali kluczowy wpływ stosunków gospodarczych na kształtowanie kultury, różnicuje ich jednak stosunek do nadbudowy.
Marksizm strukturalny nadaje kluczową rolę nadbudowie, uznając ją za wbudowaną w strukturę społeczną. Czołowy przedstawiciel, Maurice Godelier, pozostający w kręgu strukturalizmu i marksizmu, opisywał sposoby produkcji. W odniesieniu do ekologii kulturowej przeniesieniem większej uwagii na stosunki społeczne z takich kwestii jak technologia. Rozwijając ten nurt w stronę antropologii ekonomicznej, Marvin Harris usiłował dowieść materialnego podłoża wszystkich rytuałów, w tym świętych krów w Indiach (zwierzęta wykorzystywano przy orce).

Marksizm ziemii i pracy Meilassoux

Krytykując Levi-Straussa za pomijanie wyzysku itp, Claude Meillassoux wyróżniał społeczeństwa, gdzie ziemia stanowi przedmiot pracy, a także te gdzie stanowi jej narzędzie. (rolnicze / przemysłowe) Władzę ma ten, kto kontroluje środki reprodukcji, czyli kobiety, co często stanowi powód przywoływania tej teorii w kontekście feministycznym (krytykowana jest jednak za pominięcie wielu kwestii z punktu widzenia kobiety). Cała teoria jest mocno funkcjonalistyczna.

Ekonomia polityczna i teoria globalizacji

Wywodzi się z teorii systemu świadomego Wallersteina i idei niedorozwoju Franka. Poprzednie dwie szkoły są typowe dla Europy, w Afryce popularniejsza jest jednak ekonomia polityczna. Zakłada ona też związek gospodarek na świecie, na korzyść tych kapitalistycznych. Koncentruje się na outsiderach, a centrum badań jest oddalone od ludzi (wtf).

Trzy polemiki

Friedman kontra Leach

Leach, jako inżynier ekscentryk inspirował innych młodszych antropologów. Odszedł od funkcjonalizmu, wprowadzając do antropologii brytyjskiej strukturalizm – był jednak jak Turner zwolennikiem łącznego ujomowania zarówno procesu jak i struktury, jako czynników tworzących. Orientacja ta to procesualizm.

W pracach o Kaczinach opisywano ich kulturę, jako jednolitą, ale Leach zignorował to podejście i skupił się na odmiennych strukturach w ramach pokrewieństwa i polityki dwóch bliskich klanów – jednego egalitarnego (gumlao) a drugiego hierarchicznego (gumsa). Gumsa jest systemem hipogamicznym (kobiety wychodzą za niżej sytuowanych mężczyzn), a trzeci system wchodzący powoli w te klany, system Szanów – hipergamiczny. Gumsa staje się systemem dominacji, bo opłata za żonę przechodzi z rodziny pana młodego do rodziny panny młodej.
Zdaniem Leacha, pokrewieństwo, klasy, historia i ideologia współdziałają, jako całość. Nie interesuje go typowe zachowanie, tylko relacja między rzeczywistym i idealnym zachowaniem Kaczinów.
Jonathan Friedman z perspektywy marksizmu ponownie analizuje dane Leacha. Zwraca uwaga na czynniki ekologiczne, które przekształcają strukturę. Daje bardziej złożony system – ekosystem ogranicza siły wytwórze, które ograniczają stosunki produkcji, które domiują nad ekosystemem i nadbudową.

Wilmsen kontra Lee. Historia i etnografia pustyni Kalahari

Dyskusja na temat pustyni Kalahari dotyczyła stopnia związku Buszmenów San z globalnym i regionalnym systemem gospodarczym. Mocno rozwinęła sie w wyniku książki Wilmsena, marksisty. Richard Lee, inny antropolog marksista opisywał relacje buszmenów i pasterzy bydła, umieszczając je w kontekscie zmiany społecznej. Różnice antropologii Lee i Wilmsena. Lee przyznał, że badania Buszmenów dążą do zrekonstruwoania zbierackiego sposobu życia wczenej ludzkości. Z góry zakłada, że zbieractwo to tradycyjny sposób życia. Wilmsen jako jednostkę analizy wybiera ekonomię polityczną pustyni Kalahari, jako konstrukt znaczący od tysięcy lat. Tradycjonaliści tacy jak Lee kładą nacisk na kulturową ciągłość grup Buszmenów, jako kontynuatorów tradycji, Reizjoniści jak Wilmsen skupiają się na integracji struktur ujmowanych, jako całość.

Obeyesekere kontra Sahalins. Śmierć Cooka.
Dlaczego hawajcy wojownicy zabili Jamesa Cooka, gdy kapitan powrócił na wyspy? Sahlins, senior antropologii przyjmujący strukturlistyczny punkt widzenia dowodzi, że Cook został mylnie zidentyfikowany i złożony w rytualnej ofierze. Cook, był pierwszy raz na hawajach w szczycie dorocznych uroczystosci ku czci boga płodności Lono, powrócił tam rok później. Za pierwszym razem uznano go za boga, gdy wrócił trafił na moment niepomyślny dla boga, z którym go utożsamiano, co poskutkowało odejściem króla w głąb lądu i objęciem kapitana tabu. Walki marynarzy z wyspiarzami zakończone śmiercią jednego z lokalnych wodzów poskutkowały koniecznością uśmiercenia boga. Z kolei wedle Obeyesekere, Sahalins opiera się na imperialistycznym micie Zachodu Hawajczycy mieli traktować Cooka jak wodza, nie boga, a hawajczycy wbrew założeiom Sahalinsa to pragmatycy.
Podsumowanie

Akcjonizm, strukturalizm i marksizm to szczytowy okres rozwoju tradycji społecznej w antropologii. Zawierają elementy poprzedzających je koncepcji – marksizm obejmuje ewolucje społeczną, dyfuzjonizm, funkcję, strukturę a nawet refleksyjność. Wszystkie te szkoły charakteryzują się wysoką złożonoscią.

7. Od relatywizmu do kognitywistyki

1. Melford E. Spiro, krytyk współczesnego relatywizmu kulturowego, wyróżnia:

1. relatywizm deskryptywny (opisowy) – zróżnicowanie kulturowe wytwarza u różnych ludów odmienne społeczne i psychologiczne sposoby myślenia

2. relatywizm normatywny – każda kultura dokonuje oceny zgodnie z własnymi standardami, nie istnieją więc żadne uniwersalne standardy oceniania innych kultur

• relatywizm poznawczy – odnosi się do zdań opisowych; pod względem prawdy i fałszu wszystkie twierdzenia o świecie są kulturowo uwarunkowane

• relatywizm moralny – odnosi się do zdań oceniających; sądy estetyczne i etyczne należy wydawać w kategoriach konkretnych wartości kulturowych, a nie uniwersalnych

1. relatywizm epistemiologiczny – natura i umysł ludzki są kulturowo zmienne; zarówno uogólnienia odnoszące się do kultury, jak i ogólne teorie kultury są fałszywe

ogólny determinizm kulturowy – istnieje uniwersalny, jedyny w swoim rodzaju wzór kultury ludzkiej, wewnątrz którego kultury się nie zmieniają; „jedność psychiki” ludzkiej. Jego przeciwieństwem jest partykularystyczny determinizm kulturowy, który jest tożsamy z relatywizmem epistemiologicznym.

2. Boas i powstanie relatywizmu kulturowgo

relatywizm kulturowy:

- relatywizm kulturowy powstał na bazie prac Franza Boasa i jego uczniów

- w pierwszej połowie XX wieku był to dominujący paradygmat antropologii amerykańskiej

- podkreśla bogactwo kultur powszechnie uznawanych za pierwotne

Franz Boas:

- urodził się w Westfalii w 1858 roku

- zainteresowany subiektywnością spostrzeżeń – porównywał środowisko Eskimosów mierzone obiektywnie z wiedzą Eskimosów o tym środowisku

- badał także kultury północno-zachodniego wybrzeża Ameryki Północnej

- sprzeciwiał się ewolucjonizmowi – uważał, że zadaniem antropologa powinno być zdobycie wiedzy o innych kulturach z pierwszej ręki, a nie snucie spekulacji na temat ich przyszłości

- był przeciwny idei wyższości rasowej i kulturowej, obecnej w pismach ewolucjonistów

- domagał się prowadzenia badań terenowych w języku tubylców, ponieważ pozwala to na wgląd w kulturę z punktu widzenia jej uczestnika

- uważał, że rasa biała nie stoi intelektualnie wyżej, lecz jest bardziej uprzywilejowana i znajduje się w korzystniejszej pozycji

- wiele narodów wniosło wkład w początki cywilizacji światowej

- odrzucał istnienie jakiejkolwiek biologicznej podstawy kultury

- kultura jest niezależna od rasy

- wg Boasa ludźmi pierwotnymi są ci, których formy życia są proste i jednolite, a składniki i forma kultury są skromne i intelektualnie niespójne

- różne ludy są pierwotne lub zaawansowane pod różnymi względami

- nie ma ludzi nietkniętych przez obce wpływy – zaliczani całych kultur do kategorii „pierwotne” lub „cywilizowane” jest całkowicie chybione

3. Kultura i osobowość

Podział definicji antropologicznych kultury (Kroeber i Kluckhohn):

• opisowe – oparte na treści kultury

• historyczne – kładące nacisk na tradycję

• normatywne – akcentujące normy

• psychologiczne – dotyczące uczenia się lub rozwiązywania problemów

• strukturalne – mające do czynienia ze wzorami

• genetyczne – np. kultura, jako produkt bycia człowiekiem albo po prostu to, czego nie mają zwierzęta

Przez długi okres w antropologii dominowała definicja kultury stworzona przez Tylora, który uważał, że jest to pojęcie obejmujące wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, obyczaje i inne zdolności i przyzwyczajenia, zdobyte przez człowieka, jako członka społeczeństwa. Przełomem, dzięki któremu pojęcie kultury zyskało pozycje fundamentalnego terminu w antropologii była koncepcja Ruth Benedict:

- aspekty kultury należy ujmować w świetle kultury, jako całości

- to, co jest normalnym zachowaniem w jednej kulturze, nie jest normalne w innej

- nawet stany psychiczne są zdeterminowane kulturowo

- kultura determinuje zarówno to, co jest uważane za zachowanie właściwe, jak i to, co jest uważane za normalny stan psychiczny – jedna z najmocniejszych tez relatywizmu

Benedict dokonuje podziału kultur Indian amerykańskich na:

• kulturę apolińską – umiarkowanie, powściągliwość, harmonia (Indianie Zuni)

• kulturę dionizyjską - emocjonalność, żywiołowość, nieumiarkowanie (Kwakiutlowie)

Zuni:

- ich życie jest uporządkowane

- precyzja

- brak przypływów entuzjazmu

- nie wpadają w trans, nie miewają halucynacji

- obrzędy się nie zmieniają

- nie ufają indywidualizmowi

- brak spontaniczności, nudne i bezwzględne reguły nawet w zalotach

- nie odróżniają wyraźnie dobra od zła

Kwakiuklowie:

- przeciwieństwo Zuni

- niegdyś ludożercy

- w czasie ceremonii główny tancerz wada w trans, z ust leci mu piana

Dobu:

- największymi zaletami są dla nich wrogość i zdrada

- nawet małżeństwo zaczyna się zdradą (mężczyzna zdradza żonę z teściową i z innymi dziewczętami)

- stosują czary, zazwyczaj w celu pogorszenia sytuacji współplemieńca, przez co żyją w ciągłym strachu

Innymi przedstawicielami tej koncepcji byli:

• Margaet Mead – seks przedmałżeński pozbawiony miłosnej więzi był na Samoa uważany za coś normalnego; okres dojrzewania nie był naznaczony emocjonalnym stresem i nie istniał tam bunt nastolatków, a zatem seks nie jest koniecznym rezultatem biologicznych faktów zachodzących w okresie dojrzewania płciowego

• Clyde Kluckhon

4. Myślenie pierwotne

Antyrelatywizm Levy-Bruhla

- myślenie pierwotne jest jakościowo inne od logicznego – jest prelogiczne (nie odróżnia przyczyny od skutku)

- myślenie pierwotne jest mistyczne

- LB dzieli myślenie ludzkie na dwie kategorie: umysłowość pierwotną i umysłowość wyższą

- człowiek pierwotny myśli wystarczająco logicznie w sytuacjach codziennych, ale nie potrafi myśleć logicznie w kwestiach abstrakcyjnych

- myślenie pierwotne, w odróżnieniu od logicznego, jest wytworem myślenia zbiorowego, a nie indywidualnego

- sprzeciwiał się tezie, że działanie zbiorowe można zredukować do działań jakiejś liczby jednostek albo kulturę, jako całość zredukować do dei jej pojedynczego nosiciela – sprzeciw ten odnosił się jednak tylko do kultur przedpiśmiennych (kultury posiadające pismo są bardziej indywidualistyczne)

- przed swoją śmiercią LB sporządził notatki, które różniły się całkowicie od jego wcześniejszych założeń:

• nie ma umysłowości pierwotnej, ale jest umysłowość mistyczna, która jest wyraźniejsza u ludów pierwotnych niż we współczesnym społeczeństwie, ale jest obecna w każdym umyśle ludzkim

• logika nie jest inna, lecz wiedza

• kultury nie różnią się rodzajem, ale stopniem

- wielbicielem LB jest Christopher Hallpike, który porównuje myślenie pierwotne do procesów myślowych zachodzących u dzieci, które wypracowują poprawne rozumienie świata

- zarówno pierwsze założenia, jak i notatki potwierdzają, że LB uważa, że ludy pierwotne stoją intelektualnie niżej niż współczesne społeczeństwa

- LB propaguje skrajną gałąź ewolucjonizmu

Relatywizm językowy Whorfa

- ludy pierwotne stoją intelektualnie wyżej niż „my”

- ludzie, którzy mówią złożonymi językami (Eskimosi, Indianie amerykańscy) mają odmienne sposoby patrzenia na świat od ludzi mówiących językami prostszymi (takimi jak angielski) – tzw. hipoteza Sapira-Whorfa

- nie istnieją tylko dwie formy myślenia – nasza i ich, lecz różnorodność form istnienia, z których każda jest związana z językiem

- jeżyk indiańskiego plemienia Hopi sprzyja możliwości myślenia w sposób bardziej zaawansowany; jego gramatyka bardziej nadaje się do wyrażania idei naukowych niż gramatyka angielska

Różnice:

Whorf	Levy-Bruhl
złożona gramatyka w języku ludzi pierwotnych świadczy o wielkim wyrafinowaniu językowym	złożona gramatyka w języku ludzi pierwotnych świadczy o raku abstrakcyjnego myślenia
myślenie odzwierciedla istniejące uprzednio kategorie językowe; ludzie myślą tylko w tych kategoriach, a nigdy niezależnie od nich	myślenie znajduje odbicie w języku; u ludzi pierwotnych kategorie gramatyczne są skonstruowane na bazie myślenia pierwotnego

Krytyka koncepcji Whorfa

- niektóre z opublikowanych pomysłów W., dotyczących związków między językiem a kulturą są nazbyt uproszczone

- łatwo odrzucić pogląd Whorfa, ponieważ istnieją osoby, których kultura jest niemal identyczna, a mówią niekiedy bardzo odmiennymi językami

- W. nadmiernie uwypukla różnice językowe

- nie ma żadnych konkretnych dowodów na to, że myślenie jest zdeterminowane przez język

- jeśli wzory myślenia powiązane bezpośrednio z różnymi językami są tak różne, to osoba obca w danej kulturze nigdy nie zrozumie jak myśli jej przedstawiciel

5. W stronę kognitywistyki

Kognitywistyka przypisuje szczególne znaczenie relacjom między kategoriami kulturowymi a strukturą lub procesem myślenia.

Etnonauka

- niegdyś tożsama z antropologią kognitywną

- dziś związana z wyspecjalizowanymi zainteresowaniami tubylczymi systemami wiedzy

- bada np. systemy ekologiczne, interpretacje choroby, koncepcje prawa i zwyczajów w danych kulturach

- główny przedstawiciel: Charles O. Frake

8. Strukturalizm – teoria i metoda.

Strukturalizm jest to jedna z głównych orientacji i nurtów badawczych, zarówno
w socjologii jak i antropologii. Analiza oparta o strukturalizm zaznaczyła swoją obecność
w badaniach dotyczących przede wszystkim języka, a także: sztuki, pokrewieństwa, mitu. Główna myśl strukturalizmu zakłada, iż rzeczywistość ma uporządkowaną formę, tzn. jest „ustrukturowana”. W antropologii jest kierunkiem badawczym inspirującym się lingwistyką
i postulującym analizę strukturalną rzeczywistości badanych czynności i obiektów, odwołujących się do pojęcia struktury. Analiza tego typu zmierza do wyjaśnienia zjawisk świata rzeczywistego, na podstawie badania relacji pomiędzy elementami konkretnej struktury.

Przedstawiciele strukturalizmu posługują się metodą badawczą opartą na dedukcji, czyli konkretnych przesłankach. Polega ona na kierowaniu się pewnym z góry narzuconym wzorem w trakcie prowadzenia badań, a następnie sprawdzeniu czy badana rzeczywistość „pasuje” do z góry założonego modelu. Badania opierając się, więc na logicznych możliwościach wynikach badań, sprawdzalnych później w terenie (choć np. sam Levi Strauss był antropologiem „gabinetowym”, nie wychodził w teren”). Jest to metoda badawcza bardzo popularna w naukach matematycznych, takich algebra lub geometria. Miała także wpływ na psychologię, językoznawstwo czy też nauki społeczne, czego przykładem są dzieła naukowe Claude Levi-Straussa.

Myślenie strukturalne – źródła

Myślenie strukturalne miało swój początek w językoznawstwie. Ferdinand De Saussure jest jednym z najważniejszych przedstawicieli strukturalizmu francuskiego ( wykłady w Genewie 1906-1911 ; „ Kurs językoznawstwa ogólnego”). Komentatorzy jego dzieł dotyczących językoznawstwa podkreślają, że są one zapowiedzią strukturalizmu (badania porównawcze
i historyczne nad indoeuropejskimi systemami samogłoskowymi). De Saussure stworzył również podstawy semiotyki i semantyki. Nowością było wprowadzenie zagadnień diachronii i synchronii w językoznawstwie. BADANIE SYNCHRONICZNE języka opierało się na analizach w konkretnym momencie czasu. BADANIE DIACHRONICZNE obrazuje język, który ulega zmianom w czasie. Warto tutaj wspomnieć, że zarówno perspektywy: dyfuzjonizm i ewolucjonizm, mają charakter badań diachronicznych ! Reszta szkół prowadzi z zasady badania o charakterze synchronicznym. Zwolennicy strukturalizmu nie uznają metod interakcyjnych.

„Język” i „mówienie” czyli „langue” i „parole” . Pierwsze z nich, to język w sensie gramatycznym ( struktury językowej)- rozbicie na „części pierwsze”, czyli: części mowy, części zdania, przypadki itp.. Przez analogię możemy w taki sposób analizować również gramatykę kultury- rozbicie na „części pierwsze”, czyli: sztukę, tradycję, wartości, przekazy itp. Parole natomiast, to konkretne wypowiedzi, działania jednostek, na podstawie których można wnioskować o szerokiej strukturze. Np. Wypowiedziane zdania sugerują nam zasady tworzenia wypowiedzi w konkretnym języku.

Słowa mają znaczenie często uzależnione od kontekstu. W relacji paradygmatycznej (asocjacyjnej) zakłada się, że coś JEST niezmienne, oczywiste, dla wszystkich zrozumiałe, niezależnie od tego, w jakim kręgu kulturowym wystąpi. Np. zielona sygnalizacja świetlna oznacza idź, a czerwona­- stój. W tej relacji słowo stój można po prostu zastąpić kolorem czerwonym. Relacja syntagmatyczna występuje tylko na przestrzeni gramatycznej. Jest to słowo główne i słowa mu podporządkowane. ( na podstawie sygnalizacji świetlnej : stój-uwaga-naprzód )

Oznaczające i oznaczane. Oznaczające- słowo lub symbol, które coś zastępują. Oznaczane, to rzecz lub symbol, które słowo zastępuje. Należy tu pamiętać, że elementy oznaczające i oznaczane zależą od tego, w jakie kulturze zostaliśmy wychowani. Stąd nie można o nich powiedzieć, że są paradygmatyczne. Np. swastyka – w kulturze śródziemnomorskiej, symbol nazizmu natomiast w kulturze indochińskiej symbol szczęścia i pomyślności, słońca… starosłowiańskiej ­– symbol ochrony przed złem.

Levi Strauss - jest powszechnie uważany, za symbol francuskiego strukturalizmu. Jego dzieła naukowe znalazły uznanie nie tylko wśród antropologów, ale również filozofów. Ten francuski badacz zbudował swoją teorię, w opozycji do funkcjonalizmu polskiego uczonego – Bronisława Malinowskiego, zarzucając mu, że jego teoria jest w większym stopniu psychologiczna i biologiczna niż etnologiczna. Interpretacja kultury zaś, zdaniem Levi-Straussa, jest w wydaniu Malinowskiego nader „naturalistyczna, utylitarna i uczuciowa”. Według francuskiego badacza: struktura jest podstawą kultury. Prawda ta dotyczy konkretnych typów kultur z ich charakterystycznymi układami. Tak, jak i całej kultury światowej. Konkretne kultury są częścią systemu kultury światowej. Metoda badawcza, którą posługiwał się Levi-Strauss opiera się na metodzie dedukcyjnej, polega na: (1) zdefiniowaniu badanych zjawisk, jako stosunku między dwiema lub większą ilością kategorii rzeczywistych lub możliwych; (2) zbudowaniu tablicy możliwości permutacji między tymi kategoriami; (3) poddaniu tej tablicy analizie, która dopiero na tym poziomie może dotrzeć do koniecznych związków, gdyż zjawisko empiryczne, które stanowiło punkt wyjścia, było jedynie jedną z możliwych kombinacji, których system należałoby uprzednio zrekonstruować. Istotne jest, więc, aby podczas badań poszukiwać głęboko zakorzenionych struktur i schematów systemowych, aniżeli tych zewnętrznych wpływów.

Strukturalizm Levi-Straussa zakłada, że struktury są konstruktami o charakterze racjonalnym, a nie empirycznym. Badaczowi, czerpiącemu wzorce z francuskiego przedstawiciela strukturalizmu, fakt ten sugeruje, że najpierw należy przeprowadzić możliwe rozwiązania logiczne w danej strukturze – ponieważ dla antropologa istotną rzeczą jest, by jego poglądy dotyczące społeczeństwa, dopuszczały każde z możliwych, logicznych rozwiązań co do kształtu jego struktury. Następnie należy poszukiwać przykładów etnograficznych potwierdzających schemat. Levi Strauss interesował się „modelem idealnym”, struktury wszystkich struktur- poszukiwał idealnej struktury społeczeństwa w dwojakim sensie: a) tego, co znajduje się w umyśle badacza; b) w sensie tego, co znajduje się w umysłach ludzi, z którymi współpracuje etnograf.

Levi – Strauss – obszary zainteresowań, prowadzone badania

Obszary badań antropologicznych, którym Levi-Strauss poświęcił najwięcej uwagi to teoria pokrewieństwa i organizacji społecznej oraz teoria mitu. To zainteresowanie badaniami nad organizacją społeczną, zwłaszcza nad regułami zawierania małżeństw
i systemami pokrewieństwa uzasadnia przekonaniem, że pozwalają one „niemal” dorównać osiągnięciom językoznawstwa. Jest tak, dlatego że, podobnie jak w językoznawstwie,
w wypadku socjologicznych badań nad pokrewieństwem mamy do czynienia z symbolizmem i ściśle określonymi formami wymiany i komunikacji międzyludzkiej. Teoria aliansowa Levi Straussa, czyli teoria zawierania małżeństw postuluje, że „tabu kazirodztwa jest istotą kultury oraz utożsamia ją z regułami rządzącymi małżeństwem.” Levi Strauss dowodzi istnienia abstrakcyjnego systemu zawierania małżeństw na podstawie badań nad systemami „elementarnymi”, będącymi odbiciem detali systemów „złożonych”. Systemy małżeńskie elementarne polegają w zasadzie na tym, że ktoś musi lub powinien poślubić kogoś, kto należy do konkretnej klasy pokrewieństwa- np. kuzynów przeciwległych. Są to tzw. pozytywne reguły małżeńskie. Negatywne reguły małżeńskie wyrażające się zaś w systemach złożonych polegają na tym, że ktoś nie może albo nie powinien poślubiać kogoś należącego do konkretnej klasy pokrewieństwa np. bliskich krewnych. Elementarne struktury pokrewieństwa dzielimy także na te, w których można wyróżnić: wymianę bezpośrednią(ograniczoną)- między mężczyzną, a córką brata jego matki lub córką siostry jego ojca; wymianę bezpośrednią opóźnioną- małżeństwo z córką siostry ojca; wymiany uogólnionej- członka społeczeństwa z córką brata matki.[Bardzo rozpowszechnione w niektórych częściach Azji]. W strukturach złożonych popularnych Europie, Japonii oraz znacznej części Afryki, można zawierać małżeństwo z każdym pod warunkiem, że przyszły współmałżonek nie jest bliskim krewnym.

Natomiast, jeżeli chodzi o mit to Levi-Strauss uważał, iż analiza mitów umożliwiała odkrycie logiki i struktury myślenia ludzkiego. Levi-Strauss interesuje się sposobami artykulacji i logiką myślenia zawartą w micie, która tworzy podstawowe i uniwersalne struktury działania umysłu. Mit nie jest wyrazem podstawowych uczuć człowieka, nie jest też przejawem archetypów, nie jest także tłumaczeniem zjawisk niezrozumiałych. Mit, podobnie jak język tyle, że na innym poziomie, ujmuje świat. „Wszystkie mity mówią to samo” – twierdził Levi-Strauss, Ukazują i przezwyciężają paradoksy i sprzeczności normalnie nieuświadamiane: życia i śmierci, form zawierania małżeństw niemożliwych w danych strukturach pokrewieństwa i inne. Sednem analizy mitów u Levi Straussa jest stworzenie wywodu mówiącego o tym, że wszystkie mity składają się z elementów (mitemów), które twórcy mitów układają i przestawiają nieświadomie, aby nadać znaczenie jakiemuś zjawisku. Te same mitem spotykamy w różnych mitach, pochodzących z różnych kręgów kulturowych. (np. Historia Wielkiego potopu z Biblii oraz Epos o Gilgameszu, a potwierdzeniem teorii aliansowej jest mit o Edypie). Strukturalizm brytyjski jest kierunkiem odbiegającym i krytycznym wobec paradygmatu francuskiego strukturalizmu i typowych dla tej orientacji metod badawczych. Zarzuty formułowane głównie przez Edmunda Leach’a dotyczyły sprzeciwu wobec pojmowania struktury, jako treści społecznie nieuświadomionych procesów myślowych. Brytyjski badacz twierdził także, że przedmiotem zainteresowania antropologii powinny być również, dające się zaobserwować ludzkie zachowania. Badania nad poszczególnymi systemami nie mogą, więc być ograniczone przez narzucony idealny bądź też symboliczny porządek. Zdaniem Leach’a „porządek idealny nie zawsze zachowuje zgodność z realnym, tzn., że „struktury idei” mogą nie odpowiadać wzorom zachowania, które są dostępne obserwacji.” Strukturalizm brytyjski zakłada również, że pod powierzchnią zróżnicowanych kulturowo zjawisk odnaleźć można uniwersalne cechy ludzkie.

9. Poststrukturaliści, feministki i (inni) niezależni badacze

Poststrukturalizm – francuska perspektywa teoretyczna, jest ona krytyką strukturalizmu. Porusza kwestie takie, jak: transakcjoniści, marksiści, feministki, postmoderniści. Poststrukturalizm w antropologii jest odmianą postmodernizmu.

Przedstawiciele poststukturalizmu:

1. Derrida – porzucił strukturalizm. Dowodził, że każdy tekst opiera się na sprzecznościach, teksty odnoszą się do innych tekstów, a nie do czegokolwiek poza nimi. Derrida przeciwstawia się też dominacji mowy nad pismem.

2. Lacan – podkreśla doniosłą rolę języka w definiowaniu tożsamości oraz złożoność tożsamości płciowej, wywołaną wyobrażeniami mężczyzny i kobiety oraz matki i dziecka.

3. Althusser – skupiał swą uwagę na Marksie. Twierdził, ze należy odróżnić czytanie Marksa „powierzchowne” od „objawowego”, ten drugi sposób zapewnia dogłębne i lepsze zrozumienie intencji Marksa.

4. Bourdieu – wprowadza nowy porządek, oparty na habitusie. Habitus jest czymś pomiędzy tym, co obiektywne, a czymś, co subiektywne, między tym, co zbiorowe, a tym, co jednostkowe. Jest zdefiniowany kulturowo, ale osadzony w umyśle jednostki. Składa się z dyspozycji, a uczestnik kultury ma intuicyjną wiedzę, jak się nimi posłużyć. Jednostki wybierają, kiedy i zgodnie, z jakimi dyspozycjami mają postąpić w zależności od określonego przez habitus sposobu ich rozumienia. Nie wszystkie jednostki mają jednak równy dostęp do procesów podejmowania decyzji. I tu pojawia się władza. Władza może się objawiać w uczeniu młodzieży, za sprawą dominacji kulturowej czy przez użycie „przemocy symbolicznej”.

5. Foucault – skupił się na powiązaniach władzy i wiedzy. Władzy nie można posiadać, jest to możliwość manipulowania systemem. Foucault rozszerza użycie słowa „dyskurs”- odnosi się ono do sposobów, jakimi ludzie mówią lub piszą o czymś. Koncepcję dyskursów władzy Foucaulta można zastosować w teorii feministycznej, ma ona także znaczny wpływ na badania nad kolonialną i postkolonialną dominacją Zachodu w krajach Trzeciego i Czwartego Świata.

Feminizm - krytyka feministyczna interesuje się zarówno relacjami między płciami kulturowymi w konkretnych społeczeństwach, jak i pojęciem płci kulturowej, jako zasadą strukturyzującą społeczeństwo w ogóle.

Impulsem do rozwoju antropologii feministycznej mogła być (nadal jest) kwestia pomijania kobiet. Problemem jest przedstawienie kobiety. Przez długi czas przedstawiano je, jako „nieme”, jako to, co świeckie, jako obiekt wymiany małżeńskiej a nie, jako odgrywające pierwszoplanowe role w życiu społecznym. Antropolożki były obecne w antropologii od początku XX wieku, jednak występowały w roli „honorowych mężczyzn”. Jednak jak w dyscyplinie, jaką jest antropologia, lepiej zaczęto rozumieć znaczenie kobiet w społeczeństwie, coraz więcej etnografek podejmowało się opisywania ról odgrywanych przez kobiety (zdobywania środków utrzymania, kobiece obrzędy). Antropolożki feministyczne miały za zadania niwelować uprzedzenia wśród mężczyzn.

Antropologia feministyczna wyrosła z antropologii kobiet. Różni je fakt, że antropologia feministyczna jest teorią relacji zachodzących między płciami kulturowymi, a nie wszystkim tym, co robią kobiety.

Kluczową postacią we wczesnym okresie rozwoju antropologii feministycznej był mężczyzna – Edwin Ardener. Dowodził, że grupy dominujące w społeczeństwie zachowują kontrolę nad ekspresją. „Nieme” grupy zachowują względne milczenie. Kobiety są najbardziej znaczącą grupą tego rodzaju w każdym społeczeństwie. Jeśli kobiety mają głos, ich ekspresję hamuje to, że nie mówią tym samym „językiem”, co grupa dominująca – różne światopoglądy mężczyzn i kobiet. Ardener podkreśla również, że sama antropologia jest zdominowana przez mężczyzn.

Autorzy feministyczni zwracali uwagę na trudności, jakie wiążą się z postulatem uprzywilejowania kobiet w etnografii kobiet. Moore analizuje problemy, dzieląc je na trzy grupy:

1 – gettoizacja – traktowanie antropologii kobiet, jako dyscypliny szczegółowej. Jest to krytyka całej dyscypliny naukowej, a nie jej wyspecjalizowanej gałęzi;

2 – założenie istnienia „uniwersalnej kobiety” – błędne założenie, że kobiety są prawie wszędzie takie same. Kobiety wymagają staranniejszego, szczegółowego zbadania

3 – etnocentryzm, rasizm – etniczności i rasy się doświadcza. Tożsamości ludzkie mają wiele wymiarów i są ze sobą powiązane.

PŁEĆ KULTUROWA:

Antropologowie ujmowali ją z dwóch perspektyw: płeć kulturowa, jako konstrukcja symboliczna i płeć kulturowa, jako złożony zbiór relacji społecznych.

Kobiety wszędzie kojarzą się z naturą, a wynika to z faktu, że rodzą dzieci, kobiety zeprezentują naturę, a mężczyźni kulturę (wynika to z podziału każdej kultury na naturę i kulturę).

10. Podejście interpretacyjne i postmodernistyczne

Interpretacjonizm Evansa-Pritcharda

Edward Evan Evans-Pritchard studiował u Charlesa Seligmana i Bronisława Malinowskiego, odbył sześć dużych wypraw terenowych do Sudanu i Brytyjskiej Afryki Wschodniej. Choć można go traktować, jako modernistę, to jednak jego koncepcje zapowiadały, interpretacjonizm. Jego prace dotyczące czarów u Azande oraz pokrewieństwa u Nuerów stały się wzorem dla ówczesnej antropologii brytyjskiej. W opracowaniu Azandów twierdzi, że mają oni obsesję na punkcie czarów, a zrozumienie ich wiary w czary pozwoli zrozumieć ich społeczeństwo.

Evans-Pritchard uprawiał swoją antropologię w ogólnych ramach wypracowanych przez Radcliffe’a-Browna. Odrzucał jednak przyjętą przez niego koncepcję tej dyscypliny, jako nauki i dowodził, że antropologia jest jedną z dziedzin humanistyki. Różni to zasadniczo antropologię Evans-Pritchard’a od głównego nurtu antropologii brytyjskiej. Odrzucił on też zaproponowaną przez Levi-Straussa koncepcję „gramatyki” kultury i powiedział się za „znaczeniem” bardziej subtelnego, codziennego dyskursu kultury.

W rozwoju myśli Evansa-Pritcharda można dostrzec jeden spójny program badawczy, zawsze ujmowany w kategoriach interpretacjonizmu. Z funkcjonalizmu wycofał się w latach czterdziestych, a swoje podejście ugruntował w latach pięćdziesiątych. Uważał, że słabością antropologii społecznej jest to, że od czasów oświecenia próbuje wzorować się na naukach przyrodniczych.

Interpretacjonizm Geertza

Antropologię Geertza wyróżnia pozytywny ruch ku zrozumieniu szczegółów kultury traktowanej jako cel samo w sobie. Clifford Geertz pracuje w Princeton. Kształcił się w Harwardzie, prowadził badania terenowe na Jawie i Bali oraz w Maroku. Jądrem jego teorii antropologii interpretacyjnej jest koncepcja zawarta w pierwszym rozdziale książki Interpretacja kultur. Określa on swoje podejście jak „opis gęsty”. Antropologia jest czymś w rodzaju przekopywania się przez warstwy utrwalone w konkretnej kulturze i ukazywaniu ich za pomocą warstw opisu. „Opis gęsty” jest szczegółowy i warstwowy. Geertz forsuje obraz społeczeństwa, jako podobnego do tekstu, dowodzi, że antropologia jest po prostu „odmianą pisarstwa”, co jest wielkim postmodernistycznym wyzwaniem dla tej dyscypliny.

Opowiada się za antropologią, jako rozumieniem tego, co „lokalne” w napiętej interakcji z tym, co „globalne”, za kulturą, jako systemem symbolicznym, ale takim, w którym swoje miejsce ma działanie społeczne, a także takim, który wytwarza władzę polityczną.

Refleksyjność i refleksywizm, orientalizm, okcydentalizm i globalizacja

Refleksyjność - jest to refleksja antropologa nad miejscem „ja” (etnografa) w praktyce etnografiznej. Skrajną refleksyjnością może być porównanie własnej kultury, opisywanej z pespektywy „ja”, z inną kulturą, opisywaną dzięki nałożeniu na nią tego „ja”. W tym przypadku opisywana kultura może stać się po prostu tłem dla prowadzącego przez antropologa badania jego własnej kultury i tożsamości społecznej. Jednak nacisk kładziony na „ja” sprzyja utracie z oczu „innego”.

Refleksywizm - perspektywa teoretyczna, w myśl, której refleksyjność jest główną kategorią metody i teorii antropologicznej.

Orientalizm - stereotypowe przedstawienie Wschodu przez ludy Zachodu, zwłaszcza w sposób opisany przez Edwarda Saida, wiązała się ona z kwestią identyfikacji władzy, jako kolonialnych i postkolonialnych dyskursów, atakował ona Zachód, za to, że stworzył pojęcie Wschodu, aby uzyskać dominację (poprzez handel, kolonializm i inne formy ekspresji).

Okcydentalizm - stereotypowe przedstawienie Zachodu przez ludy Orientu lub inne ludy niewywodzące się z Zachodu, odpowiedź na teorię Saida, skonstruowana przez Jamesa Carriera, twierdząc, że ludy Orientu mają równie stronnicze i zgeneralizowane wizje Zachodu.

Globalizacja – obejmujący cały świat proces mnożenia się kontaktów między społeczeństwami, w szczególności w sferze gospodarczej. Dotyczy procesów przemieszczania się populacji, umiejętności, kapitału, technologii i wiedzy technicznej, a także przedstawień symbolicznych.

Antropologia postmodernistyczna

Postmodernizm stanowi krytykę wszystkich „nowoczesnych” sposobów rozumienia. Postmoderniści definiują to, co „nowoczesne”, jako to, co wszechobejmujące, odrzucają wielką teorię w antropologii i pojęcie zupełności opisu etnograficznego. W ciągu ostatniego dziesięciolecia antropologia powróciła do poglądów umiarkowanie relatywistycznych, głoszących, że każda kultura ma swój system wartości lub strukturę semantyczną.

Między interpretacjonistami a postmodetnistami toczy się subtelna walka. Jedna strona (postmoderniści) postrzega etnografię, jako cel sam w sobie lub raczej, jako próbę zrozumienia, ale taką, która nigdy nie osiągnie pełni poziomu zrozumienia, do którego wcześniej zgłaszała roszczenia. Druga strona (interpretacjoniści) uważa etnografię, jako środek do celu, pozwalający zbudować szersze rozumienie natury ludzkiej.

Rozdział 11- Wnioski

Daty ważnych wydarzeń w historii rozwoju antropologii:

- 1748- publikacja silnie oddziałującego dzieła Monteskiusza „O duchu praw”

-1871- data ukazania się wielu różnych prac i utworzenia Anthropological Institute.

-1896- data wprowadzenia przez Boas’a antropologii na Uniwersytet Columbia

-1922-śmierć Riversa i edycja dwóch ważnych prac Malinowskiego i Radcliffe’a-Browna

Przyszłość Antropologii

-każdy nowy etap rozwoju jest wytworem myślenia jednostkowego, ale także w dużym stopniu okoliczności, w jakich znajduje się ten, kto myśli.

-w najbliższym czasie nie pojawi się raczej żaden uznawany przez wszystkich paradygmat

-prawdopodobnie poszczególni badacze będą łączyć swoje podejścia (dzieje się tak już od wielu lat)

-we współczesnych podejściach kładzie się nacisk na interpretację, działanie i strukturę

-pozytywną tendencją w antropologii jest to, że obecnie istnieje bardzo wiele perspektyw teoretycznych, z których antropologowie mogą wybierać i tworzyć wiele różnych linii oddziaływań. Możliwości ich łączenia są ogromne.

-niebezpieczeństwem jest to, że węższy projekt ponowoczesny może uzyskać przewagę, a poprawne stanowiska nieponowoczesne mogą zostać odrzucone (dlatego, że ujawniają swoje przedponowoczesne korzenie)

Rozważania o historii antropologii

- Antropologia jako całość pielęgnuje długotrwałą ciekawość do dwóch zupełnie odmiennych problemów:

a) zrozumienia natury ludzkiej- był to główny przedmiot zainteresowania XVIII w. (oświecenia)

b)badania zróżnicowania kulturowego –zainteresowanie tym problemem nastąpiło w XIX w., z chwilą pojawienia się właściwej antropologii. Później stało się ono kwestią, którą usiłowano wyjaśnić ewolucjonizm unilinearny. Zróżnicowanie kulturowe jako cud natury wychwalali relatywiści.

- większa część historii antropologii jest prezentystyczna (dlatego, że taka historia pasuje do dzisiejszych zainteresowań), mityczna i wigowska (postępowa)

-Alan Barnard przyznaje, że w książce nie przedstawił jedynej historii antropologii, lecz tylko jedną z możliwych jej historii (przedstawia fragmenty historii tak wybrane i zestawione, aby ukazać złożone związki zachodzące między różnymi koncepcjami, które tworzą teorię antro. a nie historię antro.

-nie istnieje coś takiego jak jedyna historia antropologii

Podsumowanie:

-stare teorie są włączane w nowe nurty teoretyczne lub powracają w którymś z późniejszych pokoleń w innym przebraniu (uważa, ze teorie nie umierają wraz ze swoimi zwolennikami)

-podstawy dyscypliny tkwią w oświeceniu, zwłaszcza w pojęciu umowy społecznej

-sama dyscyplina pojawiła się w XIX w.

-antropologia jest dyscypliną naukową prawdziwie świadomą swojej przeszłości.

-strukturę teorii antropologicznej można postrzegać w kategoriach wpływów jednostek, wzajemnych oddziaływań w obrębie tradycji narodowych i pomiędzy nimi, a także rozwoju nowych przedmiotów zainteresowania antropologów, nowych idei antropologicznych i przenikających do niej z zewnątrz oraz pojawiającej się co kilka dekad nowej wielkiej perspektywy.

1. Wstępna definicja

Człowiek należy do świata zwierząt i jest jednym z wielu gatunków biologicznych na Ziemi.

Wstępna definicja człowieka:

- jest on zoon politicon, czyli zwierzęciem społecznym

- oraz zoon culturalis; właśnie u człowieka kultura rozwinęła się bardzo intensywnie, łącząc się z cechami biologicznymi i społecznymi

1. Systematyczna pozycja człowieka w świecie zwierząt

Linneusz – kryteria klasyfikacji:

- budowa ciała

- funkcje ciała

- sekwens wzrostu ciała

(Taksonomia- nauka o tym przez co rozróżniać i klasyfikować różne jednostki np. zwierzęta)

Najmniejsza jednostka taksonomiczna –> gatunek

Gatunek – grupa organizmów żywych, w obrębie której może zachodzić krzyżowanie się dające płodne potomstwo

Kryterium to ( krzyżowanie się) jest ważne, bo dzięki temu określony jest zasięg grupy, gdzie mogą sobie w różnych kombinacjach przekazywać geny

Jednak nie możemy się do niego ograniczać w przypadku gatunków kopalnych, a taką sytuację mamy z historią biologiczną człowieka.

1. Cechy typowo ludzkie

• Cechy anatomiczne – w zestawieniu z cechami naczelnych, człowiek nie jest wyjątkowi;

Jednak jest kilka takich typowych cech:

- pionowa postawa ciała (jednak czasami małpy też mają taką postawę, np. jak siedzą, by dostrzec drapieżnika); rzadziej zdarza się, że inne z naczelnych mają dwunożny chód ( to wynika z proporcji ich ciała)

- manipulacyjna dłoń (jednak także u wielu małp występuje chwytność rąk)

- względnie duży mózg ( wszystkie naczelne mają duży mózg w porównaniu do innych ssaków)

- swoiste proporcje twarzoczaszki i mózgoczaszki

- specyficzny kształt głowy

• Cechy fizjologiczne

Typowe ludzkie:

- specyficzne funkcjonowanie mózgu

- słaby węch

- dobrze rozwinięty zmysł wzroku i dotyku ( wszystkie naczelne mają tak ustawione oczy, jest doskonałym źródłem info o świecie- Brachiacja – przenoszenie się z gałęzi na gałąź na rękach w pozycji zwisu ( np.gibbon)

Sekwens wzrostu typowy dla człowieka ( spotykany także u naczelnych) to długi okres bezradnego dzieciństwa i dochodzenie do dojrzałości i związany z tym długi okres braku samowystarczalności.

( dziecko ludzkie rodzi się „wcześniej” niż szympansa, bo kobiety mają małą miednicę i jakby dziecko jeszcze trochę tam posiedziało, to głowa urosłaby tak, że nie zmieściłaby się przez kanał rodny )

• Cechy behawioru

Ludzkie cechy fizjologiczne i anatomiczne kształtują behawior, ale nie tylko.

Behawior człowieka wykazuje ogromną różnorodność i bogactwo

Powstawanie kultury można traktować, jako szczególnie intensywny rozwój pewnych zachowań spotykanych u naczelnych.

Cechą uważaną za typową dla człowieka jest życie społeczne jednak wiele naczelnych także żyje w grupach, więc to go nie wyróżnia.

Cechą społeczną charakterystyczną dla człowieka jest posiadanie stałego domu/obozowiska – całkowicie niespotykane u naczelnych

Kolejna cecha charakterystyczna – podział ról społecznych na męskie i żeńskie; dzielenie się żywnością ( zbieracze i łowcy ok. 80% przynosili do obozowiska a nie zjadali na miejscu) u małp tego nie ma (no może poza matką i dzieckiem)

Jeszcze kilka tych wyjątkowych cech: terytorium i zasoby są własnością grupy lokalnej, społ. zbieracko-łowieckie nastawione na tłumienie konfliktów w grupie i minimalizowania rywalizacji i konkurencji, maksymalizacja solidarności, monogamiczne małżeństwa i egzogamia plemienia

• Cechy intelektualne

- mowa artykułowana -> podstawowy środek przekazu, czyli język operujący symbolami ( to jest zależne od cech anatomicznych – język, podniebienie itp.);

W „języku małp” nie ma reguł gramatycznych; język ludzki ma charakter wyłącznie symboliczny: brzmienie słowa jest absolutnie konwencjonalne, uczymy się go pozabiologicznie

- posiadanie kultury -> podstawowe kryterium odrębności człowieka- tworzenie, wchłanianie i przekazywanie kultury oraz życie w kulturze; przekazywanie sobie na drodze społecznej stałych wzorców i regularności

- zdolność do myślenia o przeszłości i przyszłości -> cecha wyjątkowo rozwinięta, czyli zdolność przewidywania następstw własnych czynów (tworzenie narzędzi i posługiwanie się nimi): wiąże się z tym także zdolność uogólniania, zapamiętywania, kojarzenia i myślenia abstrakcyjnego

- obecność uczuć altruistycznych -> również istotny wpływ na rozwój kultury; uczucia wyższe były niezbędna do osiągnięcia wysokiego rozwoju techniki i struktury społecznej

Założenia dzisiejszych biologów: gatunki dzielą się na populacje żyjące w różnych środowiskach, do których przystosowują się populacje, a nie gatunki, stąd specjacja (rozdzielanie linii ewolucyjnej i tworzenie nowych gatunków potomnych) odbywa się raczej na poziomie poszczególnych lokalnych populacji a nie gatunków, jako całości. Człowiek współczesny należy do rodzin z rzędu naczelnych Hominidae i jest dziś jej jedynym żyjącym przedstawicielem.

1. Rozwój cech typowo ludzkich

• Rodzina Hominidae

- 8 mln lat temu

Wspólny rdzeń – rodzina Pognidae(człekokształtne) -> wyodrębniła się Hominidae

( szympans, goryl, orangutan, gibbon)

Hominidae – przeszedł proces uczłowieczenie(hominizacji), czyli natężeniu i rozwój cech typowo ludzkich

Zmiany środowiska istotnie na to wpłynęły ( przejście z lasu tropikalnego na sawannę)

• Pierwsze istoty człowiekowate – Australopitek

- Australopithecus czyli małpa południowa (ok. 5/3,5 do ok. 1,5 lat temu)

- odkryto u nich: pionową postawę pobiałą, chodzenie na dwóch nogach (funkcjonalność na sawannie)

- australopitek = małpolud: od pasa w dół przypominał człowieka, w górę – ciało małpy; budowa mówiła o tym, że często przyjmował postawę pionową,; profil czaszki bardziej pionowy; dłoń bardziej chwytna od małpich;

Okres dzieciństwa podobny do człowieka współczesnego; prowadziły gromadny tryb życia;

Aby przetrwać, młody Australopitek musiał się nauczyć dużo od rodziców i innych dorosłych, wędrowali razem i musieli mieć jakieś reguły podziału żywności; zakładali względnie stałe obozowiska

Być może także używali naczyń ze skorup orzechów, muszli, tacek do przenoszenia pokarmu roślinnego ( wody nie, bo robili obozowiska przy zbiornikach wodnych) .

Byli raczej padlinożercami niż myśliwymi. Jednak część pożywienia pochodziła z polowań, ale na zwierzęta słabe i małe.

Rozwinęły się u nich czynności narzędziowe i metody współpracy; nie mając kłów i pazurów musiał sobie jakoś radzić -> czynności zastępcze jak rzucanie kamieniami; rzucanie kamieniami stanowi pierwszy krok na drodze rozwoju czynności narzędziowych; robił on go częściej i bardziej sprawnie niż inne człekokształtne

Wprowadzenie do diety mięsa miało znaczenie dla ewolucji – dużo białka dawało dużo siły, więc nie musieli się ciągle uganiać za pożywieniem

RODZAJ HOMO (CZŁOWIEK)

W okresie od 2,5 do 1,5 mln lat temu dokonują się kolejne zmiany klimatyczne prowadzące do gwałtownego ograniczenia strefy lasów i wzrostu obszaru sawannowego i stepowego wraz z fauną przystosowaną do tego rodzaju środowiska. Z tymi zmianami wiąże się też przeobrażenia w obrębie rodziny Hominidae, a zwłaszcza Homo wraz z używaniem narzędzi.

1. Homo habilis

- Odkrył go L. Leakely w Tanzanii.

- Oznacza: człowiek umiejętny; produkował najbardziej prymitywne narzędzia

- Odbiegał od przeciętnych Australopiteków. Cechy: zupełnie wyprostowana postawa, podwójnie wysklepiona stopa umożliwiająca długi chód dwunożny, bardziej chwytna dłoń, większy mózg, bogatsze zachowania narzędziowe.

- Był wszystkożerny, żywili się zdobytym mięsem z padłych ssaków kopytnych żyjących na sawannie oraz szpik ich kości i polował na mniejsze zwierzęta. Na miejscu dzielił zwierzynę i do obozu przynosił przydatne jej części.

- Z formą Homo habilis wiąże się najwcześniejszy znany nam zespół narzędziowy „przemysł olduwajski”. Narzędzia te to dość nieregularnie roztłuczone otoczaki z ostrymi krawędziami. Sposoby ich używania musiały być przekazywane społecznie, o czym świadczy wyraźne zużycie narzędzi na krawędziach, co jest dowodem ich wielokrotnego stosowania.

-Służyły raczej do oprawiania upolowanych czy padłych zwierząt niż do polowania na nie.

-Narzędzie przemysłu olduwajskiego jest najwcześniejszym rozwojem kultury ludzkiej.

2. Homo ergaster (afrykański Homo erectus)

- Forma będąca człowiekiem odkryta w Kenii.

- Miał dużą, wysoko czaszkę o kształci przypominającym późniejsze formy Homo.

- Słynny chłopiec znad jeziora Turkana był wysoki i dysponował przystosowaniami budowy nosa do suchego i gorącego klimatu.

- Podsumowując: ok. 2 mln. lat temu dokonują się istotne przemiany biologiczne w obrębie rodziny Człowiekowatych, których wynikiem jest pojawienie się form, które zostały zaklasyfikowane, jako ludzkie i zaliczone do rodzaju Homo.

-Jest dziś kojarzony z forma dawniej określaną, jako wczesny Homo erectus, czyli Człowiek wyprostowany z Jawy

3. Homo erectus (wcześniej nazywano Pithecanthropus)

- Odkrywca – E. Dubois

- Jest zaliczany do rodzaju Homo.

- Posiadał wszystkie podstawowe cechy typowo ludzkie: całkowicie spionizowana postawa, poruszał się wyłącznie na dwóch nogach, miał kciuk umozliwaijący precyzyjny chwyt, duży mózg, tworzył wiele typów narzędzi, miał złożony sposób komunikowania się w gromadzie.

- Żył na olbrzymich obszarach Afryki, Azji i Europy, umiejąc sobie radzić w rozmaitych klimatach.

-Był wyższy i masywniejszy od wcześniejszych form. Czaszka była gruba, masywana; żuchwa ciężka; bardziej pochylone czoło.

-O jego charakterze ludzkim świadczy obecność rozwiniętych zespołów narzędziowych i wielu umiejętności wskazujących na istnienie kultury.

-Można wyróżnić dwie odmiany Homo erectus: starsza, o mnie rozwiniętych cechach typowo ludzkich oraz młodszą – bardziej rozwiniętą.

-Sądzi się, że jedna z rozwiniętych form Homo erectus dała początek wszystkim formom gatunku Homo sapiens, a przynajmniej jego formie współczesnej.

-Rozmiary mózgu zwiększały możliwości adaptacji o charakterze kulturowym do rozmaitych środowisk przyrodniczych.

-Żył w gromadach kilkudziesięcioosobowych i zbiorowo polował na duże zwierzęta.

-Był dobrym łowcą, co miało wpływ na powiększenie jego populacji.

-Zamieszkiwał jaskinie, schrony kamienne, ale sam budował też osłony od wiatru i deszczu na kamiennych podstawach. Jego obozowiska były zawsze zakładane nad wodami, nigdy w lesie. Zamieszkiwano je długo lub okresowo do nich wracano.

-Mięso stało się ważnym elementem i częściej pochodziło ze sztuk upolowanych niż padłych. Polowanie uznawane jest za wyjątkowo ważny element adaptacji ludzkiej do środowiska.

-Znał ogień: ogrzewał się nim, piekł mięso, odstraszał zwierzęta.

-Organizacja życia gro madowego była zorganizowana.

-Wraz ze wzrostem roli pożywienia mięsnego wśród wczesnych Homo rosło znaczenie ojca. Typowo roślinne pożywienie, którym żywiły się małpy, mogła zdobywać bez trudu matka niemowlęcia, nie była jednak w stanie polować z niemowlęciem przy piersi. Dlatego tez wraz z pojawieniem się czynności łowieckich, ojciec przejął opiekę nad rodziną i tak zrodził się najwcześniejszy podział pracy. Dla przetrwania zarówno osobniczego jak i gatunkowego społeczeństw opierających swoja egzystencję na myślistwie, konieczny był podział pracy zgodny z płcią.

-Sposób porozumiewania się między jednostki u Homo erectis był dobry i skuteczny

-Liczba zajęć i zachowań narzędziowych poważnie wzrosła.

-Z formą Homo Erectus wiążą się dwa przemysły składające się na okres kamienia łupanego: przemysł szelski (abwilski) i przemysł aszelski. Obareprezentują dwie podstawowe obróbki kamienia. Przetrwały do czasów, w których istniał już człowiek współczesny. Są to: technika rdzeniowa i technika odłupkowa.

-W ostatnim okresie życia pojawiła się technika lewaluaska.

-Ewolucja metod obróbki kamienia: od perkusyjnej do naciskowej.

-Niektóre narzędzia: steroidy, tłuki pięściowe, skrobacze, drapacze

-Jednolitość technik wytwarzania oraz typów narzędzi, co świadczy o społecznym dziedziczeniu tradycji.

-Można mówić o ewolucji kulturowej w długim okresie życia Homo erectus.

4. Homo sapiens (człowiek rozumny)

a) Homo sapiens neandertalensis (Neandertalczyk)

-Mieszkał na wielkim obszarze od zachodniej Europy po zachodnią Azję, od Atlantyku po Uzbekistan I od Walii po wybrzeża morza śródziemnego.

-W wyniku krzyżowania się form, doboru naturalnego, selekcji naturalnej, lokalnych mutacji genowych wyłoniła się forma Człowieka współczesnego.

-Uczeni spierają się co do związków biologicznych i kulturowych Neandertalczyka i Człowieka współczesnego.

- 3 biologiczne koncepcje relacji obu form:

a) Człowiek współczesny jest bezpośrednim biologicznym i kulturowym spadkobiercą Neandertalczyka klasycznego.

b) Człowiek współczesny powstał, jako osobna gałąź ewolucyjna, niejako równolegle z Neandertalczykiem klasycznym. Zgodnie z tą teorią obie te formy, Homo sapiens sapiens i Neandertalczyk klasyczny, powstały z Neandertalczyka pierwotnego. Neandertalczyk klasyczny, jako gorzej przystosowany do trudnego środowiska epoki lodowcowej, uległ eliminacji, zaś Człowiek współczesny, przetrwał.

c) Człowiek współczesny wywodzi się z nieznanych dziś, wymarłych i jeszcze nie odkrytych późnych form Homo erectus.

-Niektórzy twierdzą, że między Neandertalczykiem a Człowiekiem współczesnym jest przepaść, inni, że są to bardzo bliskie organizmy.

-Neandertalczyk był doskonałym łowcą, pozostawił wiele śladów zaawansowanej kultury, świadczących o wysokim rozwoju jego intelektu.

-Jego populacja wzrosła dzięki rosnącym umiejętnościom eksploatacji środowiska.

-Związany jest z nim przemysł mustierski – wiele zróżnicowanych, wykonywanych według stałych wzorów narzędzi, świadczących o znacznie wyższym stopniu specjalizacji umiejętności kamieniarskich.

-Po raz pierwszy w ich kulturze wystąpiła broń myśliwska.

-Nowym surowcem do wyrabiania narzędzi stały się kości.

-Intencjonalne pochówki, czasem o charakterze obrzędowym.

-Świadczy to o rozwiniętych wyobrażeniach na temat śmierci i życia po śmierci, a także o życiu ceremonialnym.

-Wysoki poziom uczuć moralnych, altruizmu i współczucia.

- Na okres życia człowieka neandertalskiego przypadły gwałtowne zmiany środowiska przyrodniczego. Pierwsze pierwotne formy powstały w okresie międzylodowcowym, a więc wtedy, gdy klimat był łagodny, sprzyjający biologicznemu przetrwaniu. Nastepnie zaczęło się szybkie ochłodzenie klimatu, który stawał się coraz mnie korzystny i wywierał silną presję na organizmy rodzaju Homo. Zapewne w wyniku tej presji pojawiło się zróżnicowanie biologiczne człowieka neandertalskiego. Jej to zapewne zawdzięczamy powstanie współczesnej formy człowieka, jeszcze o duży krok naprzód posuwającej biologiczną adaptację do środowiska dzięki zdolnościom intelektualnym i możliwością tworzenia złożonej kultury i organizacji życia zbiorowego.

-Anatomicznie podobny do dzisiejszego człowieka Neandertalczyk miał inny kształt czaszki oraz ogromny otwór nosowy. Był masywny, umięśniony, miał bardzo duże stawy.

-Miał nogi krótsze niż człowiek współczesny oraz miał charakterystyczne wygięcie kości udowej, co jest cechą obcą Człowiekowi współczesnemu i innym formom rodzaju Homo. Inne części szkieletu Neandertalczyka i Homo sapiens sapiens są prawie nie do odróżnienia.

-Był elastyczny i adaptatywny, jeśli chodzi o środowisko.

-Często ulegali urazom, rzadko dożywali 40 lat.

-Na ich kościach widać ślady niedożywienia, mimo że środowisko było bogate w duże ssaki.

-Żyli gromadnie polowali, co najmniej na mniejsze ssaki, mieszkali w stałych schronach.

-Używali na stałe ognia i oświetlali domostwa.

-Neandertalczyk nie przekształcił się stopniowo w Kromaniończyka, czyli Człowieka współczesnego, ale był formą różniącą się, która rywalizowała z nim aż do wyginięcia.

5. Homo sapiens sapiens – człowiek z Cro – Magnon (Homo sapiens recens, Człowiek współczesny) pewnie, mogli jeszcze więcej nazw wymyślić, co tam

PIERWSI HOMO SAPIENS SAPIENS

-Tworzyli zbiorowości zróżnicowane społecznie.

-Cechy: wąski nos, szerokie i wysokie czoło oraz duży mózg, małe łuki brwiowe, niskie oczodoły.

-Systemtyczne pieczenie mięsa, rozdrabnianie innych twardych pokarmów za pomoc narzędzi.

Mieli zmienną, elastyczną kulturę.

-Zamieszkiwali Bliski Wschód a później obszary Europy, Azji i Afryki

NAJBARDZIEJ WSPÓŁCZEŚNI

-Ogromna zmienność regionalna

-Istnienie wielu kultur różniących się typami narzędzi, stopniem ich rozwoju i specjalizacji, rodzajem przystosowania do określonego środowiska przyrodniczego, , gustami estetycznymi.

-Zasiedlenie Ameryk – między 42 a 21 tys lat temu; Australia – między 60 a 50 tys lat temu.

-Cechy: zwiększenie mózgu, obniżenie poziomu hormonów płciowych, zmniejszenie agresywności i potencji seksualnej, sprawniejsze planowanie na przyszłośc i stabilność rodziny.

PUNKTY ZWROTNE PROCESU HOMINIZACJI

Kolejne etapy rozwoju form przedludzkich i wczesnoludzkich, a także ich wkład w rozwój kultury zostały już prześledzone. Obecnie warto przedstawić szczególnie ważne punkty zwrotne w tym długotrwałym procesie.

1. Sekwencja rozwoju cech typowo ludzkich

DOTYCZY WSZYSTKICH GATUNKÓW

-Pionowa postawa ciaładwunożny chódwyrabianie zmysłu wzrokumanipulacyjność dłoni i chwyt precyzyjnyrozwój wzroku, dotyku = rozwój mózgukoncentracja, rozwój wyobraźniwzrost objętości mózgu i liczby neuronów

-Selekcja osobników najlepiej przystosowanych – najlepszy wzrok i dotyk.

-wzrost i sprawność komunikowania się w gromadzie

-Wzrost specjalizacji i sprawności zachowań narzędziowych

-Rozwój systemu nerwowego = miłość litość, przekazywanie tradycji

-Regionalne zróżnicowanie kultury = pomysłowośc i kreatywność człowieka.

Uchwycenie kolejnych etapów hominizacji narzędzia = kulturyzacja

Kryteria kulturyzacji:

a) Pierwszym kryterium kulturyzacji narzędzi jest sposób posługiwania się nimi. Najpierw było celowe używanie przedmiotów gotowych, wziętych z otoczenia.

Następnie mamy posługiwanie się przedmiotami naturalnymi, w pewnym stopniu zmodyfikowanymi przy użyciu zębów, rąk, stóp, kolan.

b)Drugim kryterium kulturyzacji narzędzia (wytworów i zachowań) jest ich powtarzalność, regularność. Przejście od jednorazowego, okazjonalnego produkowania i użytkowania narzędzia do produkowania narzędzi z myślą o ich wielokrotnym, a nawet stałym użyciu. Ostrzenie narzędzi. Przejście od technik rdzeniowych do odłupkowych, bardziej ekonomicznych i wymagających wyobraźni.

c) Trzecie: sposób i przekazywanie umiejętności, wiedzy i wyobrażeń. Rozwój narzędzi u kolejnych form świadczy zarówno o wyraźnym narastaniu treści przekazywanych na drodze społecznej, pozabiologicznej, jak i o rozwoju sposobów tego przekazu. Pierwszym etapem było przekazywanie idei rozłupywania kamieni w celu uzyskania ostrych krawędzi. W drugim etapie pojawiły się narzędzia wykonywane według określonych wzorów, co było wynikiem wzrostu zasobu wiedzy i precyzyjnego przekazu. Wzrastała też precyzja i estetyka wykonywania narzędzi.

d) Czwarte: rozwój przestrzennego zróżnicowania kulturowego

Najpierw było zróżnicowanie regionalne, a później powstało nawet wiele kultur regionalnych: oryniacka, solutrejska, perigrodzka, magdaleńska (taaa... -_-)

e)Piąte: obecność norm estetycznych nakazujących np. opiekę nad słabszymi, chorymi, nawet nie spokrewnionymi osobniami.

2. Pojęcie ludzkości

Ewolucja jest procesem stałym, zachodzącym w sposób ciągły. W ewolucji życia biologicznego jak i kultury daje się zauważyć okresy przyspieszenia rozwoju, które możemy określić jako punkty zwrotne.

Przyspieszenia procesu ewolucji człowieka:

a) zmiany prowadzące do rozwoju rodzaju Australopithecus; nastąpiły w przybliżeniu od 5 do 3,5 mln lat temu;

b) wyewoluowanie z Australopiteka Homo habilis około 2 mln lat temu

c) pojawienie się uformowanego już Homo erectus około 1 mln lat temu

d) powstanie gatunku Homo sapiens od około 200 do 100 tys. lat temu

e) narodziny człowieka z Cro – Magnon; od 40 do 35 tys lat temu.

3. Człowiek, jako istota biologiczna

Ludzi wszystkich ras i narodów mają pewną liczbę cech biologicznych wynikających ze wspólnoty gatunkowej

a) posiadanie kultury – nie ma takiej zbiorowości ludzkiej, w której nie byłoby jakichś norm i reguł postępowania, która nie kierowałaby się jakimiś zasadami i wartościami.

b)symetria – dzielenie stron na lewą i prawą oraz parzysty podział podstawowych kierunków sa następstwem tej symetrii; wszystkie przedmioty, którymi posługuje się człowiek, aby mogły być użyteczne, musza być przystosowane do rozmiarów, siły i innych cech jego ciała.

c)kształt, wielkość i sposób obróbki prymitywnych narzędzi łowieckich oraz rodzaj surowca można tłumaczyć wspólnotą biologiczną

d) fizjologia – również wpływa na podobieństwo kształtu kultury materialnej; konieczność jedzenia, niemożność niejadania na długie okresy, pociągają za sobą pewien cykl odżywiania;

sen i odpoczynek – człowiek dla zachowania dobrej kondycji fizycznej musi spać kilka godzin na dobę (chyba, że ma sesję, to nie może ;) jego zmysły nie są przystosowane do prowadzenia nocnego trybu życia

4. Pojęcie rasy

Im mniejsze i im bardziej izolowane od siebie są populację ludzkie, to znaczy grupy, w obrębie, których prawdopodobieństwo biologicznego krzyżowania się jest wysokie, tym większa jest szansa na pojawienie się, utrzymanie i utrwalenie się pewnych odrębności biologicznych, które mają znaczenia dla kształtowania się swoistych cech kulturowych danej zbiorowości.

Z biologicznego punktu widzenia nie istnieją rasy ludzkie, a to z powodu płciowego i egzogamicznego rozmnażania się człowieka. Czyste genetycznie linie są możliwe tylko w innych typach rozmnażania, spotykanych wśród prostszych gatunków roślin i zwierząt.

Koncepcja typologiczna

Biorąc pod uwagę wyłącznie mierzalne cechy anatomiczne, takie jak kształt czaszki i całego ciała, barwa i kształt włosów badacze (J. Czekanowski) wyodrębniają wśród ludności współczesnej Europy 4 rasy. Ludność ta, będąca populacją od tysiącleci, stanowi mieszaninę czterech podstawowych typów ludzkich ras, czyli: nordyckiej, śródziemnomorskiej, armenoidalnej i laponoidalnej. Ludzie nawet najbardziej spokrewnieni nie muszą należeć do jednej rasy.

Koncepcja populacyjna

Wyrosła na gruncie amerykańskim. Rasy, to biologiczne populacje, które powstały na skutek realnego krzyżowania się i nie stanowią żadnych typów idealnych czy statystycznych. Dysponują własną pulą genową i z powodu izolacji geograficznej lub społecznej sa w pewnej mierze oddzielone, choć nigdy nie można w nich wykluczyć pewnej wymiany genów.

5. Rasy ludzkie

Najpowszechniej wyróżnia się trzy podstawowe odmiany człowieka: białą, żółtą i czarną.

Za szczególny archaiczny typ fizyczny człowieka uznaje się typ reprezentowany przez współczesnych Buszmenów, którzy zdradzają cechy wszystkich trzech podstawowych odmian człowieka, co jest interpretowane, jako pierwotny brak zróżnicowania.

Proces tworzenia się ras był powolny i z pewnością miało nań wpływ oddziaływanie środowiska naturalnego, izolacja geograficzna populacji oraz dryf genetyczny. Żadna rasa nie ma wyłączności jakiegoś typu kultury, zróżnicowania kulturowe przecinają zróżnicowania rasowe do tego stopnia, że odmienności kulturowe między zbiorowościami tej samej rasy są często znaczniejsze niż odmienności między zbiorowościami ras odrębnych.

Nie ma biologicznych ograniczeń przyswajania sobie cech kulturowych przez zbiorowości rasowo odmienne. Rasa jest zjawiskiem istotnym tylko na poziomie funkcjonowania świadomości zbiorowej, a więc jako cecha kulturowa. Odrębności rasowe są traktowane, jako mało znaczące wobec wspólnoty cech, podstawowej dla całego gatunku.