Historia myśli psychologicznej

Od duszy do metafory komputerowej

Przedmiot naszych zajęć

• Wprowadzenie do psychologii współczesnej poprzez historię psychologii oraz dzieje myśli psychologicznej.

• Możliwa jest prezentacja różnych wersji historii myśli psychologicznej.

• Z tej mnogości musimy wybrać i zrealizować tylko jedną.

Teza główna

• Ujęcie mentalistyczne, pierwszoosobowe (the first person data psychology)

• oraz fizykalistyczne, trzecioosobowe (the third person data psychology) jako dwie podstawowe perspektywy psychologii.

• Ewolucja psychologii, jako przejście od:

• ujęcia (zasadniczo) pierwszoosobowego do:

• ujęcia (zasadniczo) trzecioosobowego.

Co i jak?

• Aktualny stan psychologii, jako wynik rozwoju oraz wzajemnego wpływania na siebie:

• Trzech wielkich tradycji badających i poznających człowieka, które zaistniały w dziejach myśli psychologicznej:

• Tradycji świadomościowej (mentalistycznej, pierwszoosobowej).

• Tradycji nieświadomościowej (pośredniej, mentalistyczno-fizykalistycznej).

• Tradycji obiektywnej (fizykalistycznej, trzecioosobowej).

Historia psychologii
a dzieje myśli psychologicznej

• Wilhelm Wundt w 1879 roku w Lipsku, zakłada pierwsze laboratorium psychologiczne:

• instytucjonalny początek psychologii jako odrębnej nauki.

• Wcześniej psychologia była częścią innych dyscyplin i tradycji badawczych:

• filozofii, medycyny, teologii, biologii, pedagogiki, polityki, literatury.

• Musimy uwzględnić tą cezurę.

• Hermann Ebbinghaus: „psychologia ma długie dzieje, ale krótką historię”.

Psychologia jako nauka o duszy

Platoński nurt

myśli psychologicznej

Źródła myśli psychologicznej

• Nieoczywistość naszego bycia w świecie – u źródeł myśli psychologicznej.

• Początki refleksji człowieka na samym sobą:

Narodziny duszy

• Ludzkość nie posiadała samoświadomości (zarówno w sensie samowiedzy, jak sumienia) aż do czasów, kiedy została napisana Odyseja (około 750 p.n.e.; Jaynes, 1993).

• Towarzysze Odysa zamienieni w wieprze już wiedzą, że nie są nimi (Popper).

• Jaynes, 1993, p. 75: Iliadic man did not have subjectivity as do we; he had no awareness of his awareness of the world, no internal mind-space to introspect upon.

• In distinction to our own subjective conscious minds, we can call the mentality of the Myceneans a bicameral mind.

• Volition, planning, initiative is organized with no consciousness whatever and then 'told' to the individual in his familiar language, sometimes with the visual aura of a familiar friend or authority figure or 'god', sometimes as a voice alone.

• The individual obeyed these hallucinated voices because he could not 'see' what to do by himself.

• A od kiedy ludzkość „posiadała” duszę?

• Jakie doświadczenia skłoniły człowieka do przypuszczenia, że istnieje (w nim) niematerialny czynnik odpowiedzialny za tożsamość?

Źródła hipotezy niematerialnej duszy

• Życie i śmierć (hipoteza czynnika ożywiającego, który opuszacza ciało).

• Sen i marzenia senne (gdzie znikam kiedy śpię?

• Dlaczego towarzysze widzą moje ciało kiedy we śnie walczę, poluję, wędruję?). Hipoteza śniącego ciała, które możę prowadzić niezależne życie.

Inne możliwości

• Out of the body experiences.

• Doświadczenia postintoksykacyjne (np. grzyby halucynogenne).

• Szamańskie podróże.

• Życie intelektualne.

Czym jest dusza?

• W najwcześniejszych koncepcjach ludzka dusza uznawana była za rodzaj rzeczywistości fizycznej (chociaż subtelnej), jak np.:

• mgła, oddech, ciepło, ogień, powietrze, cień, „sobowtór”.

• Około 3000 lat temu dusza zaczęła być wiązana z różnego rodzaju właściwościami o psychicznym charakterze:

• Najpierw tymi, które podzielamy ze zwierzętami (bycie żywym, emocje, pragnienia).

• Później dodano ściśle ludzkie zdolności myślenia i autorefleksji.

• W miarę rozwoju samowiedzy pojęcie duszy obrastało coraz bardziej wyrafinowanymi rysami, cechami i jakościami.

• Pojawiły się więc wolna wola oraz wyższe poziomy intelektu i świadomości (logika i rozum, kontemplacja, intuicja i doświadczenie mistyczne).

• W rezultacie niektóre szkoły zaczęły uznawać duszę za byt mający boską naturę (związek duszy z sacrum).

Na początku był Platon

• Platoński nurt. Fundamentalne znaczenie Platona i jego filozofii.

• Właściwie cała myśl psychologiczna pozostaje pod niepodważalnym wpływem koncepcji platońskich (arystotelizm zajmie w tej analizie znacznie mniej miejsca)

• Psychologia świadomości pojawiła się jako wynik ewolucji w obrębie Platońskiego nurtu myśli psychologicznej: Platon, Augustyn, Kartezjusz, Empiryzm brytyjski.

Platońska koncepcja duszy
i kosmosu

• Preegzystencja duszy.

• Orfizm i Pitagoreizm.

• Świat idealny i jego kopia.

• Wcielenie duszy oraz reinkarnacja.

• Człowiek to dusza, która posiada ciało, z tym, że może posiadać różne ciała („Timajos”, s. 27):

Metempsychoza

• „W ten sposób, zarówno w dawnych czasach jak i teraz, wszystkie jestestwa żywe przemieniają się jedne w drugie przechodząc z jednego gatunku do drugiego w miarę, jak tracą lub nabywają inteligencji względnie głupoty”.

• Od ptaków i zwierząt lądowych, poprzez gady, płazy i owady („z czterema nogami lub większą ich ilością”, „bez nóg”) aż do „tłumu rybiego i szczepu ostryg” („rasa wodna pochodzi od najgłupszych ignorantów spośród wszystkich”).

Winna materia

• Każdy kto podlega metempsychozie:

• Nie przestanie cierpieć w swych wcieleniach, dopóki nie powróci do pierwszego i lepszego usposobienia […] i nie odrzuci rozumem wszelkiej masy, która się kolejno czepiała jego jestestwa – masy złożonej z ognia, wody, powietrza i ziemi, masy hałaśliwej i nierozumnej, którą można opanować tylko rozumem – i nie powróci do pierwszego i najlepszego stanu”.

Koncepcja duszy i kosmosu

• Platon mówiąc o naturze duszy, podkreśla jej ożywiającą funkcję: dusza ujęta jest przez niego jako wnosząca życie, ożywiająca.

• Pisał tak:

• "w cokolwiek dusza wstąpi zawsze z sobą życie wnosi".

• Następuje powiązanie ze sobą ruchu i życia.

• Fedon:

• Wiecznie się poruszająca, sama z siebie poruszająca, źródło i początek ruchu.

• Każde ciało bez duszy jest martwe.

• Mówi się o ciele tak:

• ciało ma długość, szerokość, głębokość, a dusza nie ma tych właściwości, jest myślą.

Dusza i ciało

• Pojawia się rozciągłość ciała i nierozciągłość duszy

• (przywołuje to res extensa & res cogitans Kartezjusza, do którego wszystko to zmierza i w którego koncepcji kulminuje).

Dusza substancjalna

• Ciało: widzialne, wielopostaciowe, ludzkie, śmiertelne, rozpadalne.

• Dusza jest przeciwstawiona ciału jako rzeczywistość sama w sobie istniejąca, sama, bez postaci, wieczna, boska, nierozkładalna, rozumna

• Reistyczny, substancjalny, (res) a więc rzeczowy status/charakter duszy.

• Kwestia podstawowa to problem relacji duszy do ciała.

• Hierarchia.

• W stosunku do ciała posiada ona we wszystkich aspektach dominującą pozycję (oraz aksjologiczną wyższość):

• Istniała przed ciałem w świecie idealnym.

• Pobyt w ciele jest dla niej karą.

• Śmierć jest uwolnieniem duszy z ciała, wyzwoleniem z niewoli ciała.

• Dusza jest aktywna, a ciało bierne; dusza kieruje, a ciało jest kierowane, dusza rządzi, ciało jest rządzone.

• Dusza jest ważna – ciało nieważne: psychologia przeciw fizyce (Augustyn: „tylko Bóg i dusza”).

• Człowiek jest duszą, która ma ciało.

• Dygresja: Mit o Androgyne.

Oryginał lepszy od kopii

• Ciało przeszkodą w dochodzeniu do prawdy.

• „Pomny błędu poznania przez oczy i pomny błędu poznania przez uszy. Dusza ogląda coś za pomocą ciała a ono ją w błąd wprowadza”.

• Przed wejściem w ciało dusza była w świecie idei i miała okazję go poznać a potem co najwyżej sobie przypomina wiedzę tam zdobytą (anamneza).

Augustyn

• Augustyn - dusza jako substancja rozumna.

• Pojawia się kategoria substancji, usunięta przez empirystów brytyjskich w XVII w.

• Dusza to substancja rozumna stworzona do rządzenia ciałem.

• Daje ciału życie: Augustyn w dalszym ciągu przypisuje duszy podstawową funkcję życiową.

• Myśl pojmuje siebie samą jako czynność życiową wyższego rzędu: myśleć to znaczy żyć w pewien określony sposób.

• U Augustyna pojawia się centralne pytanie: jak umysłowa substancja jest zjednoczona z ciałem, tak aby je ożywiać?

• U Augustyna - nacisk na życie - myślenie było szczególną funkcją życiową.

• „Jestem więc myślę" – Ciało istnieje i z niego wynika myślenie.

• Dla Kartezjusza istnienie ciała to była – myśl

• Kartezjusz domyśla istnienie ciała i świata. Jesteśmy pewni dlatego że myślimy, jesteśmy rzeczami myślącymi (Cogito ergo sum).

• A u Agustyna jest jeszcze to, że żyjemy a myślenie jest czynnością życiową szczególnego rodzaju.

Monizm:

• Materialistyczny (Vogt, Freud).

• Spirytualistyczny (Berkeley).

• Neutralny (Spinoza).

• Różne postaci monizmu materialistycznego:

• „Prostacka”, prymitywna.

• Materializm dialektyczny;

• Fizykalizm (myślenie, jako przekształcenia w fizycznym systemie symboli; prawa rządzące myśleniem takie same, jak prawa rządzące resztą kosmosu).

Dualizm:

• Interakcjonizm:

• Interakcjonizm Kartezjusza.

• Paralelizm:

• Harmonia przedustawna (harmonia praestabilita, Leibniz).

• Okazjonalizm (Malebranche).

• Paralelizm psychofizyczny (Klasyczna Psychologia Świadomości).

• Wszędzie, gdzie zachodzą prawidłowe stosunki między zjawiskami psychicznymi a fizycznymi, oba rodzaje zjawisk nie są ani identyczne, ani też jedne nie mogą się przekształcić w drugie, gdyż same w sobie są one nieporównywalne; wszelako zjawiska te są w ten sposób do siebie wzajemnie przyporządkowane, że w stanie prawidłowym pewnym psychicznym zjawiskom odpowiadają pewne zjawiska fizyczne lub że - jeśli się wyrazić obrazowo - toczą się równolegle do siebie

• Wundt, 1908a, s. 763.

• W: Pieter, 1976, s. 144-145.

Kartezjańska katastrofa?

• U Kartezjusza - znikło gdzieś życie a zostało myślenie, jako to czego jesteśmy pewni, czego doświadczamy.

• Dusza: res cogitans.

• Pozbawienie przez Kartezjusza duszy funkcji życiowych zaważyło i do dzisiaj waży na myśli psychologicznej.

• Wszystko zaczęło się od braku zaufania do zmysłowego, zewnętrznego poznania, oraz od poszukiwań w doświadczeniu wewnętrznym punktu wyjścia nie budzącego wątpliwości.

Podsumowanie i dalsze perspektywy

• Kosmos i człowiek: zbudowani z dwóch rodzajów tworzywa: res cogitans i res extensa.

• Dalsza ewolucja nurtu platońskiego:

• Dusza traci zdolność do ożywiania ciała. Kulminacja: Kartezjusz.

• Duszę coraz mniej „czuć” substancją. Kulminacja: Hume.

• Następuje proces intelektualizacji i psychologizacji duszy.

• Powstają warunki dla powstania psychologii jako nauki.