Klimat

Klimat Sudecki jest typowym klimatem górskim. Temperatura gwałtownie spada, a średnioroczne opady rosną wraz ze wzrostem wysokości.

Zimy są dłuższe i bardziej śnieżne niż w dolinach. Ponadto zmienia się gwałtownie - im wyżej się jest - szata roślinna.

Jest jednak pewna szczególna cecha tutejszej pogody, która wyróżnia ten masyw od innych gór. Jest nią bardzo duże zróżnicowanie temperatur i opadów na stosunkowo niewielkim obszarze. Temperatura spada tutaj nie tylko wraz ze wzrostem wysokości, ale także wraz z przemieszczaniem się wgłąb niektórych pasm.

Góry Izerskie to najzimniejesze miejsce w Polsce. Zimniej jest tutaj nawet niż w okolicach Suwałk, uznawanych do niedawna za polski biegun zimna. Obecnie raczej wskazuje się własnie na Halę Izerską, gdzie mają występowac najniższe temperatury. Mrozy zdarzają sie tutaj nawet i w lipcu.

Oprócz tego szczególną surowością klimatu i wysokością opadów wyrózniają się Karkonosze, Góry Orlickie (pół roku biały Zieleniec), Masyw Śnieżnika i Wysokie Jesioniki. Ponadto powyżej 900 m panuje bardzo surowy klimat także w Górach Sowich, Bialskich i Bystrzyckich.

Spośród ciekawostek warto odnotowac, że Karkonosze są najbardziej wietrznymi i najbardziej zamglonymi górami w Europie.

Najwięcej śniegu zazwyczaj jest w okolicach Pradziada w Wysokich Jesionikach, a następnie w Karkonoszach, w których z kolei utrzymuje się on najdłużej. Zdarza się, że w kotłach spore płaty śniegu leżą tu do jesieni, aż pokryją je świerze opady. Zresztą śnieg potrafi tu padać o każdej porze roku - nawet i w miesiącach letnich.

Wydaje się to niesamowite, ale w tych pasmach powyżej 900 m n.p.m. panują warunki nieporównywalne do innych gór.

Natomiast w pozostałych pasmach Sudetów klimat jest czasem wręcz łagodniejszy niż na niejednej wyżynie (niż np. na Wyżynie Morawskiej).

Ukształtowanie terenu

Uwarunkowana zróżnicowaną budową i długą przeszłością geologiczną oraz zmiennymi warunkami klimatycznymi w czasie geologicznym. Występują różne typy krajobrazów i form terenu (rozległe masywy górskie - wydłużone albo o kształcie rozrogu, góry płytowe, kopulaste wzniesienia, stożki, strome ściany skalne, urwiska, skałki, rozległe kotliny śródgórskie). Większość pasm sudeckich ma rozciągłość północny zachód - południowy wschód. Doliny rzeczne o zmiennym przebiegu, miejscami szerokie, o płaskim dnie, w innych miejscach wąskie, o stromych zboczach, przełomowe.

Przedgórze Sudeckie oddzielone od Sudetów i Pogórza Zachodniosudeckiego wyraźną krawędzią sudecką - sudecki uskok brzeżny. Jest to teren łagodnie pofalowany, z różnej wysokości pagórkami, zajęty pod uprawy rolne i z rzadka porośnięty drzewami i krzewami.

Roślinność

Informacje ogólne

Na kształt szaty roślinnej Sudetów miały wpływ: warunki klimatyczne, podłoże geologiczne, rzeźba terenu, stosunki wodne oraz w ostatnich kilku stuleciach działanie człowieka.

Dzisiejsza roślinność Sudecka ukształtowała się podobnie jak świat zwierząt głównie drogą migracji, począwszy od schyłku epoki lodowej. Stąd obecność gatunków holarktycznych, na które składają się podelementy:

* cyrkumborealny - borówka brusznica, widłak jałowcowy, malina moroszka, brzoza karłowata; euro - syberyjski - sosna zwyczajna, borówka czarna; arktyczny - skalnica śnieżna

* arktyczno - alpejski - wierzba zielna, paproć rozrzutka alpejska

* alpejsko - ałtajski - zawilec narcyzowy, czosnek siatkowaty

* środkowoeuropejski - buk zwyczajny, klon zwyczajny, jodła pospolita

* atlantycki - śledziennica naprzeciwlistna

* pontyjski - kłokoczka południowa

* śródziemnomorski - koniczyna kreskowana

Cechy charakterystyczne

Charakterystyczną cechą sudeckiej roślinności jest między innymi brak gatunków związanych z klimatem kontynentalnym. Wynika to ze klimatu z wyraźnymi rysami oceanicznymi. Oprócz tego widoczne jest obniżenie pięter roślinnych w stosunku do innych pasm górskich, słabo rozwinięte piętro halne, oraz brak piętra turniowego i niwalnego. Brak jest także roślin wapiennych, przy występowaniu unikalnych taksonów nieobecnych poza Sudetami. Wyżej, w górach napotkać można rozwinięte torfowiska w piętrze regla górnego i kosówki. Także tam wciąż występuje bór sudecki, a zwłaszcza zbiorowiska buczyny sudeckiej.

Lasy

Rys krajobrazowy nadają przede wszystkim zbiorowiska leśne. Występują wśród nich gatunki obejmujące swym zasięgiem całą Polskę: sosna zwyczajna (Prinus sylwestris), dąb szypułkowy (Quercus robur), grab zwyczajny (Carpinus betulus), klon zwyczajny (Acer platanoides), lipa drobnolistna (Tilia cordata), olsza czarna (Alnus glutinosa), jesion wyniosły (Fraxinus excelsior), oraz topole (Populus). Oprócz tego występują gatunki osiągające na terenie kraju granice zasięgu:

* północną - olsza szara (Alnus incana)

* północno-wschodnią - jodła pospolita (Abies alba), modrzew europejski (Larix decidua), buk zwyczajny (Fagus sylvatica), dąb bezszypułkowy (Quercus petraea), klon jawor (Acer pseudoplatanus)

* wschodnią - cis pospolity (Taxus baccata), jarząb brekinia (Sorbus torminalis).

Gatunki występujące tylko w Sudetach:

* Brzoza Karłowata (Betula nana) - wystepuje w Górch Izerskich oraz Górach Bystrzyckich. Siedliskiem są torfowiska wysokie

* Cyklamen purpurowy (Cyklamen purpurascens) - wystepuje w Górach Kaczawskich. Siedliskiem są lasy bukowe

* Dzwonek Brodaty (Campanula barbata) - wystepuje w Masywie Śnieżnika, Górach Bialskich, Złotch. Siedliskiem są zbiorowiska trawiaste piętra subalpejskiego i regla górnego

* Gnidosz sudecki (Pedicularis bohemica) - wystepuje w Karkonoszach. Siedliskiem są górskie łąki i bliźniczyska piętra subalpejskiego i regla górnego.

* Perłówka orzęsiona (Melica ciliata) - wystepuje w Górach Kaczawskich, Złotych. Siedliskiem są murawy porastające podłoże zasadowe.

* Przytulia sudecka (Galium sudeticum) - Wystepuje w Karkonoszach, siedliskiem są skalne półki.

* Rzeżucha rezedolistna (Cardamine resedifolia) - wystepuje w Karkonoszach. Siedliskiem są szczeliny skał granitowych.

* Skalnica bazaltowa (Saxifraga moschata subsp. Basaltica) - wystepuje w Karkonoszach. Siedliskiem są szczeliny i rumosz skał bazaltowych.

* Skalnica śnieżna (Saxifraga nivalis) - wystepuje w Karkonoszach. Siedliskiem są skały bazaltowe piętra subalpejskiego.

* Skalnica zwodnicza (Saxifraga decipiens) - wystepuje w Górach Stołowych. Siedliskiem są skalne ściany i piargi o odczynie zasadowym.

* Świetlik maleńki (Euphrasia minima) - wystepuje w Karkonoszach. Siedliskiem są zbiorowiska trawiaste wyższych pięter roślinnych.

* Tojad sudecki (Aconitum callibotryon) - wystepuje w Karkonoszach, Masywie Śnieżnika, Górach Bystrzyckich. Siedliskiem są zarośla w obszarach źródliskowych.

* Turzyca patagońska (Carex magellanica) - wystepuje w Karkonoszach. Siedliskiem są torfowiska przejściowe i młaki piętra subalpejskiego.

* Wiechlina niska (Poa supina) - wystepuje w Karkonoszach, Masywie Śnieżnika. Siedliskiem są zbiorowiska trawiaste i wyleżyska wyższych pięter roślinnych.

* Wosienicznik pędzelkowaty (Batrachium penicillatum) - wystepuje w Sudetach Wschodnich. Siedliskiem są szybko płynące rzeki i strumienie.

* Zmienka górska (Cryptogramma crispa) - wystepuje w Karkonoszach, Górach Izerskich. Siedliskiem są piargi, szczeliny skał granitowych i hornfelsów.

Rośliny endemiczne Karkonoszy

* Skalnica bazaltowa - występuje w Karkonoszach (Małym Śnieżnym Kotle).

* Dzwonek karkonoski

* Jarzębina sudecka

* Pierwiosnka wyniosła

Gatunki reliktowe

* gniadosz karkonoski

* wierzba lapońska

* pięciornik złoty

* kuklik górski

Wybrane rośliny chronione występujące w Sudetach

* barwinek pospolity (Vinca minor)

* czosnek niedźwiedzi

* czworolist pospolity

* dziewięćsił bezłodygowy (Carlina acaulis)

* goryczka orzęsiona

* kalina koralowa

* konwalia majowa (Convallaria majalis)

* kopytnik pospolity

* kruszyna pospolita (Frangula al-nus)

* lilia złotogłów (Lilium martagon)

* marzanka wonna (Asperula odorata)

* naparstnica purpurowa (Digitalis purpu-rea)

* paprotka zwyczajna (Polypodium vulgare)

* pierwiosnka wyniosła

* pióropusznik strusi (Matteucia struthiopteris)

* podkolan biały (Platanthera bifolia)

* kopytnik zwyczajny (Asarum europaeum)

* przylaszczki

* rzęśl wielkoowockowa (Callitriche stagnalis)

* śnieżyca wiosenna

* śnieżyczka przebiśnieg

* storczyk szerokolistny (Dactylormiza majalis)

* storczyk męski (Orchis mascula)

* wawrzynka wilczełyko (Daphne mezerum)

* widłak

* zimowit jesienny

Zwierzęta

Informacje ogólne

O charakterze sudeckiej fauny zdecydowała epoka lodowa. Świat zwierząt przyzwyczajony do ciepłego klimatu panującego w trzeciorzędzie, wraz z nastaniem epoki lodowej wyginął lub się wycofał.

W czwartorzędzie większość zwierząt osiadła w Karpatach. Z Karpat po ustąpieniu lodowca i zmiany warunków klimatycznych różne gatunki zwierząt rozpoczęły kolejną migracje w kierunku zachodnim. Widać to w dzisiejszym zróżnicowaniu zoogeograficznym Sudetów, czego wyrazem jest bardzo bogata fauna w okolicach Nysy Kłodzkiej.

Kolejną drogą migracji po ustąpieniu lądolodu była Brama Morawska, przez którą przybyły gatunki z wyżyny Czesko-Morawskiej, a za jej pośrednictwem z Alp. Przywędrowały też gatunki z innych niż górskie, obszarów Europy, a nawet z Azji.

Charakterystyka

Sudecka fauna charakteryzuje się ubóstwem gatunków endemicznych. Natomiast liczną grupą są gatunki o dużej tolerancji ekologicznej z dużymi zdolnościami migracyjnymi. Przykładem mogą być dwa gatunki zachodnioeuropejskie nagiego ślimaka: ślinnika wielkiego i ślinnika małego; oraz borealne: nietoperz gacek wielkouch; i europejsko-syberyjskie: słowik rdzawy.

Świat zwierzęcy Sudetów uległ dużym przeobrażeniom głównie przez działania człowieka. Wiele gatunków zwłaszcza dużych, zostało wytrzebionych. W średniowiecznych kronikach widnieją zapisy o licznie występujących tu łosiach. W XVII i XVIII wieku wybito wilki, niedźwiedzie, rysie, żbiki, wydry, norki i bobry. W XIX wieku zniknęły orły przednie i od tego czasu bardzo rzadko można natrafić na chrząszcza (nadobnicy alpejskiej), skójkę perłorodną i inne.

Dobrze natomiast zaaklimatyzowały się muflony, czyli barany górskie przywiezione z Korsyki w XIX wieku. Spotkać je można w Karkonoszach, Górach Wałbrzyskich, Sowich, Bystrzyckich, i na Pogórzu Kaczawskim. W Masywie Śnieżnika napotyka się także stada kozic.

Pospolitymi gatunkami są: jelenie, sarny, dziki, lisy zające, jeże, łasice, wiewiórki (czarna i ruda), borsuki, kuny, tchórze, drobne ssaki, takie jak mysz polna, zaroślowa i leśna, nornica ruda, darniówka, nornik bury, ryjówki aksamitna i górska (w Karkonoszach), kret, popielicowate (głównie w Górach Kaczawskich), łasica, gronostaj , rzęsorek (w Górach Stołowych), wydra, żołędnica, orzesznica, norka europejska. Kiedyś występował suseł moręgowany, który jednak wyginął.

Osobliwością Sudetów Wschodnich jest mały gryzoń - koszatka, występujący poza środkową i wschodnią Europą także w zachodniej Azji.

Główni reprezentanci

Ptaki

Ptactwo reprezentują: kuropatwy i bażanty, jastrzębie (myszołów, krogulec, kania rdzawa, gołębiarz), zięby, świstunki, rudziki, sójki, świergotki, sikory, drozdy, pliszki, dzięcioły, mysikróliki, kruki. Ostatni powrócił orzeł bielik.

Płazy

Płazy reprezentują: leśne gatunki żab, traszka górska i salamandra plamista.

Gady

Gady reprezentują: padalce, zaskrońce, żmije zygzakowate i gładkie, gniewosz oraz jaszczurki (zwinka, żyworodna, padalce).

Mięczaki

Mięczaki to głownie: pomrowie (różne ich odmiany), świdrzyk śląski - tylko w Sudetach, świdrzyk ozdobny, ślimak winniczek.

Owady

Z owadów napotkamy takie gatunki jak: tęczniki, biegacze, paź królowej, paź żeglarz, niepylak apollo, trzmiele.

Elementy zoogeograficzne reprezentowane przez różne grupy zwierząt

* Holarktyczny - jastrząb (Accipiter gentilis), krzyżodziób świerkowy (Loxia curvirosta),błotniarka moczarowa (Galba trunculata) (ślimak), kosarz (Phalangium opilio)(pajęczak).

* Palearktyczny - krogulec (Accipiter nisus), krążałek malutki (Punctum pygmaeum) (ślimak).

* Euro-syberyjski - lis (Vulpes vulpes), kuna lesna (Martes matres), ślinik rdzawy (Arion subfuscus) (ślimak), kosarz (Oligolophus tridens)(pajęczak)

* Środkowoeuropejski - pomrów czarniawy (Limax cinereoniger) świdwirzyk dwufałdkowy (Laciniara biplicata) (ślimak).

* Atlantycki - żołędnica.

* Przyśródziemnomorski - obrostka murówka (Chalicodoma muraria(pszczoła), pająk (Cheiracanthium elegans), świedrzyk łamliwy (Balea perversa) (ślimak).

* Borealno-górski - sowa włochata (włochatka), czeczotka, dzięcioł trójpalczasty, drozd obrożny (Turdus torquatus), orzechówka (Nucifraga caryocatactes), świdrzyk nadrzewny (Clausilla cruciata), poczwarówka alpejska (Vertigo alpestris)(ślimaki).

* Alpejski - świergotek górski (siwarnik, siwerniak), płochacz halny, ryjówka górska (Sorex alpinus hercynicus), świdrzyk ozdobny(Delima ornata)(ślimak).

* Karpacki - pomrów błękitny (Bielzia coerulans)(ślimak), biegacz(Pterostichus negligens) (chrząszcz).

Gatunki endemiczne

* Jętka (Rhitrogena corcontica)

* Motyl (Torula quadrifaria sudetica)

* Ślimak (cochlodina dubiosa corcontica)

Ptaki lęgowe na przykładzie Karkonoszy

Lasy bukowe i mieszane regla dolnego

Zięba(Frigilla coelebs), Rudzik (Erithacus rubecula), Sikora bogatka (Parus major), Kowalik (Sitta europaea), Strzyżyk (Troglodytes troglodytes), Świstunka (Phylloscopus sibilatrix).

Lasy świerkowe w piętrze regla dolnego

Zięba(Frigilla coelebs), Mysikrólik (Regulus regulus), Sikora sosnówka(Parus ater), Rudzik(Erithacus rubecula), Świstunka(Phylloscopus sibilatrix), Pełzacz leśny (Certhia familiaris), Sikora czubata (Parus cristatus).

Bory świerkowe w piętrze regla górnego

Zięba(Frigilla coelebs), Mysikrólik (Regulus regulus), Rudzik(Erithacus rubecula), Płochacz pokrzywnica ( Prunella modularis), Świergotek drzewny(Anthus trivialis), Pełzacz leśny (Certhia familiaris).

Zarośla kosodrzewiny

Płochacz pokrzywnica (Prunella modularis), Świergotek drzewny(Anthus trivialis), Świergotek łąkowy (Anthus pratensis), Świergotek łąkowy(Anthus pratensis), Skowronek (Alauda arvensis), Świergotek górski(Anthus spinoletta), Białorzytka (Oenanthe oenanthe).

Kotły skalne

Płochacz halny (Prunella collaris), Kopciuszek (Phoenicurus ochruros), Świergotek górski(Anthus spinoletta).

Ptaki występujące w Sudetach

Bocian czarny (Ciconia nigra), Cietrzew (Tetrao tetrix), Głuszec (Tetrao urogallus), Myszołów (Buteo buteo), Pustułka (Falco tinnunculus), Puchacz (Bubo bubo), Puszczyk (Strix aluco), Dzięcioł czarny (Dryocopus martius), Dzięcioł duży (Dendrocopos major), Pluszcz (Cinclus cinclus), Rudzik (Erithacus rubecula), Drozd śpiewak (Turdus philomelos), Pierwiosnek (Phylloscopus collybita), Kowalik (Sitta europaea), Kruk (Corvus corax), Zięba (Fringilla coleobs), Kobuz (Falco subbuteo), Derkacza (Crex crex), Samotnik (Tringa ochropus), Bażanty, Jastrząb, Pustułka, Dzięcioł (zielony, zielonosiwy, trójpalczasty, dzięciołek), Pliszka, Krzyżodziób, Skowronek, Kukułka, Płochacz halny, Siwarnik, Orzechówka.

Zagrożone gatunki kręgowców występujące na obszarze Sudetów

Krągłouste i ryby

Minóg strumieniowy (Lamperta planeri), Głowacz pręgopłetwy (Cottus poecilopus), Głowacica (Hucho hucho).

Płazy i gady

Traszka grzebieniasta (Triturus cristatus), Gniewosz plamisty (Coronella austriaca).

Ptaki

Bielik (Haliaeetus albicilla), Cietrzew (Tetrao tetrix), Głuszec (Tetrao urogallus), Sieweczka obrożna (Charadrius hiaticula), Mornel (Charadrius morinellus), Rybitwa białoczelna (Sterna albifronts), Puchacz (Bubo bubo), Sóweczka (Glaucidium passerinum), Włochatka (Aegolius funereus), Dzięcioł Trójpalczasty (Prunella collaris), Płochacz halny (Prunella collaris), Podróżniczek (Luscinia svecica), Czeczotka(Carduelis flammea).

Ssaki

Rzęsorek mniejszy (Neomys anomalus), Podkowiec mały (Rhinolophus hipposideros), Nocek Bechsteina (Myotis bechsteinii), Nocek łydkowłosy (Myothis dasycneme), Mroczek posrebrzany (Vespertilio murinus), Mroczek pozłocisty (Eptesicus nilssonii), Żołędnica (Eliomys quercinus), Koszatka (Dryomys nitedula), Popielica (Glis glis), Kozica (Rupicapra rupicapra).

Zagrożone gatunki owadów

Paź żeglarz (Iphiclides podalirius), Niepylak apollo (Parnassius apollo), Niepylak mnemozyna (Parnassius mnemosyne), Górówka sudecka - gatunek wymarły (Erebia sudetica), Modraszek orion (Scolitantides orion), Niedźwiedziówka krasa( Pericallia matronula), Barczatka borówczanka (Phyllodesma ilicifolia), Postojak wiesiołkowiec (Proserpinus proserpina), Jelonek rogacz (Lucanus cervus), Wynurt (Ceruchus chrysomelinus), Kozioróg bukowiec (Cerambyx scopolii).

Sieć Hydrologiczna

Zlewiska

Rzeki Sudetów są małe i należą do zlewisk trzech mórz. Są to: zlewisko Morza Bałtyckiego - dorzecze Odry, Północnego - dorzecze Łaby i Czarnego - dorzecze Dunaju. W związku z tym przez Sudety biegnie europejski dział wód, a w Masywie Śnieżnika - na Trójmorskim Wierchu (cz. Klepáč, niem. Klappersteine) znajduje się miejsce zbiegu trzech zlewisk.

Główne rzeki

Najważniejsze rzeki wypływające z Sudetów: Łaba, Odra i Morawa. Sudeckimi dopływami Łaby są Izera, Úpa, Metuje, Orlica (cz. Orlice). Dopływami Odry - Opava z Opavicą, Osobłoga, Nysa Kłodzka ze Ścinawką, Białą Lądecką, dwoma Bystrzycami (Dusznicką i Łomnicką) i Białą Głuchołaską, Bystrzyca, Kaczawa z Nysą Szaloną, Bóbr z Kwisą, Kamienną i Łomnicą, Nysa Łużycka. Dopływy Morawy, to Moravská Sázava, Mírovka, Třebůvka, Valová, Haná, Dyje, Krupá, Branná, Desná, Oskava.

Wodospady

W miejscach stykania się skał o różnej odporności powstały wodospady. Do najbardziej znanych należą: Wodospad Kamieńczyka, Wodospad Szklarki, Wodospad Podgórnej i Wodospad Łomniczki w Karkonoszach, Wodospad Wilczki w Masywie Śnieżnika, a po stronie czeskiej wodospady Łaby, Panczavy, Mumlavski vodopad w Karkonoszach, Nyznerovske vodopady w Górach Złotych, wodospady Bile Opavy i Białej w Hrubým Jeseniku.

Jeziora

Naturalne zbiorniki wód stojących są bardzo nieliczne, występują jedynie w Karkonoszach. Nieliczne są sztuczne zbiorniki zaporowe. Na ziemiach polskich są to: Jezioro Niedów na Witce, Jezioro Złotnickie i Jezioro Leśniańskie na Kwisie, Jezioro Bukowskie, Jezioro Modre, Jezioro Wrzeszczyńskie i Jezioro Pilchowickie na Bobrze, Zbiornik Sosnówka (gromadzi wody potoków Sośniak i Czerwonka) oraz Jezioro Lubachowskie (Jezioro Bystrzyckie) na Bystrzycy. Są to głównie zbiorniki retencyjne oraz służące do produkcji energii elektrycznej. Dla celów ochrony przeciwpowodziowej wybudowano kilka suchych zbiorników: na Kaczawie między Kaczorowem a Wojcieszowem, na Wilczce poniżej Międzygórza i na Morawce powyżej Stronia Śląskiego.

Wody podziemne

Do zaopatrzenia ludności wykorzystuje się wody podziemne z osadów czwartorzędowych, rzadziej wody szczelinowe ze skał starszych. W wielu miejscach występują źródła mineralne o różnym składzie, rzadziej słabo termalne. Ważniejsze to: Czerniawa-Zdrój, Świeradów-Zdrój, Cieplice-Zdrój, Wojcieszów, Szczawno-Zdrój, Jedlina-Zdrój, Kudowa-Zdrój, Duszniki-Zdrój, Polanica-Zdrój, Gorzanów, Długopole-Zdrój oraz Lądek-Zdrój.