WPŁYW CZŁOWIEKA NA SZATĘ ROŚLINNĄ POSZCZEGÓLNYCH PIĘTER ROŚLINNO-KLIMATYCZNYCH

Definicja pięter roślinnych

Piętra roślinności, piętra klimatyczno-roślinne – charakterystyczny dla wielu obszarów górskich układ roślinności warunkowany występowaniem piętrowego układu stref klimatycznych, tj. powodowany zmianą klimatu następującą wraz ze wzrostem wysokości nad poziomem morza. Wraz ze wzrostem wysokości zmieniają się takie elementy klimatu jak: średnia temperatura, roczna suma opadów atmosferycznych i długość okresu wegetacyjnego. Silnie zaznaczona jest piętrowość w górach średnich w strefie umiarkowanej półkuli północnej oraz w wysokich górach w strefie równikowej i na średnich szerokościach półkuli południowej. Roślinność typowa dla poszczególnych pięter stanowi przykład bezstrefowych (azonalnych) formacji roślinnych. Górskie piętra roślinne nie występują tylko w klimatach skrajnie suchych (pustynne góry Sahary) lub skrajnie zimnych (Arktyka, Antarktyka). Istnieje pewna analogia między piętrami roślinności (strefowość pionowa), a strefami roślinności (strefowość pozioma). Podobieństwa takie zaznaczają się przede wszystkim w strefach pozazwrotnikowych. Przykładowo, piętro regla górnego w Tatrach przypomina strefę tajgi, a piętro subalpejskie – strefę tundry. Z piętrami roślinnymi w górach związane są również trzy granice ekologiczne: dolna granica lasu (górna granica suchości), górna granica lasu i granica wiecznego śniegu.

Ogólny wpływ człowieka na faunę i florę

Obecnie przyjmuje się, że nie ma już miejsca na ziemi, które byłoby wolne od wpływu człowieka. Jest to związane z takim czynnikami jak: rozwój wielu gałęzi przemysłu i transportu, ośrodków miejskich oraz pozyskiwanie nowych terenów na skutek wyrębu dużych połaci lasów. Dlatego na wielu obszarach występuje, w różnym stopniu zaawansowania, proces synantropizacji. Zjawisko to określa kierunek zmian, jakim podlega flora danego obszaru, ponieważ

„jest to proces przekształcenia szaty roślinnej (świata zwierzęcego i abiotycznego środowiska geograficznego) pod wpływem działalności człowieka, objawiającym się, jako kolejne wypieranie elementów swojskich przez elementy obce, kosmopolityczne, a elementów swojskich (stenotopowych) przez wszędobylskie (eurotypowe)”

J.B. Faliński (1966).

Tereny zurbanizowane i zagospodarowane przez ludzi powodują przemiany szaty roślinnej. Naturalne zbiorowiska roślinne zastępują fitocenozy synantropijne o charakterze nietrwałym (ruderalne i segetalne). Dokonane obserwacje umożliwiają prognozowanie kierunku postępujących zmian w środowisku przyrodniczym. Powiększanie zasięgu siedlisk synantropijnych stanowi proces synantropizacji. Związane jest z nim ustępowanie gatunków flory rodzimej - kenofitów na rzecz gatunków flory niezadomowionej – neofitów. W fitosocjologi określa się to mianem trywializacji urozmaiconych pierwotnych elementów swoistych na rzecz jednorodnych, mniej uorganizowanych i coraz mniej trwałych układów stworzonych przez człowieka.

Aktualny stan flory, fitocenoz oraz ekosystemów i krajobrazu można określić na podstawie hemerobii. Pozwala ona na określenie natężenia antropopresji na siedlisko roślin w wyniku stwierdzenia obecności obcych gatunków, ubytku rodzimych gatunków, zmian trofii siedlisk. Współczynniki hemerofobii i hemerofilii mają zastosowanie przy planowaniu przestrzennym oraz ochronie środowiska przyrodniczego.

Ubożenie przyrody i przenikanie obcych gatunków do rodzimych flor w różnych regionach Świata stanowi problem ogólnych zmian na Ziemi. W celu monitorowania pojawów gatunków obcych, a w szczególności inwazyjnych prowadzone są różne programy ochrony różnorodności przyrody (np.:Komisja Europejska, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej).

Zmiany w szacie roślinnej można ustalić za pomocą porównania obecnego stanu z danymi historycznymi zawartymi w zbiorach zielnikowych, w literaturze botanicznej. Metoda ta sprawdza się dla tych obszarów, gdzie prowadzone były odpowiednie badania botaniczne. Dla Europy, stosując tą metodę, udało się wykazać zanik jednych składników flory na rzecz nowych składników flory.

Wyjątkowość przyrody tatrzańskiej

Tatry stanowią jedyny w swoim rodzaju, unikatowy w skali światowej zespół przyrody, wpisany do Światowego Rezerwatu Biosfery. Żyją tu liczne endemity (gatunki nie występujące nigdzie indziej). Wiele z występujących w Tatrach form życia wpisanych jest do Czerwonej Księgi gatunków zagrożonych wyginięciem. Są to m.in. kozica i świstak. Na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego, po obu stronach granicy, całość przyrody podlega ochronie. Niszczenie, zrywanie, zbieranie, uśmiercanie jakichkolwiek roślin, zwierząt i wszelkich form naturalnych jest bezwzględnie zabronione!

Zagrożenia ze strony człowieka

0. Zanieczyszczenie powietrza. Największym trucicielem jest Zakopane, położone zaledwie kilka km od gór. 30 tysięcy mieszkańców, z których wielu korzysta z kuchni i ogrzewania węglowego, oraz kilka milionów przybywających najczęściej samochodami turystów wytwarza tony spalin samochodowych i bytowych. Trafiają one nad Tatry, zanieczyszczając wodę i niszcząc rośliny.

1. Ruch turystyczny. Na niewielki obszar, jakim jest polski Tatrzański Park Narodowy, wchodzi kilka milionów ludzi rocznie, w sezonie kilkadziesiąt tysięcy dziennie. Wiele z nich nie zachowuje ciszy, płosząc zwierzęta, niszcząc rośliny, zostawiając śmieci i fekalia. Niepokojone zwierzęta nie mogą spokojnie się rozmnażać, co powoduje systematyczne zmniejszanie się ich liczebności. Wyrzucane resztki jedzenia oraz dokarmianie powodują, że zwierzęta, np. niedźwiedzie, wykazują zaburzone zachowania i nie potrafią żyć w stanie dzikim, samodzielnie zdobywając pożywienie.

Opisy szat i wpływ człowieka

0. Regiel dolny - w klimacie umiarkowanie chłodnym jest to piętro lasów liściastych i mieszanych występujące powyżej piętra pogórza i poniżej regla górnego. W ostatnich dziesięcioleciach w buczynach dolnoreglowych obserwowany jest jednak wzrost udziału buka przy ciągłym zmniejszaniu się udziału jodły oraz świerka. Zamieranie tych gatunków na największą skalę, głównie wskutek zanieczyszczenia powietrza emisjami przemysłowymi, mogliśmy obserwować w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w. Obecnie proces ten jest już mniej intensywny; długie i gęste korony jodeł tatrzańskich wskazują na ich zdecydowanie lepszą żywotność.

1. Regiel górny - panuje w nim klimat chłodny. W reglu górnym przeważa świerk. Obecnie, na skutek presji człowieka, granice pięter regla dolnego i regla górnego w znacznym stopniu są zatarte.

2. Regiel kosówki- jedno z pięter roślinności w górach, znajdujące się ponad reglem górnym (powyżej górnej granicy lasu), a poniżej piętra hal. Kosodrzewina w Tatrzańskim Parku Narodowym rośnie obecnie na powierzchni około 2200 ha, co prawdopodobnie stanowi 70% areału zajmowanego przez nią w przeszłości. Ograniczenie występowania kosodrzewiny wiąże się z działalnością człowieka, doszło do niego głównie pod wpływem gospodarki pasterskiej. Potrzeba pozyskiwania materiału opałowego oraz terenów pastwiskowych spowodowała, że rozległe połacie kosówki były wypalane i karczowane. Jednak po zaprzestaniu wypasu owiec i bydła kosodrzewina zaczęła w procesie sukcesji wtórnej powracać na tereny, z których ją siłą usunięto. W dzisiejszych czasach, nigdzie poza szlakami turystycznymi, trasami narciarskimi i związaną z nimi infrastrukturą, kosówka nie jest narażona na zniszczenia mechaniczne. Ponadto kosodrzewinie zagrażać mogą zanieczyszczenia powietrza docierające nad Tatry z wiatrem znad aglomeracji miejskich i obszarów uprzemysłowionych.

Przykład wpływu człowieka na roślinność Tatr

Narciarstwo

Za początek uprawiania narciarstwa w Tatrach uznaje się wycieczkę do Czarnego Stawu Gąsienicowego, odbytą na nartach w 1894 roku przez Stanisława Barabasza i Jana Fischera.

W początkowym okresie jeżdżenie na nartach związane było z uprawianiem turystyki i taternictwa zimowego, później w miarę rozwoju infrastruktury narciarskiej pojawił się nurt narciarstwa zjazdowego, zwanego także „przykolejkowym” (Skawiński 1996). Narciarstwo zjazdowe rozkwitło w Tatrach w momencie wybudowania w 1936 roku kolei linowej na Kasprowy Wierch, a zaraz potem wyciągu saniowego w Kotle Gąsienicowym. Wcześniej, teren Kotłów Gąsienicowego i Goryczkowego był sporadycznie wykorzystywany przez narciarzy, choć znany jest fakt organizacji na tym terenie pierwszych międzynarodowych zawodów narciarskich jakie odbyły się 28 marca 1910 roku, auczestniczyło w nich około 150 osób. Kolejnymi inwestycjami narciarskimi w tym rejonie były przygotowane na Mistrzostwa Świata w 1939 roku dwie trasy zjazdowe prowadzące do Kuźnic tj., tzw.: „FIS I” oraz „FIS II” a także nartostrada z Hali Gąsienicowej ponad Doliną Olczyską, przez Nosalową Przełęcz do Kuźnic (Skawiński 1993).

Natężenie ruchu narciarskiego w połączeniu z przejazdami ratraków, które codziennie przez kilka godzin przygotowują trasy zjazdowe powoduje powstawanie uszkodzeń szaty roślinnej oraz pokrywy glebowej.

Narciarstwo oddziałuje na ekosystem w sposób bezpośredni i pośredni. Szkody bezpośrednie polegająna mechanicznym uszkadzaniu roślinności lub gleby przez ślizgi i krawędzie nart, a zwłaszcza przez urządzenia do zagęszczania śniegu, tzw. „ratraki”. Uszkadzanie wysokogórskich muraw jest w dalszej kolejności przyczyną uruchamiania procesów erozyjnych, natomiast notoryczne przycinanie pędów świerka prowadzi do powstania tzw. „narciarskiej formy świerka” (Skawiński 1993). Oddzielną kwestią, którą do tej pory pomijano jest powstawanie zanieczyszczeń powietrza (spalin) podczas pracy ratraków. W sezonie 2000/2001 w rejonie Kasprowego Wierchu pracowały trzy „ratraki”, z których każdy w ciągu jednej godziny pracy spala przeciętnie 20 litrów oleju napędowego. Nie bez znaczenia jest także oddziaływanie na szatęroślinnąropopochodnych pochodzących ze smarów służących do konserwacji lin kolei i elementów napędowych. Do pośredniego oddziaływania narciarstwa zaliczyćnależy zaburzanie warunków ekologicznych w rejonie nartostrad. Gromadzenie na trasach narciarskich dużej ilości zagęszczonego śniegu, powoduje opóźnienie jego tajania, a co za tym idzie późniejszy rozwój wegetacji oraz powstawanie zmrozowisk (Skawiński 1996). W ostatnich latach główną formą turystyki narciarskiej jestnarciarstwo zjazdowe. Ta forma uprawiania sportu wymaga odpowiedniego zaplecza i infrastruktury technicznej.

Niektóre urządzenia pojawiają się tylko w sezonie zimowym, lecz najważniejsze (koleje i wyciągi linowe) są na stałe „wkomponowane” w krajobraz wysokogórski powodując w nim zmiany zaliczane do tzw. szkód pośrednich. Wycinanie drzew i krzewów na trasach narciarskich prowadzi do ubytku powierzchni leśnej i zaroślowej, a także do zmian w strukturze zbiorowisk roślinnych w ich bezpośrednim otoczeniu, a to w dalszej konsekwencji doprowadzićmoże do powstania zagrożenia lawinowego.