CHARAKTERYSTYKA PSYCHOLOGICZNA OSÓB NIEWIDOMYCH"

RODZAJE USZKODZENIA WZROKU

Narząd wzroku ma bardzo złożoną i delikatną budowę. Składa się on z gałek ocznych wraz z mięśniami umożliwiającymi ich ruchy oraz nerwów wzrokowych, łączących je z odpowiednią partią komórek nerwowych, zlokalizowaną w płacie potylicznym kory mózgowej, zwaną ośrodkiem wzrokowym. Zakończenia nerwów wzrokowych znajdujące się w siatkówce na dnie oka stanowią receptory wzrokowe. Są tzw. czopki i pręciki czyli wyspecjalizowane komórki światłoczułe, reagujące na bodźce wzrokowe, którymi są fale elektromagnetyczne, czyli światło.

W części funkcjonalnej narządu wzroku można wyodrębnić część fizjologiczną, czyli widzenie (czynności motoryczne gałek ocznych, czynności optyczne i czynności wzrokowe) oraz część psychologiczną, czyli percepcję wzrokową (wzrokowe czynności percepcyjne- spostrzeganie wzrokowe). Tak jak każdy inny narząd organizmu, również narząd wzroku i jego czynności mogą ulec uszkodzeniu na skutek działania różnych czynników wewnętrznych i zewnętrznych. W wyniku takiego uszkodzenia może nastąpić częściowe lub całkowite zniesienie czynności wzrokowych, czyli słabowzroczność lub ślepota.

Przykłady uszkodzenia wzroku:

ZEZ- nieprawidłowe ustawienie gałek ocznych, uniemożliwia konwergencję, powoduje widzenie zdwojone;

OCZOPLĄS - trudne do kontrolowania, mimo wolne i rytmiczne drgania gałek ocznych, uniemożliwiające fiksację;

KATARAKTA - zmętnienie soczewki; bielmo- zmętnienie rogówki;- powodują utrudnienie dostępu promieni świetlnych

do gałek ocznych;

KROTKOWZROCZNOSC I DALEKOWZROCZNOSC- wynik nieprawidłowego funkcjonowania soczewki lub nieprawidłowej budowy gałek ocznych;

ASTYGMATYZM - nierównomierne załamywanie promieni świetlnych przez rogówkę lub soczewkę, w skutek czego

powstają zniekształcone obrazy przedmiotów; .

OBNiŻENIE OSTROŚCI WZROKU - przy schorzeniach siatkówki np. zwyrodnienie plamki żółtej, zanik nerwów wzrokowych, zaćma, wysoka krótkowzroczność i dalekowzroczność, bielmo;

OGRANICZENIE POLA WIDZENIA - stopniowe równomierne jego zwężanie się;

WIDZENIE POŁOWICZNE - wypadnięcie połowy pola widzenia oraz mroczki rozsiane;

UBYTKI POLA WIDZENIA - barwnikowe zwyrodnienie siatkówki, uszkodzenie szlaków wzrokowych i kory mózgowej, odwarstwienie siatkówki oraz masywnych krwotokach do ciałka szklistego, zmiany w siatkówce spowodowane cukrzycą; BRAK WIDZENIA OBUOCZNEGO - uszkodzenie czynności motorycznych gałek ocznych - np. zez;

ZABURZENIE WIDZENIA BARW - gorsza lub całkowita niemożność widzenia barw wskutek zmian w centralnej części siatkówki;

ZABURZENIE WIDZENIA ZMIERZCHOWEGO - wskutek uszkodzenia pręcików tzw. zmierzchowa lub kurza ślepota; ZABURZENIA WZROKOWYCH CZYNNOŚCI PERCEPCYJNYCH - powstają w wyniku uszkodzenia kory mózgowej, objawiają się nieprawidłowymi wrażeniami wzrokowymi i spostrzeżeniami, czyli zaburzona jest analiza, synteza i interpretacja obrazów przekazanych przez nerwy wzrokowe do ośrodka wzrokowego w korze mózgowej.

PRZYCZYNY USZKODZENIA WZROKU

CZYNNIKI GENETYCZNE - wady wzroku przekazywane są przez rodziców w drodze przekazu uszkodzonych genów np. zaćma, katarakta, dziedziczny zanik nerwu wzrokowego, dziedziczna wysoka krótkowzroczność. CZYNNIKÓW WRODZONYCH - uszkodzenie wzroku powstaje w okresie płodowym i spowodowane jest chorobami matki w okresie ciąży, a także spożywaniem alkoholu i innych szkodliwych substancji.

CHOROBY OCZU - które występują po urodzeniu dziecka np. zaćma, jaskra, jaglica, nowotwory oka, barwnikowe zwyrodnienie siatkówki.

CHOROB OGÓLNE - powodujących uszkodzenie narządu wzroku np. cukrzyca, gruźlica, choroby weneryczne, zapalenie opon mózgowych i mózgu, guz mózgu, albinizm (bielactwo).

NIEWŁAŚCIWA DIETA,czyli pożywienia pozbawionego witaminy A.

URAZY - będących wynikiem zabaw niebezpiecznymi dla oczu przedmiotami, wypadków.

ZNACZENIE WZROKU W ŻYCIU DZIECKA

Badania naukowe dowiodły, iż uszkodzenie analizatora wzroku uniemożliwia spontaniczny rozwój dziecka, ponieważ to przez zmysł wzroku dociera do nas aż 90 % informacji. Dzieci w pierwszym okresie swojego życia uczą się poprzez naśladowanie dorosłych, swojej mamy, np.: uśmiechania się, mimiki, poruszania się, czynności dnia codziennego. Wzrok ma wprost nieocenione znaczenie w nauce dziecka, a więc w poznawaniu rzeczywistości - przedmiotów, ludzi, zwierząt i zjawisk, a także w kształtowaniu różnych umiejętności praktycznych, począwszy od tych najprostszych Čczynności dnia codziennego, a skończywszy na bardzo złożonych - czytanie i pisanie. Nauka tych umiejętności w znacznym stopniu bazuje na obserwacji i demonstracji. Wykonywanie praktycznych czynności oparte jest na mechanizmie koordynacji wzrokowo - ruchowej, w którym wzrok pełni funkcję orientacyjną, kierującą i kontrolującą poprawność ich przebiegu.

Wzrok ma znaczenie w orientowaniu się dziecka w przestrzeni, co jest niezbędnym warunkiem samodzielnego poruszania się.

FUNKCJONOWANIE DZIECI Z USZKODZONYM WZROKIEM

Z medycznego punktu widzenia dzieci z uszkodzonym wzrokiem dzielimy na:

-dzieci całkowicie niewidome,

-niewidome z resztkami wzroku- szczątkowo widzące,

-dzieci słabo widzące.

Ponadto dzieci te można podzielić na:

-dzieci z uszkodzonym wzrokiem od urodzenia lub wczesnego dzieciństwa,

-dzieci całkowicie lub częściowo ociemniałe, czyli dzieci, które w późniejszym okresie życia stały się niewidomymi lub słabo widzącymi.

Osoby niewidome, to osoby, które urodziły się jako niewidome lub utraciły wzrok przed 5-tym rokiem życia w odróżnieniu od osób ociemniałych, które utraciły wzrok po 5-tym roku życia. granica utraty wzroku jest umowna, bierze się w niej pod uwagę okres życia, z którego doświadczenia posługiwania się wzrokiem wniosły zbyt mało dla dalszych lat życia, spędzonych po utracie wzroku. Za niewidome uważamy też osoby, które wprawdzie reagują na światło, ale ostrość ich wzroku nie przekracza 1/20, a pole widzenia 20 stopni. Osoby niewidome od urodzenia, które nigdy nie miały wrażeń wzrokowych, nie miały również wstrząsających przeżyć związanych z utratą wzroku, typowych dla osób ociemniałych. Przeżycia takie są tym bardziej trudne, gdy ktoś posiadał już zawód wymagający wzroku, określone cele i dążenia życiowe, które załamały się w jednej chwili. Czasem jednak stan wzroku pogarsza się stopniowo, prowadząc przez okres niedowidzenia do ociemnialości.

W sytuacji braku wzroku pojawia się zjawisko kompensacji zmysłów. Nie należy go rozumieć jako prostego zastępstwa, przez wyostrzenie się innych zmysłów, ani jako sumy wrażeń pozostałych zmysłów. Poza wrażeniami i spostrzeżeniami biorą w nim udział procesy pamięci i myślenia, zaś w korze mózgowej osoby niewidomej powstają strukturalne układy dynamiczne, określające sposób przebiegania procesów sytuacji poznawczej osoby niewidomej.

Konsekwencją braku wzroku jest niepełność spostrzeżeń i w związku z tym niepełność wyobrażeń.

Dla normalnego rozwoju umysłowego brak wzroku zdaje się być mniejszym złem niż np. brak słuchu. Dzięki językowi i punktowemu pismu Braila osoby niewidome uczestniczą w światowym dorobku kultury, ponieważ mają możność słuchania, także czytania wielu dzieł napisanych brajlem.

Sfera osobowościowa i sfera społeczna ujawnia jednak szereg trudności, jak zaburzenia emocji, zachowań społecznych.

Z. Sękowska mówiąc o psychospołecznej sytuacji osób niewidomych, zwraca uwagę na udaremnienie wielu potrzeb i dążeń, rodzących zaburzenia w trzech dziedzinach, z których dwie dotyczą sfery osobowościowej, a trzecia – społecznej:

1. Ograniczenia poznawcze i estetyczne: brak wrażeń wzrokowych, za którym idzie nieadekwatność wyobrażeni odbija się na procesach umysłowych oraz wyraża się schematyzmem; ograniczenia w wykorzystaniu literatury, a nawet codziennej prasy; ograniczenia w wypowiadaniu się na piśmie - twórczość literacka lub po prostu zwykły list;

ograniczenia w orientacji przestrzennej; ograniczenia w korzystaniu ze sztuki, np. malarstwa,rzeźby, architektury; ograniczenia własnej twórczości artystycznej.

2. Ograniczenia potrzeb osobistych: ograniczenia poruszania się w najbliższym otoczeniu i dalszych wyjazdów lub podróży; ograniczenia możliwości uniknięcia wielu cierpień i przykrości, a zwłaszcza tych, które są nieodłączne od sytuacji braku wzroku; ograniczenia w realizowaniu potrzeby własnej wartości, poczucia siły i zdrowia, wobec uciążliwości braku wzroku; ograniczenia w zaspokojeniu bardzo istotnej potrzeby samodzielności i niezależności. Nawet te osoby, które osiągnęły wysoki poziom orientacji w przestrzeni, np. dzięki uprawianiu sportu, muszą korzystać z pomocy nieznajomych, spotkanych przygodnie osób lub z pomocy przewodnika.

Odczuwana dotkliwość niepełnosprawności zależy w wielkiej mierze od stosunku danej osoby do własnego kalectwa,: zaprzeczenie, odrzucenie, całkowite ignorowanie - co prowadzi do stałych napięć w obawie przed konfrontacją z wymaganiami rzeczywistości: ucieczka, marzenia na jawie, fantazjowanie - prowadzące do izolacji od otoczenia; powrót do wcześniejszych faz rozwojowych, zachowania infantylne - litowanie się nad sobą i szukanie współczucia; projekcja, rzutowanie defektu jednego narządu na inne dziedziny życia - powodując poczucie własnej nieporadności; fobia, lęk przed nowymi sytuacjami, które mogą dostarczać frustracji i hamować aktywność; hipochondria, zbytnie koncentrowanie się na stanie własnego zdrowia. Dziewczęta wykazują brak stabilności emocjonalnej, co wyraża się w mniejszej tolerancji na frustrację, zmienności nastroju, zainteresowań i zachowań. Chłopcy zaś mają skłonność do zniecierpliwienia, pochopnego oceniania innych i przesady.

W sferze rodzinnej trudności wynikają nie tylko z braku wzroku, lecz również z

niewłaściwych postaw rodzicielskich wobec osób niewidomych. T. Majewski powołując się na badania V. Sommers, wymienia pięć postaw wobec dzieci niewidomych:

1.akceptacja dziecka i jego kalectwa;

2. akceptacja dziecka z odrzuceniem jednak skutków jego kalectwa;

3. nadmierna opiekuńczość;

4. ukryte odrzucenie;

5. jawne odrzucenie.

Właściwą wśród tych postaw jest jedynie akceptacja dziecka i jego kalectwa. Pozostałe prowadzą do lękliwości dziecka, unikania kontaktów społecznych, podejrzliwości, apatii, potrzeby uzależnienia się od dorosłych w poczuciu niezaradności.

Brak kontaktu wzrokowego i ograniczenie relacji z innymi, w połączeniu z mniejszą wiarą we własna atrakcyjność i własne możliwości, mogą razem stanowić poważne utrudnienia już na etapie zawierania bliższych kontaktów.

Sfera kontaktów społecznych u osób niewidomych jest terenem specjalnych problemów. Jest nią ograniczona możliwość zaspokojenia potrzeby uczestniczenia w życiu społecznym, co oznacza: ograniczenia dążeń do współżycia społecznego, a w konsekwencji wzrost poczucia kalectwa oraz inności. człowiek jest z natury istotą społeczną; ograniczenia potrzeby uznania społecznego, w którego miejsce osoba niewidoma spotyka się z upokorzeniami, a czasem nawet z drwinami, co zwiększa poczucie własnej bezradności i bezbronności; ograniczenia potrzeby miłości i kontaktu osobistego; ograniczenia samodzielności codziennych załatwianiu codziennych spraw; konieczność korzystania z instytucji społecznych i ciągłego proszenia innych o pomoc - czasem obojętnych, a czasem wręcz niechętnych; ograniczenia wyboru drogi życiowej i budowania przyszłości zgodnie z własnymi aspiracjami i zainteresowaniami.

Ograniczenia potrzeb wiążą się ze świadomością, że jest się pozbawionym czegoś, do czego się ma naturalne prawo, co posiadają prawie wszyscy i przez to jest się innym. Niestety tę świadomość pogłębiają ludzie widzący, którzy wykluczają ze swego towarzystwa osoby niepełnosprawne. Związane z tym stany frustracyjne rzadko ujawniają się w reakcjach na zewnątrz, wobec ciągłej zależności od innych. agresja skierowana jest na siebie - obwinianie się, obniżanie własnej wartości, zaniżanie oceny własnych możliwości, wycofywanie się i zamykanie się w sobie.

Wiele osób niewidomych potrafi koncentrować się na swoich mocnych stronach, wnosząc w życie społeczne wiele wartości, a to z kolei przynosi satysfakcję i wzmacnia ich własne dobre samopoczucie.

Sfera zajęciowa dotyczy sytuacji szkolnej i sytuacji pracy zawodowej.

Szkolnictwo specjalne dla niewidomych stworzyło warunki umożliwiające uczenie się mimo braku wzroku. Program szkoły podstawowej nie jest węższy niż w szkołach normalnych i dlatego stanowi podstawę do podjęcia nauki w szkołach średnich, czasem zawodowych, a następnie nawet na uczelniach. Badania zaś nad zasobem wiedzy u młodzieży niewidomej ujawniły jednak nieco niższy jej poziom u młodzieży niewidomej niż u młodzieży widzącej. Uczeń zdobywa wiedzę nie tylko na lekcjach w szkole. Uczniowie niewidomi, jakkolwiek czują się dość swobodnie na terenie szkoły lub zakładu, to doświadczają wiele trudności na obcym, nieznanym terenie, gdzie niekiedy czują się bezradni i zmuszeni do korzystania z pomocy przypadkowo spotkanych ludzi. Trudności z uzyskaniem pracy dotyczą nie tylko osób niewidomych, ale w społeczeństwie funkcjonuje bezpodstawne przekonanie, że osoba niepełnosprawna jest bezproduktywna, pozostająca na marginesie życia. Młodzież niewidoma zdaje sobie jasno sprawę z trudności stojących na drodze do znalezienia odpowiedniej pracy, jednak za jeden z najważniejszych celów życiowych stawia sobie znalezienie zatrudnienia

Ewentualne możliwości pracy są nadal bardzo szczupłe i ograniczają się do produkcji szczotek, bezpieczników, kapsli itp., a dla kobiet - do prostych prac np. w dziewiarstwie.Są to prace mało atrakcyjne, ale dające poczucie bycia użytecznym i potrzebnym. Niektórzy wykonują je nawet z poczuciem humoru.

Część niewidomych zdobywa zawód na wyższych uczelniach. Najczęściej studiują oni pedagogikę, psychologię, matematykę, informatykę i języki obce. Jest rzeczą istotną, by osoby widzące dostrzegały ich możliwości i trudności, z gotowością współuczestniczenia w ich problemach i osiągnięciach.

REHABILITACJA OSOBY Z USZKODZONYM WZROKIEM

Rehabilitacja i usługi rehabilitacyjne spełniają istotną rolę w działaniach na rzecz osób niepełnosprawnych zwłaszcza w zakresie:

wczesnego wykrywania, diagnozowania i interwencji w ograniczaniu skutków niepełnosprawności; opieki medycznej nad osobą niepełnosprawną i procesu jej leczenia;

doradztwa socjalnego, psychologicznego; szkolenia w zakresie samoobsługi, poruszania się, korzystania z komunikacji, komunikowania się, wykonywania codziennych czynności; rozwijania i przywracania osobom niepełnosprawnym zdolności do wykonywania podstawowych codziennych czynności; przygotowania do w miarę samodzielnego życia w społeczeństwie; stwarzania warunków i możliwości do kontaktów ze środowiskiem społecznym; zapewnienia i dostarczenia środków kompensujących utratę danej funkcji, w tym zwłaszcza środków technicznych (m.in. przedmiotów ortopedycznych, środków osobistych i pomocniczych, sprzętu rehabilitacyjnego, itp.) oraz innych środków ułatwiających osobom niepełnosprawnym przystosowanie lub readaptację społeczną; kształcenia specjalnego osób ciężko poszkodowanych.

O powodzeniu dziecka słabo widzącego lub niewidomego, w szkole, decydują oddziaływania rehabilitacyjne.

Dziecko słabo widzące wymaga wspierania przez rehabilitanta wzroku, który uczy go wykorzystywania resztek widzenia, pokazuje mu w jaki sposób można polepszyć jakość widzenia stosując proste zabiegi: np. odpowiednie oświetlenie, kontrast, wielkość czcionki, a także uczy go korzystania z pomocy optycznych do dali typu: monookulary, okulary lunetowe i do bliży: lupy, linijki powiększające, okulary lupowe. Poprzez systematyczne ćwiczenia ze specjalistą młody człowiek po ukończeniu szkoły ma szansę na dalszą edukację, na kolejnych etapach: gimnazjum, szkole średniej, a po uzyskaniu świadectwa dojrzałości również na kontynuację nauki w szkole wyższej.

Dziecko niewidome ma trochę odmienną drogę, ale również wymaga wsparcia specjalistów, na początek: nauczyciela pisma punktowego. Biegłe opanowanie umiejętności czytania i pisania dla każdego są przepustką do osiągania sukcesów szkolnych. Niewidomy uczeń musi opanować tę sztukę w języku brajla, a także musi nauczyć się odczytywania dotykiem pomocy dydaktycznych, wykonanych jako obrazy wypukłe: od prostych figur geometrycznych, aż do skomplikowanych map, wykresów, schematów. Obecna technologia pozwala na przekładanie obrazu czarnodrukowego na obraz dotykowy, rozszerzając i wyrównując szanse edukacyjne ludzi niewidomych.

Zgodnie z naturalnym rozwojem dziecka, jego chęcią i dążeniem do samodzielności, uczymy go samodzielnego poruszania się z długą, białą laską. Znajomość technik samodzielnego poruszania się zapewnią mu w przyszłości niezależność życiową, jednocześnie podnosząc własną samoocenę, jego wartość jako przyszłego studenta i pracownika. Instruktor orientacji przestrzennej i samodzielnego poruszania się uczy niewidomego również korzystania z pomocy osób widzących, ale w sposób przydatny dla niego. Poprzez różnego rodzaju symulacje i ćwiczenia osoba niewidoma uczy się tak pokierować osobą widzącą, żeby ta pomoc była dla niej czytelna i właściwa, np.: wykorzystanie przypadkowej osoby widzącej jako przewodnika.

Instruktor rehabilitacji podstawowej uczy młodzież czynności życia codziennego, np.: dziewczęta makijażu, podstawowych czynności życiowych, młodsze dzieci ścielenia łóżka, mycia zębów, prania, systematycznego sprzątania itp. Są to czynności na pozór prozaiczne, jednak niezbędne do samodzielnego funkcjonowania w społeczeństwie.

Poprzez oddziaływania dydaktyczne i rehabilitacyjne, uczy się młodego człowieka życia w XXI wieku, wykorzystywania zdobyczy technologicznych i informacyjnych, np. internetu. Specjalistyczne oprzyrządowanie komputera w m.in. syntezę mowy, monitor brajlowski, programy powiększające, pozwalają na dostęp do wiedzy, a tym samym zapewnienie odpowiedniej jakości życia.

W szkołach dla niewidomych i słabo widzących młodzież ma możliwość zdobywania wiedzy pod czujnym okiem wysoko kwalifikowanych nauczycieli, rozumiejących problemy osób niepełnosprawnych wzrokowo, wykorzystując specjalistyczne pomoce dydaktyczne i odpowiedni sprzęt. Rehabilitanci wspomagają ten proces, w/w oddziaływaniami. Celem kształcenia szkołach oprócz uzyskania świadectwa dojrzałości jest nabycie przez młodzież umiejętności samodzielnego zdobywania wiedzy, umiejętności życia we współczesnym świecie z jego zdobyczami, ale także radzenia sobie z trudnościami cywilizacyjnymi.

W trakcie edukacji i rehabilitacji dzieci natrafiają na bariery komunikacyjne, np. odczytywanie godzin na rozkładzie jazdy w komunikacji miejskiej lub na dworcu, uczy się ich, jak pokonywać tego rodzaju bariery, np.: poprzez wykorzystanie pomocy optycznych.

W czasie edukacji organizuje się różnego rodzaju spotkania, imprezy integrujące uczniów ze światem ludzi widzących, poprzez wycieczki, rozgrywki sportowe, prezentowanie się na zewnątrz (udział w targach edukacyjnych), pomoc hospicjum dla dzieci. Młodzi masażyści, z uszkodzonym wzrokiem, w trakcie praktyk w szpitalach, mają możliwość kontaktu z pacjentami - jest to dla nich rehabilitacja społeczna, ponieważ wtedy to oni niosą pomoc i ulgę w cierpieniu drugiemu człowiekowi.