15 FILOZOFIA KULTURY WOBEC ŚWIATA SZTUKI
1. Czym jest filozofia kultury i jaki jest jej związek ze sztuką?
Filozofia kultury jest dyscypliną, która bada;
-po pierwsze, istotę, względnie charakter kultury jako takiej (czym jest kultura „w ogóle”), a także istotę/charakter jej różnych form, np. charakter kultury polskiej (polskość), amerykańskiej (amerykanizm) oraz ich przejawów (amerykanizacja). Można więc na przykład określać amerykanizację jako kompleks przemian, w wyniku których, pewne wzorce, normy i wartości, przynależne kulturze Stanów Zjednoczonych (nie Kanady) są narzucane (najczęściej metodami politycznymi i ekonomicznymi) innym krajom, co wpływa na kulturową reorientację tych krajów. W kontekście sztuki można się np. zastanawiać na temat roli pop-kultury, jako takiej formy kultury, która była najbardziej promowana przez instytucje amerykańskie, np. Hollywood, czy TV i stanowiła jeden z podstawowych wymiarów ekspansji kultury amerykańskiej w świecie.
--po drugie, bada funkcje kultury i pełnioną rolę, np. w kontekście rozwoju cywilizacji: np. można twierdzić, jak czyni to Richard Shusterman, iż funkcją kultury popularnej jest demokratyzacja społeczeństwa, minimalizowanie podziałów społecznych i artykulacja potrzeb w języku dostępnym większości uczestnikom kultury, a nie jedynie ich wyrafinowanej, tj. najlepiej wykształconej, części.
--po trzecie, filozofia kultury wskazuje na aksjologiczne i normatywne aspekty, podejmując np. problematykę relatywizmu kulturowego, równocenności kultur (tj. czy pewne kultury są „lepsze” i „gorsze” w takim czy innym rozumieniu tych terminów) i rozwoju kultur (tj. czy jest jakiś „cel”, który ma być/powinny realizowany przez kulturę). Tak więc zagadnienie relatywizmu kulturowego stawia zagadnienie, np. czy mamy być tolerancyjni wobec kultur, które są nietolerancyjne. Gdy chodzi o świat sztuki, możemy zastanawiać się czy rozumienie piękna i innych wartości estetycznych w pewnych kulturach jest bardziej cenne niż w innych, np. czy sztuka impresjonizmu europejskiego jest bardziej cenna niż sztuka malarska aborygenów australijskich, albo czy tzw. „kultura wysoka” jest „wyższa’ albo bardziej cenna niż tzw. „kultura niska” i jeśli tak, to dlaczego.
2. Podstawowe koncepcje kultury
Brak jednoznacznych ustaleń co do tego jak definiować kulturę. Istnieje bardzo wiele definicji, często nie dających się pogodzić ze sobą. Ze swojej strony proponuje spojrzeć na kultury perspektywicznie, to znaczy z różnych punktów widzenia, tj. z punktu widzenia różnych koncepcji w ramach filozofii kultury.
2.1. Społeczne koncepcje kultury
Jeśli spojrzymy na tę kwestię z punktu widzenia życia społecznego, będziemy mogli definiować ją tak jak to czynił T.S. Eliot (Notes towards the Definition of Culture), tj. jako
„Sposób życia poszczególnych ludzi żyjących razem w jednym miejscu.”
W świetle tego stanowiska, dzieła sztuki będą rozpatrywane jako wytwory życia danej społeczności.
2.2. Aksjologiczne koncepcje kultury
Jeśli natomiast przyjmiemy aksjologiczny punkt widzenia, tj. będziemy uwrażliwieni na wartości obecne w kulturze, będziemy mogli rozumieć kulturę jako zespół wartości godnych szczególnej czci; np. Henryk Elzenberg („Nauka i barbarzyństwo) pisał, że kultura to:
„suma rzeczy, których stworzenie jest w zakresie możności człowieka, a które są rzeczami wartościowymi”
W tym ujęciu, wytwory artystyczne są rozpatrywane ze względu na ich jakość (wartościowość); dzieła sztuki – w odróżnieniu od przedmiotów artystycznych – posiadają specjalny charakter, są przedmiotami o właściwościach wyjątkowych i specjalnych, w odróżnieniu od innych przedmiotów artystycznych. W wielkim uproszczeniu można powiedzieć, iż dzieła sztuki są piękne, natomiast inne obiekty czy przedmioty artystyczne się podobają lub spełniają określone funkcje, np. ornamentacyjne.
2.3. Semantyczne koncepcje kultury
Można także spojrzeć na kulturę z semantycznego punktu wyjścia, to znaczy uznać iż kultura jest systemem znaków. Umberto Eco (Nieobecna struktura) pisze tak:
„Wszystkie zjawiska kulturowe są systemami znaków, a więc kultura jest w swej istocie komunikowaniem”
Z punktu widzenia semantycznego, dzieło sztuki jest komunikatem, przekazem, informacją, kodem w pewnym języku. Dzieło jest wysokozorganizowanym znakiem o złożonej strukturze znaczeniowej, a różne rodzaje sztuk są systemami znakowymi. Nie są one autonomiczne i nie istnieją w oderwaniu od innych dziedzin działalności ludzkiej. Interpretowanie dzieła czy też poznawanie dzieła zbliżone jest do interpretowania w obszarze teorii komunikacji: nadawca –- Kod, kontekst, komunikat --- odbiorca (dekoduje przekaz). A więc dzieło staje się swoistym językiem funkcjonującym społecznie (symbole, kolory, linie, cienie), choć istnieją też elementy wyższego rzędu, tj. język danej epoki czy danego artysty. Swoistym przykładem dzieł sztuki, które można ujmować semantycznie jest architektura. W tym kontekście, przytaczam wypowiedź Mieczysława Wallisa, z jego pracy „Świat sztuk, świat znaków”;
„Architekturę tradycyjnie zalicza się do sztuk asemantycznych. Tymczasem, poczynając mniej więcej od 1930 roku, badania historyków architektury wykazały ponad wszelką wątpliwość, że w wielu epokach i w wielu kręgach kulturowych dzieła architektury, zwłaszcza architektury sakralnej i pałacowej – świątynie egipskie, zikkuraty babilońskie, świątynie i pałace rzymskie z okresu cesarstwa, kościoły wczesnochrześcijańskie, bizantyjskie, ruskie, romańskie, gotyckie, renesansowe i barokowe, świątynie i pałace hinduskie, były nie tylko układami brył, organizującymi przestrzeń i służącymi do określonych celów użytkowych w najszerszym znaczeniu, ale stanowiły zarazem znaki ikoniczne, ‘podobizny’, ‘obrazy’ (…), ‘symbole’ lub tp. przedmiotów innych niż one same – wszechświata, Nieba, pojętego jako siedziba bogów lub Boga, samego Boga, zgromadzenia wiernych itd. (…). Ów charakter semantyczny wpłynął w określony sposób na ukształtowanie brył i planów wspomnianych budowli i był zarówno dla tych, którzy je wznosili, jak dla tych, którzy w nich przebywali, czymś istotnym i ważnym (Wybór pism estetycznych, Wallis, Kraków, Universitas, 2004, s. 250)”.