POJĘCIE POZYTYWIZMU. SOCJOLOGIA AUGUSTA COMTE’A.
Pozytywizm wywodził się z nurtu
filozoficznego oświecenia, który przeciwstawiał się metafizyce, a
więc wszelkim teoriom idealistycznym, nienaukowym, trudno
przyswajalnym przez umysł ludzki, a budował wiedzę o świecie na
badaniu faktów dostępnych rozumowi i sprawdzalnych empirycznie.
Rozwój pozytywizmu w Europie przypada na lata czterdzieste -
siedemdziesiąte XIX w. Są to czasy gwałtownego rozwoju nauk i
techniki, który to rozwój pozwala człowiekowi wierzyć w niemal
nieograniczone możliwości rozumu ludzkiego w wykrywaniu praw
rządzących przyrodą, życiem jednostek i grup społecznych.
Pozytywiści widzą społeczeństwo jako wytwór przyrody, w którym
rządzą takie same prawa jak w świecie zwierzęcym lub jakimkolwiek
organizmie żyjącym. Drogę ku postępowi, ku szczęściu
społeczeństw widzą w rozwoju nauki, która jest w stanie zmienić
los jednostek, jak i wnieść na wyższy stopień rozwoju całe
społeczności i państwa. Ów kult nauki, zaufanie do jej możliwości
i znaczenia nazywamy scjentyzmem. To w tym czasie dokonuje swych
odkryć w biologii i medycynie Pasteur, w chemii Berthelot, zaś
Darwin tworzy podstawy teorii ewolucji. Światło i elektryczność
wprzęgnięto w służbę człowieka, dokonano wielkich odkryć w
dziedzinie optyki (mikroskop), archeologii i prehistorii.
Nowe idee i
koncepcje. Młode pokolenie odwróciło się od szczytnych ideałów
romantyzmu, zarówno od przekonania, że "Polska jest
Chrystusem" czy "Winkelriedem narodów", jak i od
nakazów konieczności walki z wrogiem, nie przyjmując ani metody
"lisa", ani "lwa". Chcąc obudzić naród z
marazmu, z atmosfery zniechęcenia i beznadziejności, przekonać, że
i w takiej jak nasza sytuacji można szukać dróg uratowania Polski,
głoszono konieczność pracy nad podniesieniem stanu gospodarki,
poziomu materialnego i moralnego społeczeństwa. Tak więc ogólnie
mówiąc, w epoce romantyzmu naczelnym hasłem była walka, w
pozytywizmie - praca. Pozytywiści polscy na plan pierwszy wysunęli
dwa zasadnicze hasła programowe: "pracy organicznej" i
"pracy u podstaw". Praca organiczna - Herbert Spencer
wysunął koncepcję traktowania społeczeństwa jako żywego
organizmu, którego właściwe funkcjonowanie może zapewnić tylko
prawidłowa działalność wszystkich organów. A więc, by
społeczeństwa osiągały coraz wyższe stadia rozwoju, muszą
pomnażać swe bogactwa, doskonalić wszystkie dziedziny gospodarki i
kultury. Dlatego propagować trzeba działalność ludzi z
inicjatywą, z konkretnym fachem w ręku, przedsiębiorczych
dziedziców, pomysłowych i wykształconych inżynierów, gdyż w
nich jest droga prowadząca do aktywizacji innych, do podniesienia i
unowocześnienia gospodarki i wreszcie do ogólnego dobrobytu kraju.
Należało więc wszczepić narodowi zasadę utylitaryzmu, by
przekonać o konieczności działania na rzecz wspólnego dobra. W
ówczesnej prasie tak definiowano tę zasadę: "Utylitaryzm, to
owa wielka społeczna zasada, która nakazuje człowiekowi być
użytecznym wszędzie i zawsze, uczy stawiać sobie jasno określony
cel i ku niemu wytrwale zmierzać". Praca u podstaw -
pozytywiści rozumieli konieczność pracy na rzecz najbiedniejszych
i najbardziej upośledzonych warstw narodu, które mając możność
normalnego życia, swoją pracą pomnożą bogactwo ogólnonarodowe.
Sięgnąć należało więc do tych, którzy zajmując miejsce u
podstaw społeczeństwa, stać się mogą mocnym i trwałym filarem.
Kierowano więc apele do warstw wykształconych, do nauczycieli,
lekarzy, społeczników, by "szli w lud", zbliżyli się do
problemów wsi, wydobyli ją z wiekowego zacofania, podnieśli stan
zdrowotny jej mieszkańców i uświadomili im rolę, jaką mogą
spełnić w odbudowywaniu siły narodu. Podobną troską otoczono
rodzący się proletariat, wyzbytą majątków szlachtę, biedotę
bez zawodu, nawołując do konkretnego działania, do szukania
sposobu polepszenia ich losu, gdyż "każdy mieszkaniec kraju
obdarzon jest od natury uzdolnieniem, które zdrowe pojmowanie dobra
ogólnego spożytkować może". Głoszone przy tym hasła
emancypacji kobiet, które pozbawione były praw społecznych, i
asymilacji Żydów, którym starano się umożliwić ludzką
egzystencję w ramach polskiego społeczeństwa. Wszystkie te
dążenia, zamykające się w założeniach omawianego hasła,
wynikały z wiary w możliwość harmonijnej współpracy wszystkich
warstw dla dobra ogólnego, w stopniowy wzrost dobrobytu, w możliwość
rozwoju kraju, mimo niewoli i całego dramatu społeczeństwa.
Główni przedstawiciele filozofii
COMTE "Wykłady filozofii pozytywnej" - filozofia pozytywna - filozofia pozytywna ma sens praktyczny - ma służyć poprawie życia, badać przedmioty rzeczywiste i rzeczy dostępne rozumem; - cel tej filozofii - uzyskiwać wiedzę pewną; - wzorem postępowania filozofa są nauki przyrodnicze (fizyka, chemia) i ich metody: eksperyment i obserwacja; - przedmiotem badań mogą być tylko fakty fizyczne, a nie psychiczne, gdyż o psychice wiedzy pewnej posiąść nie można.
HERBERT SPENCER "Wstęp do socjologii" - EWOLUCJONIZM - był uczniem Darwina; - propagował ideę ewolucjonizmu, czyli myśl, że cała rzeczywistość podlega stałej zmianie w jednym kierunku i według jednego prawa; - ta ewolucja to rozwój i postęp ludzkości; - u podstaw jego myśli leży biologia.
HIPOLIT TAINE "Rasa, środowisko, moment" - DETERMINIZM - uważał, że każde zjawisko ludzkiej rzeczywistości jest uwarunkowane przez zespół czynników - oznacza to, że jest zdeterminowane, bo "determino" znaczy "ograniczam"; - zdeterminowany przez różne okoliczności jest pisarz; - "determinaty" człowieka to: rasa (jakie cechy dziedziczy), środowisko (gdzie się wychowuje), moment dziejowy (w jakiej chwili historycznej żyje).
JOHN STUART MILL "Co to jest utylitaryzm?" - UTYLITARYZM - głosił "użyteczność" wszystkich dzieł człowieka, w tym także literatury; - wszystko co czyni człowiek, powinno przynosić pożytek społeczeństwu, nauczać, wychowywać, krzewić ideały moralne itd. (tylko takie działania mają sens); - na postulowaniu "użyteczności" polega utylitaryzm.
Kierunki filozoficzne:
MONIZM PRZYRODNICZY - jedność świata natury i ludzi, bo cały świat podlega tym samym prawom; - konsekwencją stosowanie do badania sfery ludzkiej metod biologii i fizyki, eksperymentu i obserwacji.
SCJENTYZM - zaufanie do nauki opartej na doświadczeniu i rozumowaniu, bo one są źródłami rzetelnej wiedzy.
PRAKTYCYZM - stawianie sobie osiągalnych, rozsądnych celów, troska o dobór środków do ich urzeczywistnienia; odwrotność romantycznego "mierz siły na zamiary". AGNOSTYCYZM - zakłada, że nie można do końca poznać świata i praw nim rządzących; - są rzeczy, których rozum nie ogarnia - są i będą, lecz nie należy się nimi zajmować; - opracować trzeba tylko dostępne zmysłom zjawiska i ich związki.
ORGANICYZM - pochodna ewolucjonizmu i patrzenia na świat człowieka z punktu widzenia biologa; - społeczeństwo = organizm; jeśli zachoruje drobna nawet jego część, to całe społeczeństwo to odczuje.
RELATYWIZM - głosi, że pojęcia takie, jak dobro, zło, piękno, prawda są względne, zależne od relacji i okoliczności (czyli są relatywne).
MINIMALIZM - człowiek powinien być minimum - ten zbiór zagadnień, który jest mu dostępny, i który jest możliwy do zbadania.
NATURALIZM - krytykowany i odrzucany przez Sienkiewicza za zajmowanie się marginesami, a nawet "rynsztokami życia"; - obrazy Powiśla w "Lalce"; - pisarze przyjmują postawę uczonych-badaczy przyrody; - podstawowy postulat - obiektywizm (dydaktyzm odchodzi w dal).
AUGUST COMTE (1798 -
1857)
Dzieło:
"Kurs filozofii pozytywnej”
Comte był jednym z głównych
przedstawicieli pozytywizmu. Comte stworzył termin "socjologia”,
dlatego nazywa się go ojcem socjologii
Wprowadził pojęcie metoda pozytywna - jako sposób patrzenia na
świat, aby go poznawać i nad nim panować, by go zmieniać, budować
wg swego uznania w sposób możliwie najlepszy
W
jego obrazie rzeczywistości społecznej można dostrzec
pozytywistyczną wizję "wojny wszystkich ze wszystkimi
Wzory naturalistyczne powinny być podstawą do budowania naukowej
socjologii;
Źródła
zdobywania wiedzy przez badacza socjologa: Przy zdobywaniu wiedzy
należy wykorzystać doświadczenia nauk przyrodniczych(wzory
naturalistyczne):
-
obserwacja - oparta na minimalnej wstępnej teorii (inaczej nie
miałaby żadnego sensu)
-
eksperyment - zdobywanie wiedzy, aby zastąpić ją wiedzą
eksperymentalną
-
porównanie - wg metody historycznej, porównywanie danych z różnych
okresów historycznych, porównywanie różnych faz
Comte stworzył swoją ewolucjonistyczną wersję rozwoju
społecznego. Ponieważ wywodził socjologię z biologii, jego teoria
ewolucji była oparta na ontogenezie. Trzy fazy rozwoju człowieka
(dzieciństwo, dojrzałość, dorosłość) przeniósł on na fazy
rozwoju społecznego:
a)
faza teologiczna (dzieciństwo) - oparta na wojsku,
b)
faza metafizyczna (dojrzewanie) - dominują tu abstrakcyjne pojęcia,
abstrakcyjne siły, otwiera ona możliwość spekulacji myślowej,
c)
faza naukowa (dorosłość) - najważniejsza jest wiedza o
rzeczywistości materialnej i zdobycie możliwości władania tą
rzeczywistością; wiodącymi osobami w tej fazie są zarządcy
przemysłowi, a władzę sprawują naukowi moraliści.
Klasyfikacja
nauk wg Comte’a; od ogólnych do szczegółowych
-
ogólne - najmniejsze zastosowanie praktyczne, proste (np.:
matematyka)
-
szczegółowe - największe zastosowanie praktyczne, złożone (np.:
biologia, socjologia)
Comte twierdził, że w społeczeństwie istnieje harmonia, którą
zakłócają
przypadki patologiczne.
Wg
Comte’a podstawową jednostką w rzeczywistości społecznej jest
rodzina - w niej dokonuje się przekazywanie wzorców społecznych.
August Comte, francuski myśliciel i filozof, przedstawiciel
pozytywizmu, uważany jest za ojca socjologii, jednej z najbardziej
popularnych
obecnie
nauk. Jest ona przedmiotem zainteresowania wielkiej rzeszy osób o
czym świadczyć może opublikowana w ostatnim czasie liczba prac
naukowych poruszających zagadnienia socjologiczne a także skala
zainteresowania tą dziedzina nauki przez kandydatów na studia
akademickie. W rodowodzie socjologii August Comte zajmuje szczególne
miejsce. Jest on jednym z głównych twórców tej dziedziny, autorem
nazwy kierunku jak i programu jej uprawiania. Warto więc byłoby
przyjrzeć się osobie "założyciela" tej tak
rozpowszechnionej dziś nauki. Isidore Auguste Marie François -
Xavier Comte urodził się w Montpellier, na południu Francji, dnia
19 stycznia 1798 roku, w rodzinie skromnego urzędnika. Od
najmłodszych lat
u
młodego Augusta zauważyć można było charakterystyczne dla niego
cechy: nieprzeciętną w stosunku do otoczenia inteligencję ale też
buntowniczy temperament, dumę oraz niechęć do podporządkowania
się komukolwiek. Te cechy były zapewne przyczyną ciągłych
konfliktów Comte`a z otoczeniem. Po ukończeniu liceum w Montpellier
August Comte, rozpoczął dalszą
edukację
w Szkole Politechnicznej w Paryżu ale mimo świetnych wyników w
nauce oraz szacunku profesorów i kolegów nie ukończył on
rozpoczętych studiów. Na przeszkodzie stanęły jego
nieprawomyślność i buntowniczość, które zraziły do niego
dyrekcję szkoły, a ta skorzystała z pierwszego, w gruncie rzeczy
drobnego zajścia by go z niej usunąć. W ten sposób oficjalna
kariera Comte`a została złamana. Nie przestał on jednak zgłębiać
tajemnic wiedzy, wiedziony przekonaniem, że jego imię będzie
jeszcze sławne, dzięki naukowym sukcesom. Od tej pory August Comte
swój czas i energię poświęcił na nieustanną lekturę dzieł
naukowych, tak by poznać odpowiedzi na nurtujące go pytania,
głównie z zakresu filozofii i metodologii nauk a także matematyki.
Pod wpływem tej działalności zajął się on odrobinę dyletanckim
filozofowaniem, którego rezultatem był obszerny system pomyślany
jednocześnie jako synteza całej dostępnej wiedzy, jej uzupełnienie
przez ukonstytuowanie socjologii, wykład niezawodnej metody
zdobywania wiedzy a także program i podstawa naprawy społeczeństwa
przez wyposażenie go w zespół naukowych dogmatów. Ów system
stworzony przez
Comte`a
a przedstawiony w sześciu tomach Wykładu filozofii pozytywnej (1830
- 1842) miał być, w zamierzeniu autora ratunkiem w dobie
ogarniającego dziewiętnastowieczne społeczeństwa kryzysu; miał
być także główną siłą w walce o nowe podstawy ładu
społecznego, który miał dokończyć dzieła rewolucji, zrywając
jednocześnie z okresami zaburzeń i chaosu, z anarchią polityczną
i intelektualną, koncentrując się na idei jedności, czyli pełnej
harmonii, konsensusu i zgodności w poglądach i myślach. Comte
sadził, iż będzie to możliwe jeśli zostanie stworzony system
całokształtu wiedzy ludzkiej o świecie. Dzięki temu,
żespołeczeństwo otrzyma wiedzę prawdziwą, zniknie różnica
zdań. Wiedzą prawdziwą według Comte`a była filozofia pozytywna.
Ów pozytywistyczny system, jedno z najbardziej oryginalnych
osiągnięć w dorobku
francuskiego
myśliciela, charakteryzował się przyziemnym badaniem faktów,
zadawaniem pytań "jak" a nie "dlaczego", dzięki
czemu wiedza miała być maksymalnie użyteczna. Ponadto system ten
miał być pewny, ścisły, realny, miał ponadto korzystać z metod
nauk przyrodniczych - przede wszystkim z obserwacji. Tak rozumiany
pozytywizm był jednym z etapów wyróżnionych przez Comte`a w
prawie trzech stadiów w skład, którego wchodziły: stadium
teologiczne (wszelkie zjawiska tłumaczy się działaniem sił
nadprzyrodzonych); stadium metafizyczne (siły boskie zostały
zastąpione przez pojęcia i idee, takie jak Rozum, Duch itp.);
wreszcie wspomniane wyżej stadium pozytywistyczne, w które ludzkość
dopiero zaczyna wkraczać (triumf rozum). Stadiom tym odpowiadają, w
teorii Comte`a skrajne typyspołeczeństw: militarne, występujące w
stadium teologicznym oraz industrialne, w stadium pozytywistycznym. Z
czasem Comte nadał zaprojektowanemu przez siebie systemowi naukowemu
charakter nowej, opartej na dogmatach nauki - religii Ludzkości[5].
Oczywistym jest, że comtowska religia Ludzkości miała niewiele
wspólnego z tradycyjnymi systemami religijnymi, opartymi na wierze w
byty nadprzyrodzone. August Comte swoje wysiłki intelektualne
skierował również w stronę teoretycznych podstaw nauki. Efektem
tego było stworzenie klasyfikacji nauk, opartej o dwa porządki:
logiczny (według możliwości ich racjonalnego uporządkowania) oraz
historyczny (według kolejności ich powstawania). Zgodnie z nimi
nauki według Comte`a tworzą następującą hierarchię: matematyka,
astronomia, fizyka, chemia, biologia, socjologia. Nauki te zostały
sklasyfikowane
według
stopnia swej malejącej ogólności i abstrakcyjności, stopnia swej
rosnącej złożoności oraz swej coraz większej doniosłości
praktycznej. Wdalszej swej twórczości August Comte zajął się
problemem relacji między socjologią a innymi naukami. Wychodząc od
założenia, że społeczeństwo jest złożone i nieredukowalne do
swoich części składowych, Comte
stwierdził,
że socjologia musi postępować odwrotnie niż, na przykład chemia
czy fizyka i badać społeczne całości a nie ich części. W
związku z taką antyredukcjonistyczną postawą Comte`a negatywnie
odnosił się do nauk posługujących się rozkładem badanych
całości, takich jak ekonomia polityczna czy psychologia.
Socjologia, jako jedna z nauk pozytywnych
była
bardzo istotnym zagadnieniem w dorobku Comte`a. Ten nowy termin
określający od dawna obecną problematykę dotyczącą
społeczeństw, wprowadził on w czwartym tomie dzieła Kursu
filozofii pozytywnej, wydanym w 1839 roku. Jej celem miało być:
rozumienie - przewidywanie zapobieganie, co miało pozwolić na
formułowania wyjaśnień, z których można by wyprowadzić
zalecenia praktyczne. Socjologia miała opierać się na
zaobserwowanych faktach i poza zaobserwowane fakty nie wychodzić.
Socjologia Augusta Comte`a złożona była ze statyki i dynamiki
społecznej. Zasadniczy problem tej nauki polegał na pogodzeniu
dwóch wykluczających się na pozór punktów widzenia: odkrywaniu
praw zarówno względnie trwałej budowy społecznego organizmu, jak
i jego nieustannego rozwoju, czyli praw porządku i praw postępu.
Statyka społeczna w zamyśle Comte`a zajmować się miała badaniem
porządku społecznego, wzajemnymi związkami międzyrożnymi
częściami społecznego organizmu i tym samym warunkami
kształtowania się konsensusu społecznego. Na pierwszym planie
znalazła się tu problematyka: rodziny (najważniejszy i najtrwalszy
składnik społeczeństwa), własności, podziału pracy, państwa,
religii oraz języka, rozpatrywana pod kątem wpływu każdej z tych
instytucji na utrzymywanie się wewnętrznego ładu całego systemu.
Dynamika społeczna, drugi dział socjologii Comte`a zawierała
następującego założenia: ewolucja społeczna macharakter
prawidłowy i ukierunkowany a najważniejszym jej prawem jest prawo
trzech stadiów, przemiany świadomości są skorelowane z
odpowiednimi przemianami we wszystkich dziedzinach życia
społecznego, wreszcie pogląd, że historia będzie w końcu
realizacją doskonałego ładu społecznego, który zapewni
stabilizację bez stagnacji i ewolucję bez rewolucji. Ponadto do
osobliwości comtowskiej socjologii należą następujące założenia:
socjologia jako jedyna nauka społeczna, traktowanie każdego
stanuspołecznego jako nierozerwalnie związanego ze stanem
wcześniejszym i określonym stanem późniejszy oraz uczynienie
przedmiotem studiów nie żadnego określonego społeczeństwa ale
społeczeństwa jako takiego, czyli Ludzkości. August Comte poza
działalnością naukową angażował się w różnego rodzaju
przedsięwzięcia natury politycznej. Przejawem tego było założone
przez niego w 1848 roku Towarzystwo Pozytywistyczne, które miało
być partią polityczną. Do jej głównych zadań należało przede
wszystkim wychowywać i nauczać, kładąc w ten sposób trwałe
fundamenty pod nowy ład społeczny. Dewizą Towarzystwa było:
"reorganizować bez Boga, króla, poprzez kult ludzkości.
System stworzony przez Comte`a charakteryzował się łączeniem
myśli, poglądów i systemów wartości należących do różnych
historycznie światopoglądów; a także istnieniem wielu sprzecznych
elementów jak krytyka teologii i metafizyki, a postulat stworzenia
religii ludzkości czy popieranie systemu industrialnego a uznawanie
etyki za najważniejszą wartość w życiu społecznym. Śmiałe,
oryginalne, niepodporządkowane żadnym ówczesnym prądom myślowym
poglądy Comte`a, jego indywidualizm i odrębność przyczyniły się
do tego, że znalazł się
on
w opozycji do wszystkich głównych kierunków ówczesnej myśli
społecznej. Zdecydowało to o jego izolacji. Pozostała z nim tylko
garstka najwierniejszych wyznawców, tworzących coś w rodzaju
sekty. Sam mimo takiego odrzucenia, nie zaniechał swoich zwyczajów,
nadal poświęcał
czas
na refleksję filozoficzną, prowadząc przy tym życie ascetyczne,
do końca swoich dni wierząc w swoje powołanie Najwyższego Kapłana
Świętej Religii Ludzkości. August Comte umarł dnia 5 września
1857, został pochowany na paryskim cmentarzu Pere - Lachaise.
Historyczna rola Augusta Comte`a okazała się w końcu nie tyle rolą
wielkiego reformatora, ile myśliciela, który czasem miewał ciekawe
pomysły. Mimo tego, jednak jego działalność
wywarła
duży wpływ na kształtowanie się nowej dyscypliny naukowej
-socjologii, której nazwę sam wymyślił, była też inspiracją
dla wielu socjologów, którzy czerpali z jego dorobku, niejako
kontynuując jego poglądy ale też czasami je modyfikując jak John
Stuart Mill, Herbert Spencer czy Emil Durkheim. Niektóre z
postulatów naukowych Comte`a znalazło się także w nowo powstałych
kierunkach socjologicznych dziewiętnastego i dwudziestego stulecia,
takich jak ewolucjonizm, socjologizm, pragmatyzm społeczny czy
neopozytywizm ale nierzadko też
poglądy
Comte`azostawały stanowczo odrzucane i krytykowane, jak chociażby
założenia psychologizmu, materializmu historycznego, postmodernizmu
czy neofunkcjonalizmu. Jednak większość z czołowych
przedstawicieli myśli społecznej, w jakiś sposób (pozytywny bądź
negatywny) odnosiła się do dorobku prekursora socjologii i to
świadczy o jego istotnej choć często niedocenianej roli jaką
odegrał on w historii nauk społecznych.
Bibliografia:
Nowa
encyklopedia powszechna PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN
J.
Szacki Historia myśli socjologicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN
P.
Sztompka, Socjologia, Wydawnictwo Znak, Kraków 2005.
J. Kulczycka-Saloni, "Pozytywizm"
H. Markiewicz, "Pozytywizm"
~