Części mowy

Czasownik

Czasownik jest odmienną i samodzielną częścią mowy, nazywającą czynności lub stany (czytać, spać). Różni się od innych wyrazów tym, że ma wiele form, w tym część nieodmiennych. Najczęściej spotykamy jednak osobowe formy czasownika, odmieniające się przez tryby (śpij - spałbym), czasy (śpi - spał), osoby (śpię - śpisz), liczby (śpi - śpią) i rodzaje (spał - spała). W zdaniu czasownik na ogół jest orzeczeniem; może także pełnić funkcję podmiotu, dopełnienia, przydawki oraz łącznika i orzecznika orzeczenia imiennego. Czasowniki mogą występować w trzech stronach: czynnej (myje), biernej (jest myty) i zwrotnej (myje się); nie wszystkie mają komplet form, np. czasowniki nieprzechodnie nie tworzą strony biernej. Czasowniki mają także tzw. aspekt - są dokonane (przeczytał) lub niedokonane (czytał).

Rzeczownik

Rzeczownik jest odmienną i samodzielną częścią mowy, nazywającą rzeczy, osoby, zwierzęta, rośliny, zjawiska, cechy, czynności, stany, pojęcia (dom, kobieta, pies, róża, burza, odwaga, czytanie, spanie, żal). Odmienia się przez przypadki (dom - domu) i liczby (dom - domy). Warto zauwazyć, że każdy rzeczownik ma przypisany rodzaj (rodzaj naturalny, związany z płcią człowieka lub zwierzęcia, np. chłopiec - rodzaj męski, kotka - żeński) lub rodzaj gramatyczny (dom - rodzaj męski, okno - nijaki). W zdaniu rzeczownik na ogół jest podmiotem lub dopełnieniem; może także pełnić funkcję orzecznika, przydawki czy okolicznika. Wyróżniamy rzeczowniki własne, pisane wielką literą, odnoszące się do wyróżnionych desygnatów (Moja suczka wabi się Mucha) i rzeczowniki pospolite, pisane małą literą (Drażni mnie brzęczenie tej muchy).

Przymiotnik

Przymiotnik jest odmienną i samodzielną częścią mowy, nazywającą własności rzeczy, osób, zwierząt, roślin, zjawisk itp. (drewniany, miły, wierny, czerwony, silny). Odmienia się przez przypadki (miły - miłego), liczby (miły - mili ) i rodzaje (miła - miły). W zdaniu przymiotnik na ogół jest przydawką; może także pełnić funkcję orzecznika, czasem podmiotu lub dopełnienia. Przymiotniki dzielimy na jakościowe i relacyjne. Jakościowe odnoszą się do cechy, która może mieć różne stopnie natężenia, i stopniują się (miły - milszy); relacyjne wyrażają cechy niezmienne, i nie mają stopniowania (drewniany dom to "dom z drewna"; nie może być bardziej lub mniej drewniany).

Stopniowanie przymiotników

Stopniowanie przymiotników jakościowych i imiesłowów przymiotnikowych umożliwia wyrażanie zmiany natężenia cechy bezwzględnej w sposób regularny; może ona ulegać wzmocnieniu(dobry - lepszy - najlepszy) lub osłabieniu (uczciwy - mniej uczciwy - najmniej uczciwy). Stopniowanie nie jest kategorią fleksyjną (przymiotnik nie odmienia się przez stopień); w stopniowaniu prostym wykorzystuje się środki słowotwórcze (przyrostek -szy//-ejszy i przedrostek naj-:

- miły - mil-szy - naj-milszy;

- ładny - ładni-ejszy - naj-ładniejszy).

Oprócz stopniowania prostego występuje:

- stopniowanie opisowe

uczciwy - bardziej uczciwy - najbardziej uczciwy;

uczciwy - mniej uczciwy - najmniej uczciwy

- stopniowanie nieregularne

dobry - lepszy - najlepszy;

zły - gorszy - najgorszy;

mały - mniejszy - najmniejszy;

duży - większy - największy.

Rażącym błędem jest łączenie stopniowania prostego i opi-sowego (*bardziej ładniejszy). Stopniowanie opisowe mają na ogół imiesłowy (bardziej zalecany ), dłuższe przymiotniki (najbardziej pomarańczowy) i przymiotniki o budowie fonetycznej uniemożliwiającej lub utrudniającej stopniowanie proste (bardziej siwy). O wyborze rodzaju stopniowania może decydować zwyczaj językowy; stopniowanie opisowe ma tę przewagę, że jest bardzo regularne i nie ma w nim wymian fonetycznych.

Liczebnik

Liczebnik jest odmienną i samodzielną częścią mowy, wyrażającą liczbę lub kolejność rzeczy, osób, zwierząt itp. (dwa, drugi ). Liczebniki mogą odmieniać się przez przypadki (dwa - dwóch, drugi - drugiego), liczby (drugi - drudzy) i rodzaje (druga - drugi ).

Liczebniki dzielą się na kilka typów, z których każdy ma inną odmianę (np. liczebniki porządkowe odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje, a zbiorowe - tylko przez przypadki; liczebniki ułamkowe są nieodmienne). W zdaniu liczebnik na ogół jest przydawką; może także pełnić funkcję orzecznika, czasem podmiotu lub dopełnienia.

Odmiana i klasyfikacja liczebników

Wyróżniamy następujące liczebniki: główne (jeden, dwa, dziesięć, sto, tysiąc, milion), porządkowe (drugi), zbiorowe (dwoje), ułamkowe (półtora), mnożne (podwójny) i wielorakie (dwojaki). Odmieniają sie one według różnych wzorów:

- liczebniki ułamkowe nie odmieniają się

- liczebniki zbiorowe odmieniają się przez przypadki

- liczebniki główne (oprócz jeden, tysiąc, milion, miliard) odmieniają się przez przypadki i rodzaje

- liczebniki główne tysiąc, milion, miliard odmieniają się przez przypadki i liczby

- liczebniki porządkowe, mnożne, wielorakie oraz liczebnik główny jeden odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje.

Liczebniki zbiorowe są używane w odniesieniu do: istot niedorosłych (dwoje dzieci, czworo szczeniąt, pięcioro kociąt); osób różnej płci (troje ludzi); rzeczowników nie mających liczby pojedynczej (dwoje okien, czworo drzwi). Odmiana i użycie liczebnika zbiorowego w zdaniu przedstawia się następująco:

Dwoje szczeniąt bawi się na podwórku.

Nie widziałem tych dwojga szczeniąt.

Przyglądam się dwojgu szczeniętom.

Widzę teraz dwoje szczeniąt.

Idę do weterynarza z dwojgiem szczeniąt.

Rozmawiam z lekarzem o dwojgu szczeniętach.

Zaimek

Zaimek jest częścią mowy zastępującą rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki i przysłówki; odmiana danego zaimka i jego funkcja w zdaniu zależą od tego, którą część mowy zastępuje (zaimek rzeczowny zachowuje się tak, jak rzeczownik, przymiotny - jak przymiotnik, itd.).

Klasyfikacja zaimków

Ze względu na to, którą część mowy mogą zastępować, dzielimy zaimki na:

- rzeczowne (ty, się, kto, nic)

- przymiotne (mój, ten, który, jakiś)

- liczebne (tyle, ile, ileś)

- przysłowne (tam, kiedy, gdzieś, nigdy).

Natomiast ze względu na znaczenie wyróżniamy zaimki:

- osobowe (Ja czekam; Oni przyszli)

- zwrotne** (Kasia się myje; Uświadomiłem to sobie)

- dzierżawcze (Daj mi mój ołówek; Daj mi swój ołówek)

- wskazujące (Daj mi ten ołówek; Połóż go tutaj)

- pytające (Kto to zrobił? Kiedy to się stało?)

- względne (Kto zawinił, zostanie ukarany; Czego nie wiesz, tego sobie nie przypomnisz)

- nieokreślone (Byłem tu kiedyś; Coś mi się przypomina),

- przeczące (Nikt mi o tym nie mówił; Nigdy tam nie byłem)

- upowszechniające (Wszyscy dziś przyszli; Zawsze o tobie

pamiętam; Wszędzie tego szukałem).

Przysłówek

Przysłówek jest nieodmienną i samodzielną częścią mowy, wyrażającą właściwości czynności, stanów czy cech (szybko, dobrze, bardzo). W zdaniu przysłówek na ogół jest okolicznikiem; może także pełnić funkcję orzecznika. Przysłówki, podobnie jak przymiotniki, stopniują się.

Stopniowanie przysłówków

Stopniowanie przysłówków umożliwia wyrażanie zmiany natężenia właściwości czynności, stanów i cech w sposób regularny; może ona ulegać wzmocnieniu (dobrze - lepiej - najlepiej) lub osłabieniu (uczciwie - mniej uczciwie - najmniej uczciwie). Stopniowanie nie jest kategorią fleksyjną (przysłówek nie odmienia się przez stopień); w stopniowaniu prostym wykorzystuje się środki słowotwórcze (przyrostek -ej i przedrostek naj-:

miło - mil-ej - naj-milej).

Oprócz stopniowania prostego występuje:

- opisowe

uczciwie - bardziej uczciwie - najbardziej uczciwie

uczciwie - mniej uczciwie - najmniej uczciwie

- nieregularne

dobrze - lepiej - najlepiej

źle - gorzej - najgorzej

mało - mniej - najmniej

dużo - więcej - najwięcej.

Przyimek

Przyimek jest nieodmienną i niesamodzielną częścią mowy. Na ogół łączy się z rzeczownikiem, ale też z przymiotnikiem, liczebnikiem lub zaimkiem w określonym przypadku, tworząc wyrażenie przyimkowe (do domu - dopełniacz, ku domowi - celownik, ku lepszemu - celownik, do trzech - dopełniacz, o nim - miejscownik, ku temu - celownik; przypadek zależy właśnie od przyimka).

Niektóre przyimki łączą się z różnymi przypadkami, np. z:z domu - dopełniacz i z domem - narzędnik. Przyimek wraz z końcówką fleksyjną wyraża określone relacje gramatyczne, np.

ze znajomym - narzędnik, o znajomym - miejscownik; może też w pewien sposób uściślać znaczenie czasownika (mówić do kogoś, o czymś, przez godzinę). Przyimki wyrażają też różne relacje pojęciowe między niewspółrzędnymi wyrazami, które łączą, np. sytuują daną czynność w przestrzeni (idzie do domu, leży na stole) lub czasie (przyjdzie po południu, odda przed terminem) albo na przykład określają jej skutek (robi to dla draki, poszedł po mleko).

Istnieją przyimki:

- proste

do, między, na, nad, po, pod, w, z, za

- złożone

pomiędzy, spomiędzy, ponad, spod, sponad, zza.

Spójnik

Spójnik jest nieodmienną i niesamodzielną częścią mowy.

Łączy wyrazy lub zdania:

- wyrazy (elementy szeregu) w stosunku współrzędnym, np. zdrowy i bogaty; bogaty, ale stary

- zdania - niewspółrzędnym lub współrzędnym, np. Twierdził, że ją kocha; Pobrali się i byli szczęśliwi.

Tak więc istnieją spójniki współrzędne i podrzędne. Współrzędne wyrażają różne relacje między wyrazami i zdaniami. Istnieją spójniki:

- łączne (i )

- rozłączne (albo)

- przeciwstawne (lecz)

- wynikowe (więc).

Spójniki podrzędne łączą zdania (nadrzędne i podrzędne) w podobny sposób, jak przyimki wyrazy (wyrażają określone treści), np.

Przyjdzie, gdy skończy swoją pracę. (por. Przyjdzie po pracy.)

Poszedł do sklepu, aby kupić mleko. (por. Poszedł po mleko.)

Przyszedł, chociaż lał deszcz. (por. Przyszedł mimo deszczu.)

Partykuła

Partykuła jest nieodmienną i niesamodzielną częścią mowy. Nie pełni określonej funkcji w strukturze gramatycznej, natomiast może zmieniać znaczenie wyrazu lub zdania (w sensie jakościowym - następuje modyfikacja danej treści lub ilościowym - jej wzmocnienie). Tak więc partykuły mogą:

- wzmacniać daną treść:

Dajże mi spokój!

Pokaż no!

Czekał aż do rana.

A to ci heca!

- wyrażać pytanie:

Czy on to zrobił?

Znaszli ten kraj?

- wyrażać przeczenie:

On tego nie zrobił.

Ani mi się śni!

- wyrażać przypuszczenie:

On by tego nie zrobił.

On niby tego nie zrobił.

On rzekomo tego nie zrobił.

- wyrażać życzenie lub rozkaz:

Niech on to zrobi.

Bodaj ci się udało.

Oby przyszedł.

Partykuły wyrażające treści o charakterze zdecydowanie modalnym (przypuszczenie, rozkaz) mogą być tożsame z gramatycznymi wykładnikami trybu przypuszczającego (by) i trybu rozkazującego (niech). Pewnym problemem - ze względu na podobieństwo pełnionej funkcji - może być odróżnienie partykuły od przysłówka: por. On pewnie tego nie zrobił (partykuła); Zachowywał się bardzo pewnie (przysłówek). Homonimiczne mogą być również partykułyi inne części mowy, np. spójniki: Czekał aż do rana (partykuła);

Czekał, aż wrócisz (spójnik).

Wykrzyknik

Wykrzyknik jest nieodmienną i niesamodzielną częścią mowy. Nie należy do struktury zdania; pomija się go w analizie składniowej. Wykrzykniki mogą:

- wyrażać emocje

ach!; och!; uff; brr

- zwracać uwagę odbiorcy i wywoływać jego reakcję

hej!; halo!; pst!; hop!

- naśladować dźwięki

Tra ta ta!; ćwir, ćwir!; bzz.

Rola kontekstu w określaniu przynależności wyrazów do części mowy

Przynależność niektórych wyrazów do części mowy możnaz łatwością określić bez kontekstu (dom, stary, stać, długo). Czasem jednak zdarza się, że dany wyraz w różnych zdaniach funkcjonuje odmiennie i należy go za każdym razem zaklasyfikować inaczej. Jedną z przyczyn takiej sytuacji jest zjawisko konwersji: wyraz może zmienić swoją przynależność gramatyczną, np. przymiotniki chory, znajomy można traktować jako rzeczowniki (istnieją po dwa takie rzeczowniki: chory, znajomy; chora, znajoma; tak więc mamy do czynienia albo z dwoma rzeczownikami: chory, chora albo z przymiotnikiem odmienionym przez rodzaje: chory, chora, chore). A oto przykłady sytuacji, kiedy w zależności od kontekstu zaklasyfikujemy wyraz do różnych części mowy:

- To zdarzy się jutro (przysłówek); Jutro jest niepewne (rzeczownik);

- Od wozu odpadło koło (rzeczownik); Chłopiec stał koło drzewa (przyimek);

- Szedł wolno do domu (przysłówek); Nie wolno tak postępować (czasownik);

- To zdarzyło się naprawdę (przysłówek); Naprawdę chcesz to zrobić? (partykuła);

- A więc to tak! (partykuła); On poszedł, a ja zostałem (spójnik);

A! Teraz rozumiem (wykrzyknik);

- Nie rozmawialiśmy o tym (przyimek); O! Jakie to śliczne! (wykrzyknik);

- Stał bardzo blisko (przysłówek); Stał blisko mnie (przyimek);

- Stał obok (przysłówek); Stał obok mnie (przyimek).