Julia Sowa- Studia Socjologiczne nr 4, 1962 r. strony 41- 69.
„ TEORIA GRUP ODNIESIENIA”
Ogólne uwagi dotyczące teorii grup odniesienia.
Artykuł ten ma charakter bardziej informacyjny niż rekonstrukcyjny tej teorii, gdyż zadanie rekonstrukcji teorii grup odniesienia jako systemu twierdzeń empirycznych, a nie tylko systemu pojęć nie jest możliwe przy obecnym zasobie wiedzy. Zamiast twierdzeń spotykamy za to konkurencyjne alternatywne hipotezy, które nie mają wskazówek jak je stosować. Alternatywne możliwości jednak ( zwłaszcza gdy są wyczerpujące ) dają pewną znajomość rzeczy, wytyczają sposoby podejścia w badaniu i praktyce, czasami już o tym mówi się jako o dużym zasobie wiedzy i nazywa się teorią, dlatego można mówić o „teorii grup odniesienia.”
Teoria społecznego układu odniesienia lub grup odniesienia jest mało spopularyzowaną na terenie psychologii społecznej, tzn. średniej ogólności wg Roberta Mertona.
KONTYNUACJA I SYSTEMATYZACJA TEORII SOCJOLOGICZNEJ.
Teoria grupy odniesienia jest dobrym przykładem na kumulację teoretycznych osiągnięć w socjologii.
Pojęcie „grupy przynależności”, sumnerowskie in group, out group rozmaite inne obiektywne charakterystyki grup nie wystarczają ( dla pewnych społeczeństw, np. tych zróżnicowanych ) do poznania wpływu grup na postawy i zachowanie jednostek. Po wprowadzeniu relatywnej cechy grupy jaką jest ,np. „jej znaczenie psychologiczne dla jednostki” okazało się niezbędne. Założono, że psychologiczny podział na grupę, w której jest się członkiem i na grupę obcą to cechy ze sobą ściśle skorelowane.
Koncepcje dziś przyjęte mówią, że: „im grupa jest ważniejsza dla jednostki, tym bardziej będzie grupa odniesienia w jednym ze znaczeń tego słowa.” Nie przesądza się jednak, iż grupa odniesienia jest jedną z grup przynależności obiektywnej-dopuszcza się, że mogą to być grupy, których członkiem aktualnie się nie jest <-oznacza to zmianę wpływów, np. kryterium poszukiwania, identyfikowania.
Zatem nie przynależność, nie dystans społeczny i postawy innych wobec osobnika stanowią to kryterium, ale postawy SAMEGO OSOBNIKA. Trzeba zatem ustalić ogólne warunki społeczne i osobowościowe, które pozwolą przewidzieć typy wyborów grup odniesienia dla poszczególnych kategorii jednostek. Jeśli grupa jest wyznaczona przez postawę, dzieli los metodologiczny wszystkich postaw i stanowi psychologiczną zmienną interweniującą, którą trzeba określać „wskaźnikowo”.
WIELOZNACZNOŚĆ PODSTAWOWEGO TERMINU.
Kiedy mówimy o psychologicznej realności i ważności grupy, to bliżej nie wiadomo o jakie wpływy idzie, bo psychologiczne mechanizmy są różne, często spełniane przez tę samą grupę, dlatego trzeba określić „rodzaj odniesienia”. POJĘCIE GRUPY ODNIESIENIA JEST ZATEM WIELOZNACZNE.
Po raz pierwszy terminu grupa odniesienia użył HERBERT HYMAN w 1943. Badał subiektywne odczucie pozycji na rozmaitych skalach przywilejów społecznych. Wg autora odczucie to jest zależne od społecznego układu porównania, czyli od tych grup społecznych, na tle których postrzega się jednostka. Taką grupę, która spełnia tą funkcję nazywamy „grupą odniesienia”.
Następnie TEODOR NEWCOMB użył tego terminu i miał inny sens niż u Hymana. Grupa odniesienia ( pozytywna lub negatywna ) nie ma nic wspólnego ze społecznym kontekstem postrzegania, z tą bierną funkcją grupy jaką jest porównywanie cech osobnika. Wg Newcomba grupa odniesienia to: „ grupa identyfikacji psychologicznej, zaangażowania osobistego w jej wartości kulturowe, grupa kształtująca postawy i motywacje”.
To dwojakie rozumienie „grupy odniesienia” doprowadziło do wielu polemik, m.in. u Sherifów, którzy mówili o psychologicznym zakotwiczeniu w ogóle jako kryterium grupy odniesienia, ale z ich stwierdzeń wynika, że mówią o różnych pojęciach. Podobna dwoistość wystąpiła u Mertona i Kitt-Rossi.
Jedną z pierwszych prób wyjaśnienia niejasności był wkład HAROLDA KELLEYA, który po raz pierwszy chciał odróżnić termin „grupa odniesienia” od „układu odniesienia”. Próbował też podać funkcje grupy odniesienia.
DWA POJĘCIA GRUPY ODNIESIENIA.
Uchwycenie różnicy pokażę na dwóch przykładach.
Pierwszy przykład:
Badano gotowość do pójścia na front trzech grup żołnierzy: 1) niedoświadczonych znajdujących się w rezerwie, 2) weteranów-doświadczonych w walkach frontowych, 3) niedoświadczonych z rezerwy włączonych w charakterze uzupełnienia do weteranów.
1 i 2 nie różniłyby się między sobą, tymczasem wykazano, że o ile niedoświadczeni w rezerwie wykazywali 45% gotowości do pójścia na front, to wcieleni do weteranów 28%, natomiast sami weterani wykazywali już tylko 15%. Weterani wyznawali inne wartości, normy niż niedoświadczeni, front uważali za piekło, a gloryfikację walki za dziecinadę. Zmianę postaw żołnierzy niedoświadczonych po zetknięciu się z weteranami wyjaśniono zmianą grupy odniesienia- z grupy rekrutów nasyconych patriotyczną ideologią na weteranów cieszących się prestiżem w wojennych warunkach.
Tu grupy odniesienia użyto dla pokazania grupy solidarności, której normy kształtują postawy jednostki.
Drugi przykład:
Pomimo obiektywnie najwyższego odsetka promocji w jednostkach lotnictwa oraz najniższego w żandarmerii, zadowolenie w obu tych grupach było przeciwne. Gdyż jeśli porównamy swój los z losem innych kolegów w tej samej jednostce, łatwiej jest się rozczarować tam gdzie jest więcej awansów i gdzie spodziewamy się ich dla siebie. Kiedy indziej ciężkie położenie żołnierzy wywołuje mniejsze rozczarowanie gdy mniej różni się od położenia grupy oficerów. Zatem postrzeganie własnego położenia i sąd o nim zależy od sytuacji innych ludzi i grupę tę nazywa się „grupą odniesienia”.
PIERWSZY RODZAJ GRUP ODNIESIENIA MOŻEMY NAZWAĆ „SOCJALIZACYJNYM” LUB „NORMATYWNYM”, A DRUGI TO „UKŁAD ODNIESIENIA PORÓWNAWCZEGO”.
Gr. odniesienia „normatywne” to takie grupy, ze których członka osobnik uważa się, bądź takie w których osobnik chciałby się stać członkiem. Normy kształtują postawę, jego osobiste wartości.
Gr. odniesienia „porównawcze” to takie gdy cechy charakteryzujące ich członków stanowią układ wielkości, w którym osobnik postrzega cechy swoje i innych.
Hipotezy dotyczące niektórych determinant normatywnego układu odniesienia.
SYTUACYJNE DETERMINANTY WYBORU GRUP ODNIESIENIA NORMATYWNEGO.
Wszyscy podkreślają kulturowe i ustrojowe zdeterminowanie grupy odniesienia. W definicji grupy nie mówi się o ograniczeniu do pewnych typów struktury społecznej. Definicja ta jest stosowana we wszystkich rzeczywistościach społecznych, gdzie jest humanistyczny współczynnik grupy. Ale nie stosuje się jej tam gdzie nie ma alternatywy przynależności grupowej-tam wystarczają pojęcia grupy własnej i grupy obcej.
Im bardziej struktura społeczna jest zamknięta, im większa sztywność granic, tym rzadsze występowanie pozytywnej grupy odniesienia, która nie jest grupą przynależności aktualnej lub instytucjonalnej. Dlatego pewna kultura i pewien typ ustroju są warunkiem niezbędnym choć nie bezpośrednim do pojawienia się w szerszej skali grup odniesienia, odrębnych od grup przynależności.
Warunkiem niezbędnym do pojawienia się grupy odniesienia na szerszą skalę są także pewne stany „komunikacji społecznej”, które pełnią funkcję udostępniającą. Bo przecież jak ludzie mogliby interesować się kręgami, których pozycji społecznej, czy też sposobu życia nie obserwują bezpośrednio, gdyby nie komunikacja i powiązana z nią symbolika.
Aby grupa stała się grupą odniesienia musi być najpierw POSTRZEGANA.
To co jeszcze sprzyja pojawieniu się grupy odniesienia na szerszą skalę to instytucjonalność. W tradycyjnych strukturach społecznych grupa odniesienia jest ściśle instytucjonalnie wyznaczona i konsekwencją tego jest zuniformizowanie.
PODSTAWOWE ZMIENNE MOTYWACYJNE JAKO DETERMINANTY STOSUNKU DO GRUP.
Wybór grup odniesienia jest zróżnicowany ze względu na rozmaite potrzeby jednostki. Nie musi on dotyczyć całej kultury grupy, a tylko jej fragmentów, np. ról. Uczestnictwo w grupach i uczestnictwo intencjonalne jest „wielorakie”. Można mieć jednocześnie wiele grup odniesienia kształtujących postawy w różnych dziedzinach.
Twierdzenia dotyczące grup odniesienia i ich selekcji mogą być zwarte w eksperymentalnych badaniach psychologii społecznej. Tu niekoniecznie używa się nazwy „grupa odniesienia”, tu dość popularny jest termin „atrakcyjność grupy”. Oba te terminy są używane zamiennie. Obecnie są różne teorie ludzkiego zachowania przyjmujące hipotetycznie poszczególne ludzkie potrzeby za potrzeby, które kształtują zachowania. Dlatego można tu wcielić teorię grup odniesienia. Orientację wobec wszelkich obiektów w danej sytuacji wyznaczają potrzeby oraz trwałe mniemania zdobyte w procesie socjalizacji, dlatego też orientację wobec grup społecznych można przewidzieć- jeśli znamy te czynniki. Psychologiczne funkcje grup są określane jako „zaspokajanie potrzeb jednostkowych”. To są bezpośrednie potrzeby społeczne, które są zaspokajanie przez stosunki z ludźmi, oraz pośrednie potrzeby.
Spojrzenie na społeczeństwo jak na zbiór grup wystawianych do indywidualnego wyboru, jest charakterystyczne dla nowoczesnych społeczeństw- gdzie jest duży zakres swobody i mnogość grup, np. stowarzyszeń. Tu problem wyboru grup ujmujemy jako ciągły proces wchodzenia do nich i opuszczania ich dla lepszego skoordynowania zewnętrznego środowiska społecznego ze swymi potrzebami.
Zasada wyboru grup wg Festingera: „wartość grupy wzrasta wraz ze świadomością jej członka ( może to być też członek potencjalny ), może on zaspokoić swoje potrzeby przez przynależenie do tej grupy”.
Siła oddziaływania grupy na członka polega głównie na stopniu w jakim osobnik oceni swe uczestnictwo w grupie. Natomiast skłonność osobnika do członkostwa jest uważana za funkcje dwóch determinant: 1) stopnia w jakim jego indywidualne potrzeby są zaspokajane przez grupę, 2) natężenia jego potrzeb.
Wśród zasadniczych potrzeb, które są zaspokajane przez przynależność wymieniamy, np. potrzebę bezpieczeństwa, akceptacji.
Cecha osobowości wg Dittes'a podobnie jak potrzeba uznania wymaga wprowadzenia innych determinant osobowości, bo to zmienia nasilenie potrzeby i modyfikuje stosunek do grupy. I tak, np. potrzeba uznania może być mierzona przez stopień poczucia własnej wartości. Redukowanie napięcia u osób z niskim poczuciem wartości odbywa się poprzez poszukiwanie akceptacji w grupie. Są na to hipotezy:
większa akceptacja w grupie powoduje większą skłonność ku tej grupie osobom, które mają niskie poczucie wartości.
wśród osób, które doznają akceptacji w grupie skłonność jest większa wśród osób z niskim poczuciem wartości niż u tych, które mają je wysokie.
jeśli osoba doznaje braku akceptacji w grupie to skłonność ku tej grupie jest mniejsza.
GRUPA ODNIESIENIA, A POZYCJA W GRUPIE.
Jeśli skorelujemy ze sobą stopień poczucia własnej wartości z pozycją w grupie, to możemy sformułować hipotezy dotyczące wpływu grup na pozycje. I tak Harvey wraz z Conslavi wysnuli takie przypuszczenia: 1. członkowie grupy postrzegają jej stratyfikację jako otwartą, czyli jest możliwość awansu lub degradacji, 2. najsilniejszą dążność do utrzymania pozycji, a to także najsilniejszy konformizm, powinni wykazywać osobnicy o najwyższej pozycji, np. lider.
Ale eksperyment wykazał coś innego, otóż najsilniejszy konformizm wobec norm grupowych wykazywały osoby o pozycjach średnich, dla nich grupa przynależności jest grupą odniesienia, bo jest najrealniejsza droga awansu. Osoby o najwyższych pozycjach, tzw. liderzy wykazywali mniejszą skłonność do akceptacji norm grupowych niż Ci średni. Najniżej usytuowani wykazali najmniejszą skłonność do uległości wpływowi grupy. To jest nawiązanie do zależności jaką jest „ zaangażowanie członkostwa, a zaspokajanie potrzeb osobistych przez grupę”.
GRUPA ODNIESIENIA, A PRZYMUS SPOŁECZNY.
Jeśli łączymy grupę odniesienia z psychologiczną identyfikacją, spontanicznym wyborem, to istnienie zagrożenia stawiającego osobnika w sytuacji przymusowego wyboru jest czymś sprzecznym. Ale grupy wywierają różny wpływ na ludzkie postawy. To przeradza się w świadomość jaką zdobywa jednostka. Determinantą selekcji grupy odniesienia jest moc grupy i stopień zagrożenia jakim dysponuje. Uzasadnieniu atrakcyjności grupy sprzyja , np. redukcja lęku przed karą, co jest legalne i bezpieczne, dysonans poznawczy.
W środowiskach ekstremistycznych ( tutaj przykład z hitlerowskim obozem koncentracyjnym ), jest identyfikacja i dążenie do poczucia własnej wartości przez pozytywną ocenę ze strony przymuszającej. W środowiskach nieekstermistycznych lub w też przeciętnych warunkach tendencje do kierowania się normami grupy przejawiają tylko specyficzni ludzie.
Grupa wybierana w sytuacji konfliktowej nie może wypełnić wszystkich ról zatem jest bardziej ceniona i wywiera silniejszy wpływ, tu w konflikcie będą grupy raczej pierwotne i nieformalne.
ZAANGAŻOWANIE OSOBISTE I GRUPY ODNIESIENIA.
Wartości reprezentowane przez grupy powodują osobiste zaangażowanie w stosunku do tych grup. Jest odpowiedniość między pojęciami ego involment i grupą odniesienia pozytywnego. Grupa odniesienia jest grupą w stosunku, do której osobnik jest ego involved. Socjalizacja przebiega w toku pełnienia ról i procesu kontroli społecznej, to rodzi problem selekcji grup odniesienia zdeterminowanych przez przebieg socjalizacji,
Zaangażowanie osobiste w wartości kulturowe pozwala przewidywać również jak jednostka będzie zaspokajać swoje podstawowe potrzeby, np. potrzebę uznania czy przynależności.
Z internalizacją pewnych wartości wiąże się selekcja grup odniesienia w stosunku do ustroju: otwartego lub zamkniętego.
* w otwartych- naczelną wartością jest aspirowanie do wartości
najwyższych, np. sukces, awans. Tu powszechne zaangażowanie w stosunku do grup obcych.
* w zamkniętych- naczelną wartością jest wierność swemu miejscu.
Tu powszechne zaangażowanie do grup swoich i tych predestyno-
wanych na swoje.
Niektóre konsekwencje psychologiczne, strukturowe i kulturowe
zjawiska grupy odniesienia normatywnego.
Skutkiem pozytywnego odniesienia do grup jest kształtowanie indywidualnych postaw przez normy tych grup i oczekiwania ich uczestników. Skutkiem zmiany grupy odniesienia jest zmiana postaw, zmiana świadomości indywidualnej. To także może odnosić się do negatywnego odniesienia do grup i wpływu antagonizmowi społecznemu na indywidualizację postaw, uniformizującej roli.
Skutkiem procesu aspirowania do nieswoich grup i przemieszania się w strukturze społecznej jest też zmiana w stanie kultury danej społeczności, większa dynamika, mieszanie się systemów wartości, wzajemne oddziaływanie ich na siebie.
Inne skutki pociąga za sobą zaangażowanie w stosunku do wartości grup, których członkiem pragnęłoby się zostać, wówczas gdy z jakiś względów realizacja tego jest niemożliwa. Merton dzieli na kategorię nieczłonków, którzy mogą zostać wybrani na członków- spełniają obiektywnie wymagane warunki, oraz na tych, którzy z braku tych warunków nie mogą zostać członkami grupy.
W warunkach istnienia nieprzekraczalnych granic społecznych, proces zaangażowania pozytywnego w stosunku do nieswoich grup oraz aspiracje ku nim powoduje marginalność aspirujących jednostek. „Marginalność” może być zjawiskiem polegającym na istnieniu kategorii osób odznaczających się brakiem określonego miejsca społecznego- brakiem wyraźnych przynależności do zespołów społecznych, zaś w aspekcie psychologicznym zjawiskiem, na które składa się kompleks poczuć na temat samego siebie, postaw wobec innych i panującego porządku społecznego.
Inną konsekwencją obu typów odniesienia jest „zjawisko nonkonformizmu” wszelkich rodzajów. „Nonkonformizm” może wyglądać niemal indywidualistycznie, przypadkowe zjawisko nie mieszczące się w socjologicznej analizie. Przy użyciu pojęcia grupa odniesienia doskonale nadaje się do ujęcia w socjologicznym języku, które operuje pojęciem grupy. Pojęcie konformizmu jest określane względem danej grupy: konformizm wobec obcej grupy, czyli grupy odniesienia jest tym co pospolicie nazywa się nonkonformizmem w stosunku do grup, w których aktualnie uczestniczymy.
Inną konsekwencją jest także zjawisko grupy odniesienia jako grupy osobistego zaangażowania można wymienić poczucie głębokiego konfliktu między niezgodnymi wartościami, które są osobiście uznawane, poczucie w codziennym języku nazywane „konfliktem sumienia”, które jest następstwem posiadania rozbieżnych grup odniesienia. Stan konfliktu pomiędzy równie silnymi atrakcyjnymi grupami i wartościami jest trudnym stanem psychicznym i może kończyć się redukcją napięć przez zmianę postaw, albo symptomami nerwicowymi.
NIEKTÓRE ZASTOSOWANIA POJĘCIA GRUPY ODNIESIENIA NORMATYWNEGO W SOCJOLOGII.
Pojęcie grupy odniesienia może z góry zostać włączone w pewne inne kompleksy pojęciowe jako obejmujące ustalone zjawiska występujące w strukturze współczesnych społeczeństw. Grupa odniesienia jest ważnym czynnikiem dla znajomości przebiegu zachowania. Takimi sytuacjami mogą być: 1. momenty samodzielnego kształtowania swojej osobowości społecznej, 2. decyzje o wypadkach konfliktowych, 3. wybory wzoru zachowania wówczas gdy istnieje znaczny margines dopuszczalnej dewiacji i wachlarz wzorów alternatywnych. Druga sytuacja nosi nazwę „ zespołu ról”. Zespół ról jako element struktury wysoko zorganizowanego społeczeństwa jest zasadniczym kontekstem strukturowym- zachowania kierowanego przez grupę odniesienia.
Hipotezy dotyczące zasadniczych rodzajów grup odniesienia
porównawczego i ich konsekwencji.
RELATYWNOŚĆ POSTRZEGANIA OBIEKTÓW SPOŁECZNYCH.
Teoria grup odniesienia porównawczego jest fragmentem teorii postrzegania w ogóle, wprowadzającej kontekst porównania jako element środowiska zewnętrznego, warunkujący postrzeganie i jego treść. Gdy ten kontekst składa się ze zjawisk społecznych, takich jak jednostki, grupy społeczne i ich wytwory, oraz wpływa na postrzeganie analogicznych zjawisk, wówczas mówimy o „społecznym układzie odniesienia porównawczego”. Lub jest to też termin „ porównanie społeczne”,
Porównania społeczne są, podobnie jak wszelkie zachowania, uporządkowane przez tradycyjne wzory obowiązujące mniej lub więcej sztywno.
W warunkach silnych barier społecznych dominuje odniesienie wyraźnie ustalone przez własną grupę, w warunkach zaś ruchliwości społecznej szerzy się zjawisko porównania niekonformistycznego w stosunku do zwyczajów grup. Tu zazębiać się może odniesienie normatywne z porównawczym, ponieważ zaangażowanie pozytywne wobec norm grupy powoduje stosowanie utartego w niej porównania społecznego.
CHARAKTERYSTYKA ZJAWISKA PORÓWNANIA.
Porównywanie dokonuje się zawsze pod jakimś względem. Kroki do niego prowadzące są analitycznymi porównaniami na skalach jednorodnych względem poszczególnych cech.
Zagadnieniem empirycznym jest, jakie cechy wybiera się na ważkie psychologicznie kryteria porównania oraz z kim się porównujemy wg danego kryterium, w zależności od tego bowiem zmiennie kształtuje się ocena sytuacji swojej i innych. Porównanie pod jednym względem może być wielokierunkowe, może mieć wiele punktów odniesienia i dawać różne wyniki.
To jakie cechy decydują o podstawowej „równości społecznej” może być wskaźnikiem przekonań o równości społecznej w ogóle różnych zbiorowości.
NASTĘPSTWA PORÓWNAŃ SPOŁECZNYCH DLA OCENY POZYCJI SPOŁECZNEJ.
„Status” to względna pozycja jednostki i od tego zależy kim są inni. Pozycja społeczna, jaką przypisuje sobie określający osobnik, służy lepiej przewidywaniu postaw i mniemań w wielu kwestiach aniżeli pozycja określana z punktu widzenia obiektywnej skali badacza.
Eksperyment, który miał wykazać zależność samooceny od układu odniesienia zakładał, że zmienną niezależną była grupa odniesienia, zmienną zależną zaś osąd własnej pozycji. Zmienną niezależną manipulowano tak, że zmieniano ją 3 razy: 1. całą populację zmieniano na kategorię zawodową, 2. całą populację- na grupę przyjaciół i znajomych, 3. kategorię zawodową- na grupę przyjaciół. Za każdym razem osoba pytana oceniała porównawczo samą siebie pod względem ekonomicznym, intelektualnym, kulturalnym, społecznym, towarzyskim. Z każdorazowych zmian obliczona była średnia. Okazało się, że zmiany poszczególnych pozycji były nierównomierne. Dlatego też: „istnieje wysoka tendencja do oceniania swego prestiżu społecznego wyżej niż pozycji ekonomicznej, przy tym ten tendencję w wyższym stopniu przejawiają klasy niższe”.
Natomiast wnioski Cantrila ( badał subiektywną identyfikację klasową ) dobrze tłumaczą jak kompensujemy niską pozycję ekonomiczną przez pozycję prestiżową, a to można interpretować na tle funkcjonowania osobowości.
Swoją pozycję ekonomiczną ludzie oceniają w stosunku do pozycji ekonomicznych występujących w danej kategorii zawodowej, zaś stopień poważania i ważności społecznej w stosunku do tych rozmiarów poważania jakie występują w grupie bezpośrednich kontaktów.
Thibaut i Kelley stwierdzili, że jednostka ma wysoki status subiektywny, gdy znajduje się powyżej poziomu wyników, które przypisuje swoim kolegom, zaś niski status subiektywny, gdy jest ona poniżej tego poziomu.
NASTĘPSTWA DANYCH PORÓWNAŃ W SFERZE POSTAW.
Konsekwencją porównania społecznego jest relatywne postrzeganie siebie i swojej sytuacji oraz innych i ich sytuacji, a to łączy się z poczuciem uprzywilejowania lub upośledzenia.
Dalszą konsekwencją może być przejmowanie interesów, postaw i form myślenia tej kategorii czy klasy, z którą następuje subiektywna identyfikacja.
Grupę solidarności w postawach determinuje grupa użyta jako układ porównania, ale jednocześnie są to różne grupy. ( Odniesieniem dla porównawczej oceny swego położenia u najbogatszych Murzynów była grupa murzyńska, grupą odniesienia normatywnego była wyższa klasa białych ).
POSTAWY KLAS ŚREDNICH, A UKŁAD ODNIESIENIA PORÓWNAWCZEGO.
Układ społecznego porównania klas średnich jest poszczególnym przypadkiem porównania dwukierunkowego, dającego jednoczesne, a przeciwne oceny.
To samo dotyczy ekonomicznych i wszelkich innych kategorii pośrednich- wobec jednego punktu porównania są one uprzywilejowane, mianowicie wobec kategorii najniższych i o tyle są akceptować ustrój, bronić go. W porównaniu zaś z kategoriami najwyższymi są mniej uprzywilejowane i gotowe do krytyki, sprzyjają zmianom społecznym
POSTAWY WOBEC USTROJU SPOŁECZNEGO, A WYBÓR GRUP WŁASNYCH JAKO UKŁADU ODNIESIENIA PORÓWNAWCZEGO.
Możliwości porównywania się wewnątrz własnych grup albo poza nimi, porównanie wzajemnie skrajnie rozmieszczonych w stratyfikacji grup, powodujące ich skrajne postawy, nie musi być jednym sposobem porównania w społeczeństwach nawet wysoce zróżnicowanych stratyfikacyjnie, a wiec również poczucie upośledzenia i krytycyzm najniżej usytuowanych nie musi być koniecznie ich ideologią,
Porównując się z podobnymi do siebie, ludzie wynoszą przekonanie o względnej równości społeczeństwa.
Układem porównań w społeczeństwie kastowym, w którym jednostka postrzega przede wszystkim własną grupę, a więc zespół ludzi względnie homogeniczny co do swej sytuacji- taki układ odniesienia daje w wyniku ogólne wrażenie zróżnicowań społecznych mniejszych niż są w istocie.
Brak zainteresowania własną pozycją społeczną i brak zainteresowań ustrojem społecznym występuje:
u jednostek, których wyobrażana pozycja jest podobna do pozycji grupy odniesienia.
u tych, którzy utrzymują wysoką pozycję w hierarchii i nie czują zagrożenia
u tych, którzy dla oceny własnej pozycji odrzucają skalę pozycji ustaloną w otaczającym porządku społecznym.
PORÓWNANIA SPOŁECZNE, A SĄDY O CECHACH OSOBOWOŚCI.
Ocena swoich pozycji społecznych, zależna od układu odniesienia, jest częścią charakterystyki swojej osobowości społecznej, jednakże dotyczy jej „instytucjonalnej” części, stanowisk społecznych i znaczenia społecznego. Inną problematyką jest relatywny opis i ocena psychologicznych cech ego, tego co składa się na intelekt, uczuciowość, charakter osobnika. Treść self concept zależy nie tylko od układu odniesienia normatywnego, czyli hierarchii wartości przyjętych, ale również od wymiarów cech osobowych, występujących w postrzeganym środowisku.
Konsekwencją wybranego układu odniesienia porównawczego jest niska lub wysoka samoocena. Samoocena zaś ma liczne następstwa osobowościowe, a przez to wpływ na proces społeczny.
NIEKTÓRE DETERMINANTY WYBORU UKŁADÓW
ODNIESIENIA PORÓWNAWCZEGO.
Ważkim czynnikiem zewnętrznym porównania się z grupami swoimi lub nieswoimi, mianowicie o „kulturze konkurencji i sukcesu” albo „kulturze pietyzmu” dla określonego pozaindywidualnie miejsca społecznego. Dynamika i szeroki margines dopuszczalnej dewiacji jest konsekwencją społeczną pierwszego typu kultur. Natomiast tradycjonalizm i nietolerancja jest konsekwencją drugiego typu kultur. Te ostatnie warunki odnoszą się bezpośrednio do kulturowych wzorów porównań i działają jako niepsychologiczne przyczyny wyboru pewnych porównań.
Innym zewnętrznym i niezbędnym czynnikiem do porównań jest komunikacja społeczna, która dotyczy już nie tylko wartości kulturowych ( ważne przy pierwszym typie odniesienia ), ale rzeczywistych cech sytuacji i zachowania.
PSYCHOLOGICZNE CZYNNIKI WYBORU UKŁADU ODNIESIENIA PORÓWNAWCZEGO.
Mówienie o typach osobowości nie wyklucza dalszej interpretacji socjologicznej. Proces wyboru odniesienia społecznego jako proces psychologiczny dokonywać się może tylko w psychice jednostkowej i nawet twierdzenia o zależnościach formułowane tylko z użyciem zmiennych socjologicznych, gdyby miały być wyjaśnione przez wcielenie ich do ogólniejszych twierdzeń, musiałyby wynikać z twierdzeń psychologicznych. Wszelkie dynamiczne zależności w świecie społecznym opisywane w terminach niepsychologicznych, dają się ująć tylko w skrótowe formuły pomijające dynamiczny proces indywidualnej działalności ludzkiej.
Zachowanie szeroko rozumiane jest kierowane przez naczelne motywy: dążenie do zaspokojenia potrzeby poczucia własnej wartości, zgody poznawczej, bezpieczeństwa. Trzeba znać funkcje poszczególnych sposobów postrzegania dla zaspokojenie owych potrzeb, aby móc przewidzieć ich wybór. Te funkcje nie jednokrotnie decydują o sposobie postrzegania i wobec tego wtórną cech jest to , czy są konformistyczne czy niekonformistyczne układy odniesienia ze względu na zwyczaje własnej grupy oraz to czy wybrany układ odniesienia daje poczucie względnego upośledzenia czy uprzywilejowania co do dóbr społecznych i wyposażeń psychicznych.
Ludzie dla oceny wyposażeń wewnętrznych mogą dobierać takie punkty odniesienia, aby zajmować czołową lokatę. Takie skomponowanie porównań i postrzeżeń sprzyja agitacji i uzasadnieniu społecznemu ich interesów klasowych. Ten rodzaj odniesień porównawczych jest podstawą psychologiczną postaw rewolucyjnych w teorii krążenia elit V. Pareto.
Inne tendencje mogą występować przy ocenie względnej wartości ego, są tendencjami do porównywania się zapewniającego maximum satysfakcji psychicznej. Jeśli przypuścimy, że układ porównania jest tak dobrany, aby dać poczucie względnej wyższości i wartości własnej- może się to kłócić, np. z obserwacjami ludzi pesymistycznie nastawionych do siebie, czyli takich, którzy wybierają niekorzystny dla siebie układ porównań. Ale zanim osoba nie ma jakiegokolwiek układu porównania, w którym obiektywna samoocena wypada pozytywnie, nie może się zdobyć na aspirowanie opłacone czasowym obniżeniem samooceny- wtedy trzeba zdobyć pozytywny obraz siebie kosztem realizmu- niezależnie od sądów otoczenia i obiektywnych właściwości osoby.
MADE BY ALA