Pedagogika jest nauką, która współpracuje z wieloma innymi naukami. Dzięki osiągnięciom psychologii, pedagogika resocjalizująca zyskała wiele informacji na temat sposobów oddziaływania na osoby wykolejone w celu przystosowania ich do życia w społeczeństwie.
Pierwszym kierunkiem psychologii, pomocnym w lepszym zrozumieniu przestępców oraz w skutecznym ich resocjalizowaniu, jest psychologia hormistyczna, za którego twórce uważa się brytyjskiego psychologa W.McDougall'a. Zawarł on w swoim dziele tezę, że napęd naszego zachowania bierze źródło z instynktów, które są odziedziczoną lub wrodzoną dyspozycją psychofizyczną. W.McDougall wyróżnił początkowo siedem zasadniczych instynktów, warunkujących jakiś określony rodzaj podniecenia emocjonalnego, takich jak: instynkt ucieczki (strachu), awersji (odrazy), ciekawości (zdumienia), wojowniczości (gniewu), pewności siebie (dominacji), samoponiżania (uległości) i uczuć rodzicielskich. Później, psychologowie poszerzyli tą listę, co w końcu zmusiło ich do odejścia od biologicznego terminu - instynkt, na rzecz określenia - skłonność czy zdolność. Inny psycholog C.Burt zauważył, że największy wpływ na powstawanie cech zachowania przestępczego mają następujące instynkty: instynkt głodu, seksualny, złości, zachłanności, włóczęgostwa, ciekawości, instynkt stadny, strachu, wstrętu, zakochania oraz smutku. Stworzył on również pogląd, że każdy człowiek jest ,,zwierzęciem racjonalnym". Racjonalizm ów polega na ,,świadomym i przemyślanym" gromadzeniu przyjemności i unikaniu nieprzyjemności. Zgodnie z tą tezą, jeżeli obłożymy czyny przestępcze karami, przestaną się one ,,opłacać" danej jednostce. Całkowicie bezskuteczne i szkodliwe, według zwolenników psychologii hormistycznej, jest tłumienie zachowań przestępczych, które są wynikiem skłonności instynktownych. Jedyną właściwą drogą oddziaływań resocjalizacyjnych jest sublimacja, która polega na ćwiczeniu emocji w sposób podobny do tego, jak ćwiczy się inteligencję, na takim kształceniu instynktów, jakiemu podlega rozum. Według Burta ,,większość przestępstw popełnionych przez nieletnich (...) nie wypływa z tkwiącej w sercu człowieka grzeszności, lecz z niewłaściwego skierowania energii". Hormizm głosi potrzebę skanalizowania instynktu, tzn wyładowania energii w sposób akceptowany społecznie. Zgodnie z tym wszelkie oddziaływania resocjalizacyjne zmierzać powinny do ,,kanalizacji" instynktów, czyli skierowania energii wychowanka na odpowiednie tory. Na przykład zwalczanie agresji powinno polegać na zaspokojeniu potrzeby wyrażania negatywnych emocji np. przez sporty tj. boks, atletyka, piłka nożna. Jednym z najtrudniejszych przedsięwzięć resocjalizacyjnych jest zwalczanie gangów. Najpoważniejszą przeszkodą na drodze likwidacji gangów jest duża stabilność związków wśród członków. Dlatego kary, jak również inne formy oddziaływania powinny odnosić się do całej grupy. Równowagę dla instynktów gwałtownych, które stanowią naturalny czynnik wywołujący czyny przestępcze, stanowić powinny instynkty powstrzymujące tj. strach, instynkt samoobrony, miłości. Dlatego też według zwolenników hormizmu, prawidłowym odzidziaływaniem resocjalizacyjnym powinno być rozbudzanie tych instynktów powtrzymujących.
Kolejnym kierunkiem psychologii, pomocnym przy resocjalizacji, jest behawioryzm - z psychologii: podejście uznające, że jedynym naukowo uzasadnionym przedmiotem badań psychologicznych jest obserwowalne zachowanie. Za twórcę behawioryzmu uznaje się amerykańskiego psychologa Johna Watsona. Kierunek ten zakłada, że zachowanie się, rozwój i osobowość człowieka są efektem zewnętrzych bodźców działających na jednostkę. Terapia behawioralna w resocjalizacji opiera się na założeniach, że skoro niedostosowanie społeczne, wynika z przyswojenia niewłaściwych zachowań, to dzięki odpowiednim ćwiczeniom można usunąć te wadliwe sposoby zachowania , a na ich miejsce wytworzyć nowe reakcje, wartościowe ze społecznego punktu widzenia. Zadaniem takiego typu terapii mającej na celu resocjalizację jest:
Wyrównianie braków w zachowaniu
Zachowania przestępcze i zaburzenia emocjonalne często wynikają z licznych niedostatków różnych sfer ludzkiego zachowania. Mogą to być m.in. niski poziom wiedzy, nieumiejętność obcowania z innymi ludźmi, według zasad obowiązujących w danym społeczeństwie. W skutek tych braków w zachowaniu, jednostka nie otrzymuje od społeczeństwa wzmocnień pozytywnych (tj. nagród, uznania), natomiast otrzymuje wzmocnienia negatywne (kary). Ponieważ częste otrzymywanie bodźców negatywnych prowadzi do agresji oraz wzmocnienia reakcji społecznie nieadekwatnych ( przez nadanie im właściwości wzmocnienia pozytywnego w grupach osób przejawiających podobny typ zachowań), najpilniejszym zadaniem oddziaływań resocjalizacyjnych powinno być wyrównanie tych braków.
Eliminowanie negatywnych cech zachowania
W wyniku wypaczenia systemu wartości, osobnik przestępczy przyswoił sobie szereg niewłaściwych form zachowania, które utrudniają mu funkcjonowanie w społeczeństwie.Zadaniem ,,resocjalizacji behawioralnej" powinno być więc pozbawienie negatywnych form zachowania oraz dostarczenie silnych wzmocnień pozytywnych cechom wartościowym społecznie.
Wzmocnienie kontroli własnego zachowania
W procesie terapii behawioralnej bardzo ważną rolę odgrywa wyrobienie u przestępców silnej umiejętności powstrzymywania reakcji gwałtownych, zapanowanie nad natychmiastowym uzewnętrznieniem swych emocji. Zachowanie przestępcze wynika często z nieumiejętności powstrzymywania wielu reakcji np. ataku agresji.
Krytycy behawioryzmu zauważają jednak niebezpieczeństwo terapii behawioralnej, która likwiduje wewnętrzne tendencje człowieka, ,,przekierowując" je na zewnętrzne nagrody i tym samym zapewnia jedynie krótkotrwałe polepszenie zachowania. Z chwilą, gdy nagrody zewnętrzne przestaną działać, efekty treningu behawioralnego gwałtownie znikają.
(uzupełnienie)
Trzy stadia instynktu w zależności od stopnia sublimacji według Bovet'a:
pierwsze i postawowe (tj.bez jakiejkolwiek sublimacji) - polega na całkowitym egoizmie i bezwzględnym dąrzeniu do realizacji.
drugie - instynkt ujęty jako łożysko, bardziej złożony
trzecie - gdzie instynkt ulega ,, zboczeniu i platonizacji "
Owe trzy stadia Ch. Secrtana przedstawił plastycznie na podstawie analizy uczucia miłości: „Na pierwszym etapie miłość oznacza potrzebę usunięcia pewnego wytworu, zbędnego dla istnienia osobnika, a towarzyszącego stale ustrojowi dojrzałemu. Czynność ta wymaga innego ustroju, uzupełniającego, który staje się przedmiotem żądzy [...]. Tak więc miłość polega na pragnieniu posiadania. Przedmiot miłości jest tylko środkiem do osiągnięcia osobistego zadowolenia; kochanek myśli tylko o sobie samym, jest naiwnie i doskonale samolubny; dźwiga on tylko jarzmo przyrody, jest narzędziem gatunku''
Na drugim etapie „miłość jest nie tyle rozkoszą, co szczęściem, [...] Posiadanie ciała nie stanowi w tym wypadku celu samego w sobie, lecz upragnione uzupełnienie celu realnego, a jest nim całkowite posiadanie przedmiotu miłości przy całkowitym oddaniu samego siebie. I w tym wypadku szukam własnego zadowolenia, lecz nie mogę znaleźć go inaczej niż w szczęściu ukochanej osoby [...].
Wreszcie istnieje jeszcze trzeci rodzaj miłości, w którym potrzeba nie odgrywa żadnej roli. Jest to życzliwość, miłosierdzie, dobroć, które pragnie wyłącznie i po prostu szczęścia ukochanej istoty, bez myśli o sobie, czy to dlatego, że ten, kto miłuje, nie odczuwa, aby mu czegokolwiek było brak, czy też dlatego, że umie się wznieść ponad własne potrzeby. Tego rodzaju miłość nie daje nikomu pierwszeństwa [...], wybiera dowolnie pole, na którym jej działalność ma widoki na przyniesienie największych korzyści. Taka jest miłość szarytki, obmywającej rany chorego" (ibidem, s. 112).
Najważniejsze, że hormiści zwrócili uwagę na dwuetapowość sublimacji i instynktu. Najpierw mianowicie musi nastąpić skanalizowanie instynktu, czyli ujęcie jego energii we właściwe łożysko (co było rozumiane jako ,,wyładowanie” tej energii w sposób akceptowany społecznie), a dopiero potem nastąpić ma „uwznioślenie" określonego instynktu, czyli skierowanie go na inny tor.
Psychoanaliza
Psychoanalizę zaczęto wprowadzać we wszystkie niemal dziedziny związane z wychowaniem i resocjalizacją, uważając iż dzięki niej będzie można rozwiązać wszelkie problemy psychiczne człowieka. Psychoanaliza jest metodą leczenia problemów emocjonalnych, która obejmuje komunikację pomiędzy psychoanalitykiem a jednostką. Ma to na celu uzyskanie wglądu w wewnętrzny świat pacjenta i dowiedzenie się, jak wpływa on na jego emocje, zachowanie i związki. Psychoanaliza jest też systemem teorii dotyczących ludzkiego umysłu i osobowości. Choć zarówno metoda, jak i teoria rozwinęły się od czasów Freuda, część jego podstawowych założeń nadal kształtuje nasz sposób myślenia o zachowaniu i funkcjonowaniu człowieka. Jednym z zasadniczych konceptów freudowskich jest silny wpływ nieświadomej części umysłu na nasze uczucia, działania, związki i dążenia. Nieuświadomione konflikty mogą wywoływać niepokój, zły humor albo depresyjne myśli, niepokojące cechy osobowości, trudności w pracy lub w znalezieniu i utrzymaniu długotrwałych związków. Wiele takich problemów ma swoje korzenie w dawnych doświadczeniach i związkach. Psychoanaliza dąży do przeniesienia kłopotliwych, nieuświadomionych sił do świadomości. Według Freuda podstawą psychoanalizy jest koncepcja struktury osobowości. Odkrył on iż, nasza osobowość składa się z trzech elementów: id, ego i superego. Każdy z elementów posiada własną dynamikę, mechanizmy i funkcje, jednak działają one tak blisko siebie, że trudno je rozdzielić. Upraszczając, oznacza to że na każde nasze zachowanie wpływ ma zarówno id jak i pozostałe elementy.
Id to pierwotna energia nastawiona przede wszystkim na zaspokojenie fundamentalnych potrzeb biologicznych człowieka.
Ego oznacza świadomą organizację psychiczną człowieka, rządzącą się w odróżnieniu od "id" zasadą realizmu. Im lepiej rozwinięte ego, tym lepiej zintegrowana jest struktura osobowości.
Superego jest uwarunkowane przez otoczenie oraz stanowi wewnętrzną reprezentację wartości moralnych i ideałów uznawanych przez daną społeczność. Są one przekazywane dziecku przez rodziców w procesie socjalizacji.
Próbując bardziej zrozumieć mechanizm struktury osobowości w psychoanalizie posłużyć można się następującym przykładem. Kiedy jesteśmy głodni, id zaczyna domagać się usunięcia napięcia, czyli głodu. Ego wie, że aby zjeść, trzeba wyjść z domu i udać się do sklepu z jedzeniem bądź do restauracji. Superego zaś mówi nam, że nie można ukraść jedzenia, tylko należy za nie zapłacić. Takie są bowiem normy społeczne. W rzeczywistości, kiedy jesteśmy głodni, idziemy na zakupy a potem przygotowujemy posiłek, a cały proces z tym związany jest spójny i płynny, bo nasze elementy osobowości dobrze ze sobą współpracują.
Poglądy Freuda na temat budowy i funkcjonowania ludzkiej osobowości zainspirowały jego następców do dalszych studiów nad tym zagadnieniem. Badania te rozwijały się w dwóch kierunkach, w zależności od warstwy osobowości poddawanej szczegółowej analizie. Jeden kierunek skupiał się na analizie znaczenia superego, natomiast drugi koncentrował się wokół analizy pośredniej warstwy osobowości, czyli ego.
Wychodząc od teorii Freuda, który twierdził, że wymagania superego rosną bezlitośnie w miarę zaspokajania jego żądań, które nie mogą być w pełni zaspokojone, przez co superego pozostawia w psychice człowieka tzw. poczucie winy K. Money-Kyrle stwierdził, że poczucie winy ma u poszczególnych jednostek różny stopień nasilenia oraz przejawia się pod różnymi postaciami. Wyróżnił cztery rodzaje stylów przystosowania.
Pierwszy z nich to tzw. hipomanik. Taki człowiek może w ogóle nie posiadać poczucia winy (w wyniku niedorozwoju superego) lub ograniczyć je w taki sposób, że nie wywiera ono żadnego wpływu na motywację jego postępowania. Nie przestrzega on żadnych zasad moralnych. Hipomanik, w zależności od stopnia inteligencji, bywa bardziej lub mniej szkodliwy, przy czym jego szkodliwość jest tym większa, im bardziej jest on inteligentny. Hipomanik uważa swój stan psychiczny za zupełnie normalny, natomiast tych ludzi, którzy kierują się motywami altruistycznymi, uznaje za chorych lub nienormalnych. Taki człowiek nie ma żadnego wyczulenia na kwestie moralne i nie może ich pojąć nawet w najprostszej postaci. Jest to typ, który w dawnej literaturze psychiatrycznej nosił miano moral insanity.
Drugi rodzaj stylu przystosowania się Money-Kyńe nazwał hipoparanoidalnym. Taki człowiek posiada silny kompleks winy, swoje winy przypisuje innym, dzięki czemu zmniejsza własne poczucie winy. Zachowanie osobnika hipoparanoidalnego nacechowane jest dużą dozą agresji, szczególnie werbalnej, co przejawia się w bezustannym komentowaniu plotek i obmowach ludzi z bliższego i dalszego otoczenia. Hipoparanoik zawsze szuka kozła ofiarnego, w stosunku do którego przejawia nieprzejednaną wrogość.
Trzeci typ stylu przystosowania się to postawa autorytarna. Człowiek charakteryzujący się taką postawą posiada bardzo silny kompleks winy i kieruje go do wewnątrz. Niezwykle surowo ocenia każdy swój zły postępek i silnie go przeżywa, w związku z czym na każdym kroku obawia się popełnienia błędu. W ostatecznym rozrachunku staje się on zupełnie niesamodzielny. Woli wykonywać rozkazy i polecenia innych, ponieważ wtedy czuje się zwolniony od odpowiedzialności, a tym samym poczucia winy. Człowiek charakteryzujący się postawą autorytarną jest bardzo konserwatywny, niezdolny do żadnej twórczej pracy. Czuje się bardzo źle, gdy nie spotka jednostki chętnej do pokierowania jego postępowaniem.
Czwarty a zarazem ostatni typ postawy, to typ ludzki (humanista). Taki człowiek posiada kompleks winy, ale dzięki właściwym proporcjom wszystkich 3 składników struktury osobowości jest to kompleks konstruktywny, tzn. nie zabarwia patologicznie postępowania danej jednostki. Adekwatnie ocenia własne zarówno dobre, jak i złe strony postępowania oraz obiektywnie ocenia postępowanie innych. Jest bardzo wartościowy społecznie. Nie odrzuca żadnych autorytetów, a zarazem zbytnio im nie ulega, zachowując własne zdanie. Jest zdolny do pomocy. Jest altruistą, człowiekiem dojrzałym emocjonalnie i społecznie, zawsze „poda rękę potrzebującemu".
Drugi kierunek badań inspirowany przez Freuda, a dotyczący uwarunkowania postaw człowieka skoncentrował się wokół analizy pośredniej warstwy osobowości człowieka — ego. Główną przedstawicielką tego kierunku jest córka Z. Freuda — Anna Freud. Uważa ona, że ego spełnia cztery funkcje w życiu psychicznym człowieka.
Pierwsza to funkcja poznawcza (cognitiye function). Ego musi spełniać funkcję poznawczą w odniesieniu do świata zewnętrznego jak również musi świadomie ocenić siły i tendencje zarówno id, jak i superego, a zatem „musi świadomie ocenić, co drzemie wewnątrz nas".
Następną funkcją ego jest energia (zwana także funkcją siły), za pomocą której wywiera ono pewną presję na właściwe postępowanie. Dzięki tej funkcji nasze ego każe nam iść do dentysty, czy uczestniczyć w mało interesującym posiedzeniu.
Trzecia funkcja ego, selektywna, wiąże się z tym, że człowiek zazwyczaj ma kilka możliwości wyboru sposobów reakcji w różnych sytuacjach. Zdrowe i silne ego wybiera ze wszystkich możliwych taki, który będzie dla danego człowieka najlepszy.
Czwarta, syntetyczna funkcja ego polega na ocenie, w jakim stopniu człowiek musi podporządkować się wymogom otoczenia, a ponadto, w jakim stopniu powinien kierować się własnymi impulsami.
Zaburzenie funkcji ego lub superego prowadzi często do działań przestępczych, a psychoanaliza pomaga zrozumieć patologiczne zachowania i im zapobiegać.