Dialekty regionalne w Polsce. Dialekt to mowa ludności pewnej dzielnicy kraju różniąca się od języka ogólnonarodowego swoistymi cechami fonetycznymi i leksykalnymi.
Dialekt - jest to język właściwy ludności jakiegoś regionu, podrzędny w stosunku do języka narodowego, wyróżnia się swoistymi cechami fonetycznymi, leksykalnymi, morfologicznymi i składniowymi. Dialekt jest zespołem gwar, które posiadają wspólne cechy.
Dialekty polskie, współcześnie wyróżnia się pięć odmian języka narodowego
1) dialekt małopolski obejmuje m.in. gwarę podhalańską, krakowską, sądecką, żywiecką, kielecką. Ich cechą wspólną jest mazurzenie (wymowa głosek oznaczonych literami sz, ż, cz, dż jak s, z, c, dz), największą odrębność zachowała podhalańska: archaiczna końcówka -ech w 1.os., np. byłech, spółgłoska -ch na końcu wyrazu wymawiana jak -k; występowanie dźwięcznego h; akcent wyrazowy na pierwszej sylabie;
Dialekt małopolski: obejmuje płd-wsch i środkową część Polski. Małopolskę cechuje mazurzenie (zastępowanie w wymowie spółgłosek dziąsłowych szumiących "sz", "cz", "dz", "dż" przez zębowe syczące "s", "c", "z", "dz") i fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca (udźwięcznienie ostatniej spółgłoski poprzedzającego wyrazu).Typowo małopolską cechą jest przejście wygłosowego "ch" w "k". Część górska Małopolski ma asynchroniczną wymowę samogłosek nosowych.
Dialekt małopolski należy do dialektów języka polskiego, którym posługują się mieszkańcy Małopolski. Nie jest on jednakowy w całym regionie. Jego cechy to m.in. :
charakterystyczna, nosowa wymowa "ą" i "ę"
udźwięcznianie "głuchych" głosek na pograniczu wyrazów, np."jak by" -"jag by"
wymawianie końcówki "śmy" w czasownikach jako "źmy"
przesunięcie akcentu w wołaczu na ostatnią sylabę
częste używanie partykuły "że" w trybie rozkazującym ("weźże", "idźże", "zróbże", "podajże")
charakterystyczny zaśpiew w mowie potocznej
Poza dialektem, wśród mieszkańców regionu, zwł. jego południowej części, występują liczne gwary, które różnią się od ogólnonarodowego języka nie tylko wymową, ale i słownictwem. Najbardziej popularne gwary Małopolski to: gwara krakowska, gwara podhalańska, gwara sądecka i gwara żywiecka.
2) dialekt wielkopolski charakteryzuje: ścieśnienie samogłosek e/ę, np. zymby (zęby); dyftongiczna wymowa samogłosek, np. kueza (koza), guyra (góra), tue (to);
Dialekt wielkopolski: obejmuje teren ograniczony linią przechodzącą na pd. od Koła, Kalisza, Ostrowca Wlkp. Na pn. od Noteci koło Krzyża i dalej Notecią do jej źródeł i do Warty. W dolnej wlkp. Nie ma mazurzenia, z wyjątkiem niewielkiego obszaru na pn. zachodzie. Fonetyka międzywyrazowa jest udźwięczniająca. Inne ważne cechy to dyftongiczna wymowa niektórych samogłosek, wąska i rozłożona wymowa samogłosek nosowych, utrzymanie dźwięczności "v" po spółgłoskach bezdźwięcznych oraz uproszczenia grup spółgłoskowych.
Dialekt Kaszubski: obejmuje dziś tereny od morza do Brdy. Dialekt kaszubski jest tak odrębny, że się przeciwstawia wszystkim innym dialektom polskim.
3) dialekt śląski różniący się w części północnej, gdzie występuje mazurzenie, i południowej (Śląsk Cieszyński), tzw. sziakanie, czyli jednakowa wymowa szeregów sz, ż, cz, dż oraz ś, ź, ć, dź jako zmiękczonej głoski pierwszego z nich, np. sziano (siano). Ponadto na całym terenie: wymowa samogłoski ę bliska a, np. kans (kęs), zanik nosowości na końcu wyrazu, np. lubią muzyka (zam. muzykę);
Dialekt śląski: zachował się w pd-zach. części Polski, a także na niewielkim terenie byłej Czechosłowacji. Dialekt ten nie ma tak swoistych cech jak inne dialekty, jest jednak bardzo charakterystyczny głównie przez to, że najwyrazistsza cecha - szeroka wymowa "ę" - występuje w okręgu przemysłowym także wśród ludności nierolniczej. Na pn-zach. wygłosowe "aN", "eN", "yN", "iN" przechodzą we wtórne nosówki: potą (potem),vą (wiem). Szeroka wymowa "ę" nie obejmuje całego Śląska, z drugiej strony spotyka się ją w resztkach w dialekcie małopolskim. Na pn. Śląsku występuje mazurzenie, natomiast Śląsk pd. nie mazurzy. Cecha wyraźnie odcinającą dialekt śląski od małopolskiego jest brak na Śląsku przejścia "-ch" w "-k". Na pn. Śląsku charakterystyczna jest dyftongiczna wymowa niektórych samogłosek.
Gwara śląska, gwary śląskie - nieprawidłowe określenie zespołu polskich gwar śląskich, tj. dialektu śląskiego, którym posługuje się rdzenna ludność Górnego Śląska oraz reliktowo część ludności dolnośląskiej, głównie w południowo-zachodniej i południowej części woj. wielkopolskiego. Na kształtowanie się słownictwa tych gwar miały wpływ zapożyczenia z następujących języków:
literackiego czeskiego
dialektu morawskiego
niemieckiego
słowackiego
wołoskiego
W gwarach tych przeważa źródłosłów słowiański, przy czym znaczna część wyrażeń bliższa jest językowi staropolskiemu niż współczesnej polszczyźnie.
Przed 1945 rokiem istniały też niemieckie gwary dolnośląskie i, wyspowo, górnośląskie (gwary: Bielska i Szywałdu k. Gliwic), które były odmianą języka niemieckiego z naleciałościami polskimi, czeskimi, morawskimi oraz górno- i dolnołużyckimi. Dialekty czeskie na Śląsku to przejściowe gwary morawsko-polskie (laskie), których używa ludność czeska w Opawskiem i częściowo w zachodniej części czeskiego Śląska Cieszyńskiego.
Na popularyzację gwar śląskich w Polsce duży wpływ miał i ma obecnie Jan Miodek opisujący je m.in. w miesięczniku Śląsk.
Samogłoski
1. Samogłoska á pochylone ma (na zachodnim Górnym Śląsku) wymowę dwugłoskową o.
np. trowa (trawa)
2. Samogłoski o i ó mają również wymowę dwugłoskową, są wymawiane jako o lub ó
np. koza (koza)
np. sól (sól)
3. Samogłoska é ścieśnione wymawia się jako y po spółgłoskach twardych i miękkich
np. brzyg (brzeg), śniyg (śnieg)
4. Ogólnopolska samogłoska ą (nosowe o) jest wymawiana na dwa sposoby:
4.1 jako nosowe o (ô) lub jako ôn, ôm przed spółgłoskami twardymi
np. rômbać (rąbać), sômsiod (sąsiad), Šlônzek (Śląsk),
4.2 jako miękkie ôń przed spółgłoskami miękkimi
np. bałamôńcić (bałamucić)
5. Ogólnopolska samogłoska nosowa ę jest wymawiana na cztery sposoby:
5.1 po spółgłoskach twardych jako nosowe a (ą) lub przed spółgłoskami zwartymi jako am, an, ań, a?.
np. gamba (gęba), gansty (gęsty), tandy (tędy), kańdy (kędy), ra?ka (ręka)
W szczególności tego typu wymowa jest charakterystyczna dla zachodniej części Górnego Śląska (Opolskie, Kozielskie, Prudnickie, Strzeleckie)
5.2 po spółgłoskach miękkich jako y nosowe lub ym, yn, yń, y?.
np. gymba (gęba), jynzyk (język), pjynta (pięta), dziy?ki (dzięki)
5.3 na końcu wyrazu jako a bez rezonansu nosowego
np. ida (idę), robja (robię)
5.4 jako samogłoska przednia w pozycji wygłosowej traci nosowość i wymawiana jest jako e
np. sie (się)
Spółgłoski i grupy głosek
6. Ogólnopolskie połączenie rzy wymawia się rzi
np. grziwa (grzywa), rzić (rzyć)
7. Spółgłoska ł, jeżeli kończy śródwyrazową grupę spółgłoskową, bardzo często jest zredukowana
np. dugi (długi), gowa (głowa), tusty (tłusty)
8. Odmiana czasowników
Przy odmianie czasowników występuje słówko (posiłkowe?) żeś, które jest odmieniane w czasie przyszłym i teraźniejszym przez osoby, natomiast nie jest odmieniany w tych czasach przez osoby sam czasownik i występuje on w postaciach jak dla 3. os. l.p. lub lm. Dla 1. os. lp. słówko żeś przyjmuje formę żech, dla 2. os. lp. przyjmuje formę żeś, w 1.os. lm. słówko żeś nie występuje, natomiast zamiast niego pojawia się zaimek osobowy my, dla 2. os. lm. słówko żeś przyjmuje formę żeście.
8.1. Odmiana czasownika być
W trybie rozkazującym czasownik być odmienia się w sposób następujący:
1. os. lp. niech byda, niech bydym 2. os. lp. bydź 3. os. lp. niech bydzie
1. os. lm. bydźmy 2. os. lm. bydźcie 3. os. lm. niech bydu, niech bydóm
8.2. Forma 1. os. lp czasu teraźniejszego z końcówką -ę odmieniana jest z końcówką -a (nie występująca w ogóle na Śląsku Cieszyńskim, gdzie występuje forma -ym)
np. siedza, siedzym (siedzę), biera, bierym (biorę)
8.3. Forma 1. os. lp czasu teraźniejszego z końcówką -am odmieniana jest z końcówką -om
np. łykom (łykam), zwracom (zwracam)
Przymiotniki
9. Odmiana przymiotników
9.1. W przymiotnikach rodz. żeńskiego w mianowniku lp ostatnią zgłoskę a wymawia się jako o
np. gryfno (ładna), ekniynto (przekrzywiona), dekniynto (przykryta)
Rzeczowniki
10. Odmiana rzeczowników
10.1. W rzeczownikach rodz. żeńskiego obcego pochodzenia w mianowniku lp końcówki -ia, -ja wymawiane są -ija, yja
np. wilijo (wigilija), procesyjo (procesja), kómedyjo (komedia)
10.2 W rzeczownikach miękkotematowych rodz. żeńskiego w dopełniaczu lp końcówki -i często zastępowane sa przez końcówkę -e (jak w języku polskim w okresie staropolskim i np. w gwarach małopolskich)
np. grace (gracy), jakle (jakli)
10.3 W rzeczownikach rodz. męskiego w mianowniku lm często wystepuje zanik formy męskoosobowej
np. chopy (chłopi), dochtory (doktorzy)
10.4 W rzeczownikach wszystkich rodzajów w narzędniku lm końcówka -ami zastępowana jest czasami przez koncówkę -oma (głównie w północnej i zachodniej części na Górnego Śląska)
np. bajtloma (bajtlami), nudloma (nudlami)
Zróżnicowanie regionalne
Dialekt śląski nie jest jednolity i na różnych obszarach kulturowo-historycznych spotkać można zarówno różne znaczenia tych samych słów, jak i ich różną wymowę. Nie wszystkie więc cechy dialektu opisane wystepują na wszystkich jego obszarach. Często jednak występują m.in. labilizacja, mazurzenie i jabłonkowanie.
Przykładowo na kształowanie się gwary śląsko-cieszyńskiej miało wpływ kilkusetletnie oddzielenie granicą państwową od reszty Śląska, mniejszym wpływem języka niemieckiego przy równoczesnym większym znaczeniu języka czeskiego. Wiele słów ma też pochodzenie słowackie oraz wołoskie (gielata, putyra; nazwy własne: Magura, Kiczora) co nie występuje na innych obszarach Śląska. Cieszyńskie wyróżnia się wąską wymową samogłoski ę w każdej pozycji, brakiem mazurzenia czy charakterystyczną fleksją -ym zamiast -a (np. winszujym, niesym zamiast winszuja, niesa). W południowym wschodzie Śląska Cieszyńskiego panuje gwara jabłonkowska, dla której jest charakterystyczne wypowiadanie się o małych dziewczynkach w rodzaju nijakim: Ofijka poszło do szkoły, lub nawet same dziewczynki mówią tak o sobie: jo stukło zdrzadło. Ciekawostką jest, iż na Śląsku Cieszyńskim określenie po naszymu (pl. po naszemu) odnosi się tylko do cieszyńskiej odmiany gwary śląskiej, co nie jest spowodowane tylko zróżnicowaną mową, w szególności w porównaniu do miejskiego, górnośląskiego kreolu niemiecko-słowiańskiego, ale i kilkusetletnim odgałęzieniem kulturowym od reszty Górnego Śląska.
4.Gwara podhalańska - została spopularyzowana na przełomie XIX i XX wieku przez Kazimierza Przerwę-Tetmajera, który wydał cykl opowiadań pt. "Na skalnym Podhalu". Posiada ona wiele cech wspólnych z innymi gwarami południowej Małopolski, np. z gwarą żywiecką czy sądecką.
Cechy gwary podhalańskiej:
wymowa wygłosowej spółgłoski "ch" jako "k",
wymowa spółgłoski "k" przed przedniojęzykowo-zębową "t" jako "f",
podwyższenie artykulacyjne wymowy samogłoski "e" do "y"/"i",
mazurzenie,
podwyższenie artykulacyjne samogłoski "y" do "i"
akcent inicjalny - archaizm podhalański
koncówka -ek; -ak w formach 1 osoby liczby pojedynczej czasu przeszłego
labializacja i dyftongizacja samogłoski nagłosowego i śródgłosowego "o"
Czym głównie charakteryzują się poszczególne dialekty i co je od siebie odróżnia?
Przede wszystkim zwraca się uwagę się na mazurzenie. Mazurzenie jest to wymowa „sz”, „ż”, „cz” i „dż” jak „s”, „z”, „c”, „dz”. Zjawisko to występuje w dialekcie mazowieckim, małopolskim i na północnym Śląsku. I tak na przykład zamiast „czapka”, ludzie posługujący się tymi dialektami powiedzą „capka”, zamiast „pszczoła” -> „pscoła”, „dżdżownica” -> „dzdzownica”.
Uwaga!
Zapamiętajmy, że mazurzeniu ulega tylko „ż” (z kropką), nie „rz”! W związku z tym w dialektach mazurzących mówi się „moze”(w znaczeniu prawdopodobnie), ale w słowie „morze” (jako akwen) już słyszymy głoskę [ž].
Charakterystyczne jest również mieszanie na Mazowszu „i” oraz „y”, np. zamiast „syn” -> „sin”, „chyba” -> „chiba”, „lody” -> „lodi”, „dym” -> „dim”.
W Małopolsce natomiast występuje silne zwężenie samogłosek, tam można usłyszeć: „sikiera”, „pińondze”, „pudłoga”, „dutykać”, „puwiedzieć” (siekiera, pieniądze, podłoga, dotykać, powiedzieć).
Jeżeli chodzi o Śląsk, to zauważyć możemy przejście „e” w „y”: „syr”, „śniyg” (ser, śnieg).
Z najbardziej charakterystycznych i ciekawych zjawisk wymienić można jeszcze mazowiecką twardą wymowę połączeń „li”, „ki”, „gi”: „lypa”, „kedy”, „gybky” (lipa, kiedy, gibki). U starszych mieszkańców Warszawy usłyszeć jeszcze można mieszanie grup „ke/kie” i „ge/gie”, np. „kielner”, ”szynkie”, „Polskie” (kelner, szynkę, Polskę).
Także tylko dla Mazowsza bardzo wyraźne jest wypieranie przyrostka „ę” w nazwach istot młodych, i tak zamiast cielę, źrebię, kocię, mieszkaniec np. Warszawy powie: „cielak”, „źrebak”, „kociak”.
W dialekcie małopolskim dochodzi często do upraszczania grup spółgłoskowych „trz”, „drz”, „strz”, „zdrz”, dlatego od mieszkańca Krakowa często usłyszymy: „czy”, „dżewo”, „żdżemnąć się” (trzy, drzewo, zdrzemnąć się). W tym dialekcie występuje też znamienne, krakowskie przeciąganie ostatniej samogłoski wypowiedzenia, np. „Macieek, chodź tuu!”
W Wielkopolsce z kolei zachowały się takie formy czasowników dla 1. i 2. os. liczby mnogiej, jak: „robima” (robimy), „robita” (robicie), czy „widzielim” (widzieliśmy) lub „widzieliśta” (widzieliście).
Największe i najciekawsze różnice pomiędzy dialektami występują jednak w zakresie słownictwa. Są w każdym dialekcie pewne charakterystyczne wyrazy, które przynależą tylko do jednego, konkretnego regionu. Dzięki nim możemy na podstawie wypowiedzi rozpoznać z którego obszaru Polski pochodzi nasz rozmówca. Przyjrzyjmy się bliżej temu słownictwu, jego różnorodność wzbogaca język polski, dzięki temu możemy zachować zróżnicowanie terytorialne naszego języka a przy okazji lepiej poznać i zrozumieć mieszkańców innych regionów. A to, że każdy z nich mówi trochę inaczej niż my, nie znaczy, że mówi źle. Każdy region ma swoje specyficzne słownictwo, jak najbardziej poprawne - na tym między innymi polega piękno naszego języka.