Trudności w uczeniu się uwarunkowane opóźnieniem i zaburzeniem rozwoju ruchowego
Odzwierciedlenie w świadomości dotyku, ucisku, bólu, temperatury oraz położenia ruchomych części ciała jest funkcją analizatorów skórno-kinestetycznego i ruchowego. Receptory tych analizatorów znajdują się na skórze człowieka oraz w mięśniach, ścięgnach i stawach. Pod wpływem bodźców receptory odbierają impulsy i poprzez drogi nerwowe doprowadzające przekazują je do kory mózgowej. W mózgu następuje proces syntezy i analizy tych bodźców i uświadomienie tego co „dzieje się” z naszym ciałem poczym zachodzą reakcje wykonawcze w postaci dowolnych i celowych czynności.
Możliwość wykonywania czynności pisania jest zależna od prawidłowej współpracy analizatora ruchu, dotyku i wzroku. Rozwój tej koordynacji odbywa się od najwcześniejszych lat i jest rezultatem współdziałania czynników biologicznych oraz środowiskowo- społecznych. Dzieci 6,7- letnie osiągają taki poziom dojrzałości ruchowej, który umożliwia im podjęcie nauki w klasie pierwszej a w tym nauki pisania.
Z punktu widzenia nauki pisania najbardziej niekorzystne jest zaburzenie rozwoju sprawności rąk. Najgroźniejsze zaburzenie ruchowe, które niemal całkowicie uniemożliwia naukę pisania, występują przy poważnych zmianach okolic ruchowych mózgu, spowodowanych najczęściej mózgowym porażeniem dziecięcym.
Najczęstsze objawy zaburzeń rozwoju kinestetyczno- ruchowego:
- obniżenie precyzji i szybkości ruchów docelowych- dzieci piszą wolno i brzydko; litery są nierówne, zbyt małe lub zbyt duże, wykraczają lub nie dochodzą do linii
- współruchy (synkinezje)- czyli dodatkowe ruchy, niepotrzebne z punktu widzenia celu i efektu wykonywanej czynności; np. dziecko przy pisaniu pomaga sobie ruchami nóg, języka, szyi
- wadliwa regulacja napięcia mięśniowego (tonus)- dziecko zbyt mocno lub zbyt słabo naciska długopis czy ołówek, w konsekwencji powstają nierówne linie, łuki i kąty liter
Uwagi nauczycieli „pisz ładniej, staranniej” mijają się z celem gdyż dziecko nie jest w stanie poprawić pisma bez odpowiednich ćwiczeń terapeutycznych. Ponaglanie dziecka ośmieszanie powoduje wzrost napięcia emocjonalnego a co za tym idzie wzrost napięcia mięśniowego, skutkiem tego wyniki pracy są coraz gorsze.
Ważnym elementem w rozwoju ruchowym dziecka jest prawidłowy przebieg procesu lateralizacji. Proces lateralizacji jest związany z względną przewagą rozwoju obu półkul mózgowych. Funkcjonalna przewaga jednej półkuli mózgowej nad druga ma swoje uzasadnienie w rozwoju filogenetycznym człowieka , a kształtuje się w rozwoju osobniczym. Wiąże się z tym prawo i lewostronność, czyli dominacja w zakresie sprawności jednych narządów nad drugimi. Proces ten u większości zostaje zakończony między 7 a 10 r.ż .
Większość ludzi jest zdominowana prawostronnie, mają sprawniejsze prawe oko, prawą rękę i nogę. Jednostki wyraźnie prawostronne lub lewostronne- lateralizacja jednorodna.
Zdarzają się przypadki lateralizacji niejednorodnej zwanej skrzyżowaną, uznaną w sytuacji szkolnej za niekorzystną. Drugim rodzajem niekorzystnej jest lateralizacja nieustalona(brak dominacji).
Lateralizacja skrzyżowana może przybierać różne kombinacje wyrażające się w takich formułach jak:
-lewooczność- praworęczność- lewonożność
-prawoczność- leworęczność- prawonożność
Szczególnie negatywny wpływ na naukę ma skrzyżowanie lateralizacji w zakresie oka i ręki, ponieważ utrudnia kształtowanie się koordynacji wzrokowo- manualnej.
Do najczęstszych trudności dziecka na tle zaburzeń procesu lateralizacji należą trudności w opanowywaniu umiejętności czytania i pisania.
W czytaniu i pisaniu występują symptomy zaburzeń orientacji kierunkowej:
-inwersja statyczna- mylenie liter i cyfr o podobnym kształcie ,a innym ułożeniu w przestrzeni: b-d, b-p, d-g , n-u, 6-9 itp , a także odwracanie kształtów liter i cyfr
- inwersja dynamiczna, polega na przestawianiu kolejności liter i cyfr (kot- tok, sok-kos), przestawianiu liter w dwuznakach (sz-zs), zmianie kolejności sylab w wyrazach (mata- tama) lub zmianie kolejności całych wyrazów
-pismo lustrzane- połączenie obu tych zjawisk, które polega na odwróceniu zarówno kształtu, kolejności jaki i kierunku kreślenia liter(od prawej do lewej)
Najczęściej jednak u dzieci z zaburzoną koordynacją wzrokowo- manualną spotyka się chaotyczny sposób pisania. Trudnościom tym towarzyszy zwykle obniżony poziom graficzny pisma.
Lateralizacja lewostronna jednorodna jest nieco korzystniejsza przy uczeniu się pisanie i czytania, ale nastręcza trudności natury technicznej, związanej z koniecznością pisania lewa ręką od strony lewej do prawej. Jest to pozycja niewygodna, męcząca, większość dzieci ma nieprawidłowo ułożona rękę- wygiętą w nadgarstku. Prawidłowe ułożenie ręki tzn., tak ażeby przedramię, dłoń i narzędzie piszące znajdowały się w jednej linii, poniżej linii pisma. Ważne aby leworęczne dziecko siedziało w ławce po lewej stronie praworęcznego sąsiada.
Leworęczność dzieci nie zawsze jest akceptowana przez rodziców czy nauczycieli, dziecko może czuć się gorsze od praworęcznych kolegów. Powstaje wówczas problem przestawienia dziecka na prawą rękę. Takie działania mogą przyczyniać się do powstawania poważnych zaburzeń emocjonalnych dziecka, nawet nerwic. Dlatego w każdym przypadku dziecka z lateralizacja lewostronną, skrzyżowaną i nieustaloną należy bezwzględnie dokonać dokładnych badań psychologicznych i lekarskich w celu ustalenia formuły lateralizacji i podjęcia odpowiedniej decyzji dotyczącej wyboru ręki.
Z danych wynika, że wśród dzieci w wieku przedszkolnym panuje równowaga ilościowa pod względem praworęczności- leworęczności, natomiast w wieku szkolnym liczba dzieci leworęcznych zmniejsza się do ok. 15%. Można stwierdzić w przybliżeniu, że w szkołach 75% stanowią dzieci praworęczne, 15% leworęczne, 10% dzieci z lateralizacją skrzyżowaną i nieustaloną. Spośród dzieci leworęcznych znaczna część jest przyuczona do praworęczności.
Ćwiczenia usprawniające funkcje motoryczne
Instrukcja do ćwiczenia
Temat: Koordynacja słuchowo- ruchowa w zakresie prawej i lewej ręki
Prowadzący demonstruje dzieciom prawą i lewą rękę. Prosi o poniesienie najpierw prawej potem lewej. Poleca dzieciom aby wstały z krzeseł i wydaje polecenie: Na jedno uderzenie w bębenek będziecie podnosić prawą rękę do góry, a na dwa uderzenia lewą. W ćwiczeniu stosujemy różne kombinacje tempa i rytmu. Analogicznie ćwiczenie można prowadzić z wykonywaniem ruchów nóg w pozycji stojącej lub w marszu, chwytanie za kostkę, podskoki.
Instrukcja do ćwiczenia
Temat: koordynacja słuchowo- ruchowa w zakresie obu rąk
Ćwiczenie podobne do poprzedniego, z tym że dzieci na dźwięk bębenka wykonują ruchy okrężne dłonią w kierunku prawym (1 uderzenie) oraz w kierunku lewym (2 uderzenia).
Instrukcja do ćwiczenia
Temat: koordynacja słuchowo- ruchowa w zakresie palców ręki prawej i lewej.
Przygotowujemy zestaw przedmiotów, które po uderzeniu pałeczką wydaja dość głośny dźwięk( bębenek, szklanka, miska szklana). Ustawiamy je w szeregu i uderzamy w każdy z nich pałeczką. Wydaja one różne dźwięki, które przyporządkowujemy palcom u rąk. Np. dźwięk bębenka- kciukowi, dźwięk szklanki- wskazującemu… Polecamy dzieciom : gdy stuknę w bębenek dotkniecie kciukiem bębenka, gdy w szklankę dotkiecie palcem wskazującym szklankę. Najpierw wykonują palcami prawej ręki, potem lewej.
Instrukcja do ćwiczenia
Temat: Ćwiczenia orientacji w schemacie własnego ciała, różnicowanie kierunków
Ćwiczenie polega na wskazywaniu przez dzieci swoich prawych i lewych części ciała.
Przykład I: Pokaż mi prawa rękę. Chwyć się prawą rękę za prawe ucho., prawą nogę. Pokaż prawą ręką prawe oko. Następnie to samo lewą ręką.
Przykład II: Polecamy dzieciom położyć dłonie na stolikach i pytamy który palec jest środkowy, jakie palce znajdują się na prawo od środkowego, jakie na lewo od środkowego.
Przykład III : Pokaż mi prawą ręką lewe oko. Chwyć się prawą ręką za lewe ucho, za lewe kolano itd.
Instrukcja do ćwiczenia
Temat: Kreślenie w powietrzu na przemian prawą i lewą ręką oraz obiema rękami jednocześnie form kolistych i falistych.
Ustawiamy dzieci tak, aby nie przeszkadzały sobie nawzajem podczas wykonywania ruchów rękami. Polecamy rysować w powietrzu okręgi, linie faliste, spirale. Początkowo dzieci wykonują duże, zamaszyste ruchy na przemian prawą i lewą ręką oraz obiema jednocześnie w tym samym kierunku. Po pewnym czasie zmniejszamy ruchy rąk, przechodząc od ruchów ramion do ruchów dłoni i palców.
Instrukcja do ćwiczenia
Temat: Kreślenie form falistych i kolistych.
Celem tego ćwiczenia jest usprawnianie ręki dominującej. Należy zaopatrzyć dzieci w pędzelki do malowania, farbki lub kredki oraz w papier. Zadaniem dzieci jest kreślenie form falistych i kolistych. Kreślenie kół powinno przebiegać w odwrotnym kierunku do ruchu wskazówek zegara. Zaczynamy od strony prawej na wysokości cyfry 2 na tarczy zegara, kreśląc koło w lewo. Chodzi o wyrobienie u dzieci nawyku takich ruchów ręki jak przy pisaniu litery a, e, d, g .Dzieci kreśląc okręgi zgodnie z tym kierunkiem, ćwiczą rękę, przygotowują ją do czynności pisania. Podczas kreślenia szlaczków w pierwszym okresie należy zwracać uwagę na płynność ruchu ręki, gdyż powoduje ona zwolnienie napięcia mięśniowego. Później większa uwagę przywiązuje się do precyzji.
Instrukcja do ćwiczenia
Temat: Zakreskowywanie konturów rysunków.
Na papierze rysujemy kontury różnych figur geometrycznych, owoców, warzyw. Zadaniem dziecka jest wypełnienie tych konturów kreskami poziomymi, pionowymi i liniami kolistymi. Ćwiczenie ma na celu wyrobienie sprawności manualnej, koordynacji wzrokowo- ruchowej oraz koncentracji uwagi jako ważnych funkcji potrzebnych przy czynności pisania.
I.Czajkowska, k. Herda „Zajęcia korekcyjno- kompensacyjne w szkole”
1