Geografia polityczna - opracowanie tematów 2, 3 i 6 na pierwsze kolokwium.

Opracował: Adam Górka

1. Zagadnienia organizacyjne.

2. Współczesne jednostki geopolityczne - państwo.

Państwo - jest to terytorialna i suwerenna organizacja przymusu, działająca w interesach gospodarczych, politycznych i ideologicznych ludzi zamieszkujących określone terytorium. (Stanisław Otok)

Według prawa międzynarodowego (art.1 konwencji z Montevideo z 1933 roku) państwo jako podmiot prawa międzynarodowego powinno posiadać następujace elementy:

1. stałą ludność

2. struktury karne

3. suwerenną władzę

4. określone terytorium wydzielone granicą

5. zdolność wchodzenia w relacje międzynarodowe

6. określone zasady prawne

Państwo może być też zdefiniowane jako suwerenny, terytorialny, zorganizowany podmiot prawa międzynarodowego.

Atrybuty państwa - czyli to co zawarte jest w w/w art. 1 konwencji z Montevideo. Można też ograniczyć atrybuty państwa do trzech elementów (Georg Jellinek):

1. terytorium

2. władza

3. obywatele

Funkcje państwa - dzielimy je na funkcję wewnętrzną i funkcję zewnętrzną. Funkcja wewnętrzna dotyczy działalności administracyjnej, gospodarki, utrzymania porządku, kultury. Funkcja zewnętrzna natomiast to organizowanie stosunków z innymi państwami oraz obrona przed zewnętrzną agresją.

Suwerenność - jest to zdolność do samodzielnego, niezależnego od innych podmiotów sprawowania władzy.

Możemy mówić o suwerenności wewnętrznej i zewnętrznej. Suwerenność wewnętrzna polega na tym, że państwo stanowi najwyższą zwierzchność w stosunku do osób i organizacji w nim działających. Suwerenność zewnętrzna to oparcie stosunków z innymi państwami na zasadzie poszanowania równości i wolności.

Trzy zasady suwerenności według Jeana Bodina:

1. suweren ma wyłączność kompetencji prawodawczej

2. suweren nie jest związany własnym prawem, może je zmieniać

3. suweren ma monopol na dysponowanie przymusem

Klasyfikacja państw:

Ze względu na charakter głowy państwa:

• monarchia

• republika

Ze względu na relacje między organami państwa:

• system parlamentarny

• system prezydencki

• system półprezydencki

Ze względu na ustrój terytorialny:

• państwo unitarne

• federacja

Ze względu na wielkość terytorium:

• wielkie (od 2 500 000 km²)

• duże (350 000 km² - 2 500 000 km²)

• średnie (150 000 km² - 350 000 km²)

• małe (30 000 km² - 150 000 km²)

• bardzo małe (do 30 000 km²)

Ze względu na jakąkolwiek inną zmienną jaką sobie człowiek potrafi wymyślić.

Legalne sposoby powstania państwa:

1. secesja

2. rozczłonkowanie

3. połączenie

4. wybicie się kolonii na niepodległość

Uznanie państwa

Do powstania nowego państwa (deklaracji niepodległości) środowisko międzynarodowe może się odnieść w sposób trojaki:

1. wszystkie państwa uznają nowy twór

2. żane państwo nie uznaje nowego tworu

3. część państw uznaje nowy twór a część nie

Według teorii konstytutywnej, aby państwo istniało nie jest konieczne jego uznanie przez środowisko międzynarodowe. Według teorii deklaratywnej natomiast państwo można uznać za powstałe dopiero wtedy gdy zostało uznane.

Sposoby uznania państwa:

1. wyraźny - ogłoszenie uznania danego państwa

2. domniemany - zachowanie wobec danego tworu jak wobec państwa (np. Podpisanie umowy międzynarodowej z jego reprezentacją)

Tożsamość państwa - jest to zasada w prawie międzynarodowym mówiąca o tym, że państwo istniej nadal nawet gdy występują nieprzychylne okoliczności, utrata terytorium czy przewrót polityczny. Co więcej, państwo to jest nadal tym samym tworem.

Przykład:

Polska jest od 966 Polską mimo, że po drodze miały miejsce takie wydarzenia jak utrata niepodległości w 1795, utrata terytorium na rzecz III Rzeszy i ZSRR w 1939 (przy utrzymaniu rządu na emigracji), zmiana ustroju i nazwy z PRL na RP.

Sukcesja - kolejna zasada prawa międzynarodowego. Nowopowstałe państwo ponosi odpowiedzialność za dokonania swojego poprzednika takie jak umowy międzynarodowe. Wyróżniamy 3 typy sukcesji:

1. całkowite odrzucenie sukcesji

2. częściowa akceptacja sukcesji

3. pełna akceptacja sukcesji

Upadek państwa

Państwo może przestać istnieć w następujący sposób:

1. secesja (Czechosłowacja)

2. rozczłonkowanie (ZSRR)

3. samolikwidacja (NRD)

4. zanik ludności

5. zanik terytorium (Tuvalu)

Z upadkiem państwa powiązane jest pojęcie państwa upadłego. Państwo upadłe to takie, które niby istnieje ale na przykład nie posiada władzy, toczy się w nim wojna domowa i nie funkcjonuje na arenie międzynarodowej. Przykładem państwa upadłego jest Somalia.

Państwa złożone - przeciwieństwo państw unitarnych. Są to takie państwa, które składają się z części zwanych stanami, landami itp. Każda z tych części posiada autonomię, własną administrację i system prawny. Wśród państw złozonych wyrózniamy federacje i konfederacje.

Dominium - pojęcie to dotyczy niektórych dawnych kolonii Wielkiej Brytanii, które obecnie, pomimo bycia w pełni suwerennymi państwami, nadal uznają za głowę swojego państwa monarchę brytyjskiego.

Państwo związkowe - państwo wchodzące w skład federacji.

Państwa zróznicowane - ???

3. Współczesne niesuwerenne jednostki geopolityczne.

Państwa-miasta - forma ustrojowa zwana synojkizmem. Polega to na tym, że organy municypalne są również organami państwowymi. Państwo-miasto może się składać z kilku miast (Monako), z jednego miasta (Singapur) lub zaledwie pojedynczej dzielnicy (Watykan).

Czegoś na kształt państw-miast można się też doszukać w federacjach, w których miasto stołeczne otrzymało status odrebnego podmiotu federacji (Waszyngton, Moskwa, Canberra).

Przykłady państw-miast w Polsce:

• Kraków (1815 - 1846)

• Gdańsk (1919 - 1939)

Przykłady państw-miast poza Polską:

• Kłajpeda (1919 - 1923)

• Triest (1945 - 1975)

• Jerozolima (teoretycznie od 1947, w praktyce anektowana do Izraela)

• Berlin Zachodni

Państwa nieuznane - czyli takie, które nie zostały uznane przez większość państw świata.

Przykłady:

• Palestyna - została uznana przez około 100 państw. Posiada status obserwatora ONZ.

• Sahara Zachodnia - miała zostać podzielona pomiędzy Mauretanię a Maroko po odejściu Hiszpanów. Nastąpiły jednak trudności. Wyłoniło się jakieś ugrupowanie niepodległościowe (po pogłoskach o istnieniu w tamtym rejonie sporych źródeł żelaza), które ewakuowało się do Algierii i założylo tam rząd na uchodźctwie. Mauretania się wycofała, Maroko wprowadziło swoje wojska na cały ten obszar. Odbył się plebiscyt, który wygrali marokańczycy (głosowali przesiedleni tam żołnierze). Po plebiscycie okazało się, że żadnych złóż metali tam nie ma. Francuzi (dotąd popierający Maroko i szukający tam zysku) wycofali się i dziś właściwie nie wiadomo czy takie państwo jak Sahara Zachodnia jest czy go nie ma.

Państwa podzielone - czyli takie, które na przykład posiadają dwa (lub więcej) rządy.

Przykłady:

• Chiny i kwestia Tajwanu

• Korea od czasu usunięcia stamtąd Japończyków

• Niemcy w czasach podziału na NRD i RFN

• Cypr

• Somalia

• Mołdawia i kwestia Republiki Naddniestrzańskiej

Państwa powstańcze - powstałe w wyniku secesji części terytorium.

• Kwestia Kongo - secesja Katangi, wojna domowa do której dołączyły inne państwa

• Oderwanie się Bangladeszu od Pakistanu - wojna Pakistańsko - Indyjska

• Odłączenie się Erytrei od Etiopii

Inne rodzaje terytoriów niesuwerennych/zależnych:

• państwa protegowane

• państwa wasalne

• państwa stowarzyszone

• terytoria mandatowe i powiernicze

• kolonie

• kondominia

• państwa prywatne

• terytoria zamorskie

• dependencje

• terytoria dzierżawione

To wszystko jest tak marginalne, że pewnie nie będzie z tego pytań. Na zajęciach też to w zasadzie pominęliśmy. Jak ktoś chce się jednak z tym zapoznać to niech poczyta:

M. Sobczyński, Państwa i terytoria zależne. Ujęcie geograficzno-polityczne, wyd. Adam Marszałek, Toruń 2006, rozdział 6

Lektura bardzo nudna.

Terytoria neutralne - są to takie terytoria, które nie podlegają jurysdykcji żadnego państwa lub jurysdykcja ta jest poważnie ograniczona. Terytorium takie może pozostawać pod kontrolą organizacji międzynarodowej lub byc pozbawione jakiejkolwiek kontroli.

Terytoria niezawłaszczone - to tak zwana terra nullius, ziemie niczyje. Na świecie nie ma już ziemi niczyjej w dawnym tego słowa znaczeniu, nieodkrytej. Pojawiać się za to mogą i pojawiają się na przykład wyspy wulkaniczne. Zazwyczaj anektuje je najbliższe państwo.

Terytoria umiędzynarodowione - czyli Antarktyda. 1 grudnia 1959 podpisano w Waszyngtonie Traktat Antarktyczny na mocy którego wszystko na południe od równoleżnika 60⁰S zostaje wyłączone spod jakichkolwiek roszczeń terytorialnych na 30 lat. 30 kwietnia 1991 w Madrycie przedłużono Traktat Antarktyczny aż do 2041 roku. Antarktyda jest przekazana społeczności międzynarodowej w celu prowadzenia tam badań naukowych.

6. Koncepcje geopolityczne.

Pojęcie geopolityki - nauka powstała na przełomie XIX i XX wieku, badająca wpływ czynników geograficznych na zjawiska i procesy społeczno-polityczne. Termin został po raz pierwszy użyty przez Szweda, Rudolfa Kjellena.

Geopolityka a geografia polityczna - ???

Geopolityka niemiecka:

F. Ratzel - położył podwaliny pod geopolitykę biologiczną. Rozwinął koncepcję państwa jako organizmu. Inspirację czerpał z prac Karola Darwina. Uważał, że środowisko geograficzne ma wpływ na ustrój państw. Niezbędnym elementem państwa jest ziemia. Państwo jako organizm potrzebuje do rozwoju przestrzemi życiowej i surowców. Stąd wynika rywalizacja między państwami.

Prawa rozwoju państw według Ratzela:

• obszar państwa rozszerza się wraz z ekspansją ludności o danej kulturze

• rozwój terytorialny postępuje za innymi aspektami rozwoju państwa

• państwa rosną przez wchłanianie mniejszych państw

• granica odzwierciedla siłę państwa i dlatego nie jest stała

• państwa rozwijając się wciąż poszukuja obszarów do wchłonięcia

• im większe państwo tym większe jego dążenie do ekspansji

R. Kjellen - geopolityka jako nauka o organiźmie geograficznym. Uznanie terytorium za czynnik istotniejszy niż ludność.

K. Haushofer - twórca geopolityki jako nauki aplikacyjnej (do zastosowania praktycznego). Podstawowe pojęcia ze szkoły Haushofera:

• Lebensraum - przestrzeń życiowa

• Volk ohne Raum - naród bez przestrzeni

• Raume ohne Volker - przestrzenie bezludne

• Herrenvolk - naród panów

• Drang nach Osten - ekspansja na wschód

Haushofer tworzył ideologię III Rzeszy. Wskazywał, że Europa Zachodnia jest bardzo gęsto zaludniona przy jednoczesnym niskim wskaźniku przyrostu naturalnego. Odwrotnie miało być w Europie Wschodniej. Tam według szkoły niemieckiej geopolityki miał wystepować wysoki przyrost naturalny przy małej gęstości zaludnienia. W związku z tym rasy wyższe (z Zachodniej Europy) muszą podbić wschód zanim zaludnią go rasy niższe.

Koncepcje Mitteleuropy:

Koncepcja Naumanna - Europa Środkowa ma się stać podległym Niemcom tworem gospodarczo-politycznym. Naumann popiera germanizację i madziaryzację tego regionu. Wysuwa też żądania stworzenia na Krymie niemieckiego państwa kolonialnego oraz skolonizowania republik bałtyckich. Koncepcja ta pochodzi z 1915 roku.

Koncepcja Cesarstwa Niemieckiego - pochodzi z okresu I wojny światowej. Adaptacja koncepcji Naumanna przez rządzące elity polityczne dotycząca kształtu świata po ewentualnym zwycięstwie państw centralnych. Mitteleuropę miały tworzyć państwa z rządami marionetkowymi pod całkowita kontrolą Rzeszy. Miało być to gospodarcze zaplecze Rzeszy w rywalizacji z Wielką Brytanią o pozycję światowego mocarstwa. Germanizacja Mitteleuropy miała przebiegać przez niemieckie osadnictwo i czystki etniczne.

Koncepcja federalizacji - austro-węgierska, podjęta w 1918 roku jako ostatnia próba zachowania monarchii w całości. Zakładała powstane federacji państw rządzonych przez różnych monarchów z dynastii Habsburgów.

Koncepcje Mitteleuropy upadła po I wojnie światowej gdy rozpadły się Austro-Węgry a Niemcy straciły dużą część terytorium. Obecnie pojęcie to oznacza po prostu Europę Środkową w sensie geograficznym.

Koncepcje geostrategiczne:

Pojęcie geostrategii - jest to subdyscyplina geopolityki, rodzaj polityki zagranicznej państwa opartej głównie na czynnikach geograficznych. Geostrategia łączy zasoby państwa z jego celami (lokalnymi, regionalnymi czy też globalnymi).

A.T. Mahan - pogląd z 1900 roku o szczególnej roli morza w życiu państwa. Zwrócenie uwagi na to, że Rosja pod względem strategicznym nie jest państwem morskim. Wody na północy sa zawsze zamarznięte a Bałtyk i Morze Czarne zamknięte cieśninami duńskimi i tureckimi. Stąd wniosek, że Rosja aby pozostać mocarstwem musi zająć porty w Mandżurii, Korei lub Persji.

H.J. Mackinder - koncepcja Kraju Środka (Heartland) z lat 1904 i 1919. Twierdził, że do panowania światem predestynowane jest wnętrze Eurazji - największa naturalna forteca nie do zdobycia przez siły morskie.Mackinder pisał, że kto rządzi Europą Wschodnią, rządzi Krajem Środka a kto rządzi Krajem Środka ten rządzi Starym Światem (Eurazją i Afryką). Kto z kolei rządzi Starym Światem, rządzi całym światem.

N.J. Spykman - zakwestionował koncepcję Kraju Środka. Stwierdził natomiast, że buforem między mocarstwami lądowymi a morskimi będzie Rimland - pas obrzeżny Eurazji. Ten kto miał rządzić wybrzeżami miał też rządzić Eurazją i w konsekwencji całym światem.

Modele globalnego układu sił:

S. Cohen - podział świata na dwa regiony strategiczne: euroazjatycki świat kontynentalny (pod władzą komunistów) i świat nadmorski (pod kontrolą USA). Poza tym istnieją dwie strefy niestabilności - Bliski Wschód i Azja Południowo-Wschodnia. To tam mają odbywac się wojny zastępcze między mocarstwami zapobiegające totalnej wojnie atomowej.

Koncepcja panregionów - podział świata na strefy wpływów (rdzeń + peryferia) oddzielone od siebie barykadami celnymi. Wg Mackindera miały się wytworzyć 3 panregiony: amerykański, europejsko-afrykański i dalekowschodni.

---