ESEJ Z FILOZOFII
JAK ROZUMIESZ FORMUŁĘ KARTEZJUSZA
„ COGITO ERGO SUM” ?
„Cogito ergo sum” stanowi fundamentalne stwierdzenie filozofii Kartezjusza. Jego waga oddaje strukturę nauki tak, jak pojmował ją Kartezjusz.
Podwalinami nauki, jej „korzeniami” jest tutaj metafizyka. Z niej wyrasta cała rzetelna, dostępna ludzkiemu poznaniu wiedza o świecie. Zastanówmy się, co mogło nadać kierunek myśli Kartezjusza.
Intelektualny rozwój filozofa żyjącego na przełomie dwóch wielkich epok filozoficznych: starożytnej i nowożytnej, gdy myśl scholastyczna była już w dużym stopniu zdyskredytowana., jednak nie pojawił się jeszcze żaden myśliciel, dostatecznie utalentowany i twórczy aby stworzyć nowy paradygmat wyrywający filozofie ze ślepego zaułka scholastyki i wpychający ja na całkowicie nowe tory – tory filozofii nowożytnej. Stąd postulowane w „Medytacjach” a także w „popularyzatorskiej” w pewnym sensie „Rozprawie o Metodzie” konieczność usunięcia przesądów scholastycznych, wykorzenienia ich z umysłów i zbudowanie całego gmachu nauki od podstaw – według stworzonej przez Kartezjusza metody. Przyjmijmy etapy, które prowadza do przyjęcia przez Kartezjusza słynnego stwierdzenia „Cogito ergo Sum”.
Dlatego Kartezjusz odczuwał konieczność zbudowania całego gmachu wiedzy od fundamentów, od podstaw. Odnalezienie tych fundamentów spoczywała na barkach pierwszego prawdziwie nowożytnego filozofa. Kartezjusz, chociaż skromnie zapewniał, że nie uważa się za wyjątkowo utalentowanego myśliciela, podjął się tego wyzwania.
Punktem wyjścia filozofa jest konstruktywny typ sceptycyzmu poddający wątpieniu wszystkie „prawdy”, których nie można zadowalająco uzasadnić aż do momentu natrafienia na stwierdzenia, które nie poddaje się wątpliwościom.
Dlatego często mówi się, że Kartezjusz wyszedł z punktu, który stanowi punkt dojścia sceptyków.
Kierunek poszukiwań wyznaczał i nadzieja na odnalezienie takiego stwierdzenia nadaje spostrzeżenie poczynione przez młodego myśliciela odnośnie zdolności sadzenia ogółu ludzi w prostych sprawach. Co do nich ludzie rzadko nie są zgodni. Wielu ludzi zgromadzonych w jednym miejscu będzie zgodnych na przykład co do tego, czy pada deszcz, czy świeci słońce. Rozsądzając takie proste zagadnienie będą się opierać na własnej zdolności sądzenia. Rozbieżności zdań pojawiają się wtedy, gdy pojawia się nagromadzenie prostych stwierdzeń i próba ich systematyzacji.
W tych sprawach ludzie zwykle nie kierują się własnym dorobkiem myślowym, lecz ich sądy kształtowane są przez wychowanie i lektury. W ten sposób łatwo mogą się zaplątać i utrwalić pośród nich sądy fałszywe i niczym nie ugruntowane. Stąd tylko o krok od sceptycyzmu i braku wiary w możliwość dojścia do pewnej prawdy. Złożone teorie zawierające w sobie fałszywe przesłanki nawet przy ograniczonym zachowaniu zasad logicznego rozumowania będą nieuchronnie dawały różne odpowiedzi na te same pytania.
Rozsądek jest udziałem wszystkich ludzi i jest rozdzielony równomiernie. Sądzenie, osądzenie prostych rzeczy stanowi właśnie cel rozsądku-w prostych rzeczach ludzie się nie mylą. Mylą się tam, gdzie występuje nagromadzenie tych prostych elementów, w bardziej skomplikowaną strukturę. Tutaj właśnie ludzie się ze sobą nie zgadzają - dochodzi do sporów i różnic zdań. Rozsądek proste stwierdzenia, rozróżnianie prawdy od fałszu.
Chodzi o to, aby odnaleźć niezawodny sposób przejścia od prostych elementów do bardziej złożonych – jak Kartezjusz to ujmuje o pomnażanie wiedzy – budowanie na prostych fundamentach struktur bardziej złożonych, aż do momentu, w którym dojdziemy do uniwersalnej wiedzy obejmującej w jednym systemie całość wiedzy o człowieku i wszechświecie. Nie chodzi przy tym o dodawanie nowych, prostych elementów lecz o ich pomnażanie – stopniowe.
Dzieła budowane ręką wielu mistrzów są mniej doskonałe od dzieł wzniesionych przez jednego mistrza.
Przykładem mogą być prawa – zbiór praw narastający stopniowo w miarę potrzeby jest gorszą podwaliną dla funkcjonowania społeczeństwa od społeczeństwa skonstruowanego na zasadach uprzednio stworzonych dla jego funkcjonowania.
Kartezjusz dąży do oczyszczenia swojej myśli od wszystkich zewnętrznych naleciałości i dochodzi do niezaprzeczalnego stwierdzenia „To, co myślę może być snem lub błędem, to, że myślę jest niewątpliwe”. Stąd tylko o krok od do fundamentalnego twierdzenia metafizycznego , „Myślę więc jestem”, „Cogito ergo Sum”.
Odróżnienie od innych stwierdzeń jest jego jasność i wyraźność. Ustaliwszy takie stwierdzenie i jego cechy Kartezjusz określa swoją metodę.
Jednak konsekwencją zastosowania tej metody jest przyznanie wyższości naukom matematycznym, które jako jedyne wychodzą od prostych elementów i przy zastosowaniu reguł logiki budują dowody coraz bardziej skomplikowanych wyrażeń.
Rzeczywiście, Kartezjusz bardzo utalentowany w tej dziedzinie (wspomnijmy na przykład układ Kartezjański współrzędnych) dąży do matematyzacji całej nauki. Wskazuje ją jako jedyną dziedzinę, która czyni stałe postępy i nie poddaje się schematowi rozwoju : budowanie teorii, obalanie teorii. W matematyce czyni się stałe i trwałe postępy. Raz udowodnione twierdzenie pozostaje prawdziwe już zawsze.
Wiedza zdobywana metodą Kartezjusza nie jest bardzo „błyskotliwa” . Przeciwnie, dochodzi się do niej w sposób bardzo mozolny i powolny. Często porównywał on swoją metodę do metody żółwia, w odróżnieniu od metody sokoła. Żółw porusza się powoli ale bada na swojej drodze wszystkie przeszkody i powoli je usuwa, poruszając się stale na przód. Lot sokoła, chociaż bardzo efektowny, sprawia, że wiele istotnych elementów pozostaje niezauważonych.
Jednak tylko w taki sposób zdobyta wiedza może stać się prawdziwie trwałym dorobkiem ludzkości i harmonijnie się rozwijać.
Bibliografia
W. Tatarkiewicz, Historia Filozofii tom II
Kartezjusz, „Rozprawa o metodzie”
Kartezjusz, „Medytacje”