Pedagogika humanistyczna

W ostatnich latach w naszym kraju coraz częściej słyszy się odwoływanie do tego sposobu myślenia o wychowaniu, do pedagogiki humanistycznej nawiązują twórcy szkół społecznych, stwierdzając, że zhumanizowanie szko­ły jest pierwszym krokiem do zmiany myślenia o kształceniu.

Pod pojęciem pedagogiki humanistycznej kryją się, jak sądzę, dwa nurty myśli, mające wiele cech wspólnych, jednak różniące się pochodzeniem a także określaniem stopnia ważności poszczególnych kategorii pojęciowych służących ich opisowi. Pierwszy z nich wyrósł na kanwie ogólnej teorii humanistyki, która w latach 1880-1910 została rozwinięta przez Diltheya. Jej podstawowe założenia można sformułować następująco:

1. Treści humanistyki mają zawsze wymiar historyczny i powstają jako obiektywizacje rzeczywistości dokonywane przez pojedynczych ludzi lub przez ludzkie wytwory (państwa, języki, sztukę, idee lub instytucje).

2. Nauki przyrodnicze wyjaśniają świat, nauki humanistyczne wymagają rozumienia po to, aby ogarnąć sens i znaczenie dokonanych obiektywizacji.⁴

Podział nauk na te, które mają wyjaśniać rzeczywistość i poznawać zależności przyczynowo-skutkowe między faktami (nauki przyrodnicze) i te, które pomagają rozumieć rzeczywistość (nauki o duchu) przy jednoczesnym założeniu, iż przedmiot poznania jest ten sam, inny jest tylko cel i metody poznania - ma doniosłe znaczenie dla pedagogiki, zaliczonej w ten sposób do nauk o duchu.

⁴ Z. Kuderowicz: Dilthey, Warszawa 1987, „Wiedza Powszechna".

93

Podstawą myślenia pedagogiki humanistycznej są trzy ważne założenia dotyczące rozumienia, metod poznania i relacji pomiędzy teorią i praktyką.⁵

Wszystkie działania pedagogiczne wymagają zrozumienia na czym pole­gają wychowawcze relacje między ludźmi, a środki wychowawcze rozpa­trywane są pod kątem ich znaczenia dla określonej dziedziny wychowania. Punktem wyjścia w pedagogice humanistycznej jest dziecko i jego cieles-no-duchowy rozwój. Istotą wychowania jest rozumienie świata i człowieka uwikłanego w te relacje. Poznawanie jest ciągłym poszukiwaniem, odkry­waniem i jednocześnie nadawaniem sensu światu.

Drugim ważnym dla pedagogiki humanistycznej zagadnieniem jest rozu­mienie przez nią metod poznawania rzeczywistości. Głównym źródłem wypowiedzi pedagogiki humanistycznej są teksty⁵, refleksje i teorie doty­czące pedagogicznych doświadczeń i pedagogicznej praktyki. Sens tych tekstów tkwi w tym, że można je interpretować i komentować. Odczytywanie sensu tekstów nazywane jest hermeneutyką a hermeneutyczne metody bada­nia umożliwiają wykrywanie sensu zawartego w tekstach. Tekstem jest zarówno źródło pisane jak i sama rzeczywistość w której żyjemy.

Przedstawiciele pedagogiki humanistycznej śledzą problemy zawarte w tekstach wcześniej napisanych, odnoszą je do współczesności, zastanawiają się nad ich aktualnością; z drugiej zaś strony przyglądając się rzeczywistości próbują odpowiedzieć na pytanie, co ta rzeczywistość mówi nam o nas samych, a co pod pozorem oczywistości przed nami ukrywa. Obydwa sposoby badania rzeczywistości (poprzez teksty pisane i poprzez badanie rzeczywistości jako tekstu) wzbogacają nasze poznanie i osadzają nas w wiel­kiej historycznej czasoprzestrzeni. Wydaje się więc oczywiste, że dla peda­gogiki humanistycznej empiryczne badanie rzeczywistości społecznej jest mniej znaczące.

Trzeci ważny aspekt pedagogiki humanistycznej, opierającej się w swych założeniach na filozofii, zawiera się w triadzie teoria - praktyka - rozumienie. Przyjmuje się założenia, że teoria, jako nauka wywodzi się z praktyki (w praktyce tkwi już zarodek teorii). Budując teorię, uczony wychodzi od aktualnych problemów wychowawczych. Zastanawianie się nad tymi proble­mami prowadzi do zbudowania systematycznej teorii, która jest jednocześnie krytyczną refleksją nad istniejącą praktyką. Pedagogika jest więc rozumiana jako instancja opisująca praktyczne problemy; jako teoria pedagogicznej praktyki i teoria dla praktyki ale nie jako arsenał niezawodnych reguł i technik, ani też system normatywny dla praktyki, który da się mechanicznie zastosować w działaniach zmierzających do określonego celu. Nie dostarcza

⁵ Na znaczenie edukacji jako tekstu zwraca uwagę D. Gordon: Education as tekst: the varieties of educational hiddennes, „Curriculum Inguire". 18:4, 1988, Ontario Institiut for Studies Education.

94

ani konkretnych wzorów postępowania, ani nie daje szczegółowych wska­zówek, lecz służy zrozumieniu sytuacji pedagogicznej praktyki.

Drugi nurt pedagogiki humanistycznej budowany jest na bazie psychologii humanistycznej głownie w oparciu o teorie A. Masłowa, C. Rogersa, E. Fromma). W swej warstwie metodologicznej opowiada się za antypo­zytywistycznym modelem humanistyki, proponuje humanistyczne myślenie

o wychowaniu, eksponuje jednostkę.

Zakłada, że człowiek jest ze swej istoty dobry i sam wie już od najmłod­szych lat, co jest dobre dla jego rozwoju i z tego powodu wychowawca nie może być osobą narzucającą. Zadaniem wychowawcy jest stwarzanie dziecku jak najlepszych warunków do rozwoju; nie urabianie a tworzenie ofert, nie kierowanie a wspomaganie.

Celem wychowania jest wszechstronny rozwój osobowości wychowanka

i wszystko (treści, metody, środki, organizacja systemu edukacyjnego) ma służyć realizacji tego celu. W pedagogice humanistycznej eksponuje się prawo jednostki do wyboru, do bycia wolnym, bowiem zakłada się, że człowiek jest odpowiedzialny. Rozwój osobowy jest możliwy dzięki „poczu­ciu bezpieczeństwa" pozwalającemu dziecku na dokonywanie kolejnych kroków we własnym rozwoju. Z postulatem zapewnienia poczucia bezpie­czeństwa wiąże się postulat rezygnacji ze stopni szkolnych, wskazuje się przy tym na czynniki blokujące rozwój.

Inną ważną kategorią pedagogiki humanistycznej jest holizm, którego istoty upatruje się w całościowym ujmowaniu kształcenia i wychowania, w osadzeniu problemów wychowania w szerszym społeczno-polityczno-kultu-rowym tle⁶. Zwraca się także uwagę na znaczenie równoczesnego rozwoju wszystkich sfer osobowości wychowanków (emocjonalnej, intelektualnej i fizycznej) bowiem są one ze sobą ściśle powiązane, a człowiek stanowi nieredukowalną całość. Postuluje się potrzebę głębokiego kontaktu psychi­cznego i zrozumienia pomiędzy nauczycielem a uczniem, nacechowanego bezinteresowną życzliwością, pomocą psychiczną i serdecznością. Dużą wagę przywiązuje się także do ciała, do higienicznego trybu życia.

Ważniejsze niż realizacja zadań wychowawczych staje się tworzenie właściwego klimatu pomiędzy wychowawcą a wychowankiem, który pozwa­lałby na przełamanie wszelkich barier pomiędzy nimi (obcości, nieufności, lęku), w którym możliwa jest empatia, dostrzeżenie trudności jakie ma uczeń (wychowanek, podopieczny) i udzielenie mu pomocy.

Proces wychowania powinno cechować partnerstwo; wzajemną wrogość między nauczycielem a uczniem powinna zastąpić „radość z wzajemnego twórczego kontaktu" i autentyczna współpraca. Postuluje się przy tym po­trzebę zastąpienia wszechobecnej w wychowaniu i kształceniu rywalizacji

⁶ A. Szyszko-Bogusz. Pedagogika holistyczna, Wrocław 1989.

95

na rzecz współdziałania⁷, choć każdy jest indywidualnością, lecz potrzebuje innych po to aby przezwyciężać własne ograniczenia, a więc należy wycho­wankom umożliwić wchodzenie w satysfakcjonujące relacje z innymi. Nie każdy musi wszystko umieć, ale każdy powinien umieć współpracować z innymi dla obustronnej korzyści.

Pedagogika humanistyczna, optymistycznie patrząc na człowieka, przyj­muje założenie o niewykorzystanym potencjale jego twórczych zdolności, które w normalnej szkole są blokowane, podczas gdy powinny być uwalniane. Twórczość rozumiana jest przy tym nie jako przejaw zdolności umysłu lecz jako potencjał tkwiący w każdym z nas, jako nasza postawa wobec życia.⁸

Ważnym sposobem poznawania świata, bądź też bycia w świecie lub -jak chcą inni - metodą kształcenia postulowaną w tej pedagogice jest dialog⁹, będący partnerską formą kontaktów pomiędzy wychowującym i wychowy­wanym, zakładający równość stron tego procesu. Pozwala on właśnie na przezwyciężenie formalnej nierówności istniejącej pomiędzy wychowującym a wychowywanym, pokonanie barier hierarchii, stwarza dobrą płaszczyznę do porozumienia się.

Pedagogika humanistyczna postulująca bardziej ludzkie traktowanie dzie­cka, sugerująca konieczność odformalizowania kontaktów pomiędzy wycho­wawcą i wychowankiem, walcząca z encyklopedyzmem w kształceniu, postu­lująca całościowe myślenie o człowieku, dostrzegająca w nim nie obiekt do urabiania a współuczestnika procesu edukacji, pełnoprawnego członka spo­łeczeństwa, stanowi kuszącą ofertę dla wszystkich placówek oświatowo-wy-chowawczych.

Zainteresowanie dla haseł głoszonych przez zwolenników takiego myśle­nia o wychowaniu jest -jak sądzę - buntem wobec bezosobowego, skażonego piętnem przymusu i bezsensownego urabiania istniejącego systemu społecz­nego. Bunt przeciwko szkole nie liczącej się z przebywającymi w niej ludźmi, instytucji stojącej na straży przemocy zarówno symbolicznej jak i struktu­ralnej¹⁰ stanowiącej zagrożenie dla indywidualności młodego człowieka jest czymś zrozumiałym. Szkoła dla człowieka, a nie dla kandydata na człowieka - to postulat, który proponuje inny wymiar wychowania i kształcenia. Szerzej rzecz ujmując jest to postulat wobec każdej instytucji, która w myśl założeń

⁷ Por. O.-A. Burow, Synergia jako naczelna zasada pedagogiki humanistycznej, (w:) „Edukacja al­ternatywna, dylematy teorii i praktyki", red. B. Śliwerski, Kraków 1992.

⁸ Szeroko na ten temat pisze M. Szymański, Twórczość i style poznawcze uczniów, Warszawa 1987, WSiP.

⁹ Por. J. Rutkowiak, Procesualny dialog bez arbitra jako sposób bycia nauczycieli i uczniów, „Prace Pedagogiczne" LXXIV, Wrocław 1989; J. Rutkowiak, Dialog jako metoda kształcenia i zasada wychowania w uczelni, „Życie Szkoły Wyższej" nr 2, 1986.

Z. Kwieciński, Socjopatologia edukacji. Warszawa 1992.

96

pedagogiki humanistycznej powinna służyć człowiekowi a nie oczekiwać, że człowiek dostosuje się do jej wymagań.

Pedagogika humanistyczna jako koncepcja teoretyczna nie znajduje (po­dobnie jak przed wielu laty ruch Nowego Wychowania) akceptacji u peda­gogów naukowców, zajmujących się problematyką kształcenia i wychowa­nia." Zarzuca się jej brak spójności logicznej, nieuświadomienie własnych przed-założeń, nadmierny idealizm, mityczne, czy nawet magiczne myślenie

o wychowaniu i ukrywaną manipulację a także ateoretyczność, ideologicz-ność, postulatywność i życzeniowość. Niektórzy sądzą, że pod humanisty­czną maską kryje ta pedagogika „arbitralny" nurt myślenia o wychowaniu, że to co pedagogika humanistyczna oferuje jest humanizacją pedagogiki technologicznej.1²

Zupełnie inny stosunek do pedagogiki humanistycznej prezentują nauczy­ciele, wychowawcy. Jest ona dla nich sposobem myślenia o wychowaniu

i kształceniu stanowiącym zachętę do krytycznego przyjrzenia się zarówno własnej pracy, jak i całemu systemowi oświatowemu, inspirującym do po­szukiwań a także zmian. Utopijność i „romantyczność" wielu założeń peda­gogiki humanistycznej zniechęca uczonych do bliższego przyjrzenia się jej i jednocześnie wyzwala ogromną energię i zapał w uczestnikach procesu kształcenia.