Analizując czysto biologiczny rozwój człowieka na przestrzeni wieków możemy zauważyć, że następował ewolucyjny pęd, aż do wyłonienia się około 40 tysięcy lat temu podgatunku homo sapiens sapiens. Od chwili powstania tego podgatunku rozpoczął się również gwałtowny rozwój kultury. Spróbujemy teraz ukazać pewną panoramę tego rozwoju kultury.
I. Kultura myśliwych górnego paeolitu
Ten najwcześniejszy okres kultury trwał od 35 do 8 tys. lat wstecz. Początkiem tego okresu jest, jak już wyżej wspominaliśmy, wyłonienie się jako oddzielnego podgatunku homo sapiens sapiens, końcem zaś tej fazy rozwoju jest schyłek epoki lodowcowej. Okres górnego paleolitu obejmował czas około 20 tysięcy lat, co stanowi mniej więcej 2/3 istnienia człowieka współczesnego na ziemi. Był to bardzo długi niezwykle istotny okres. Na ziemi żył wtedy tzw. Kromaniończyk czyli człowiek z Cro Magnon. To w tym okresie powstała większość instytucji społecznych i form organizacji zycia wspólnego, których my dzisiaj jesteśmy spadkobiercami.
Zaawansowane zbieractwo i myślistwo. Większość, jeżeli nie wszystkie ludy okresu górnego paleolitu prowadziły bardzo rozwinięta gospodarkę łowiecką. Powszechnie polowano na mamuty, mastodonty, słonie, niedźwiedzie, jelenie, bizony, nosorożce włochate, leniwce, renifery, konie i różnego rodzaju inne duże i średnie ssaki. Nie oznacza to oczywiście, że nie łowiono także mniejszych ssaków,. Łowiono również w tym okresie ryby. Jednak polowanie na bardzo duże ssaki plejstoceńskie wymagało specyficznych zdolności. Przede wszystkim współpracy dużej grupy osób, pomysłowości, sprawnych i skutecznych narzędzi. Okres ten jest czasem rozkwitu pomysłowości i precyzji w wykonywaniu broni łowieckiej, już wtedy na polowaniach zaczęto używać dzid, oszczepów, harpunów, a później również łuku.
Obróbka surowców. Człowiek z Cro Magnon używał wielu rodzajów kamienia łączą c go z drewnem, kością lub rogiem. W tym okresie pojawiły się również nowe techniki obróbki, do których nalezą m.in. rycie rowków, które umożliwiało przymocowanie rękojeści do narzędzia oraz technika wiórowa, która pozwalała na uzyskanie długich i cienkich odłupków. Upolowane zwierzęta dostarczały, poza mięsem, różnych surowców. Skóry wykorzystywano do budowy schronień, miękkie futra do wytwarzania ubrań, a kości do robienia przedmiotów codziennego użytku.
Pochówek zmarłych. Już w tych najwcześniejszych okresach odkrywamy ogromny szacunek dla zmarłych, którym urządzano pogrzeby i chowano ich w starannie przygotowanych grobach. Do grobów tych wkładano wiele przedmiotów codziennego użytku. Groby z zewnątrz okładano kośćmi zwierząt lub płaskimi kamieniami w celu ochrony przed drapieżnikami.
Sztuka. Bardzo charakterystyczne jest, to, że u człowieka górnego paleolitu odkrywamy liczne przejawy kultury. Można odnaleźć liczne ozdoby z tego okresu np. bransolety, naszyjniki, szpile. Wiele z tych ozdób można znaleźć w grobach. Na przedmiotach ozdobnych czasem wykonywano ryty. Były różne wzory tych rytów: jodełkowy, meander, literą V i równoległymi kreskami. Odnajdujemy liczne rzeźby wykonane z miękkich kości lub piaskowca, kalcytu czy te węgla, przedstawiające kobiety oraz zwierzęta. Znajdujemy też figurki z gliny, które po ulepieniu były utwardzane w ogniu. Figurki kobiet są bardzo schematyczne. W zarysie przedstawiano twarz, ręce i stopy, a eksponowano części ciała podkreślające płeć, a więc piersi i uda. Bardzo często były to kobiety brzemienne. Najczęściej przedstawiane zwierzęta to mamuty, ale zdarzają się również wilki, nosorożce, konie i kozice. Są tez figurki niedźwiedzi, które według przypuszczeń był zwierzęciem sakralnym. Z tego okresu odnajdujemy również liczne malowidła naścienne, szczególnie w jaskiniach. Najsłynniejsze malowidła odnaleziono w Lascaux, Niaux, Trois Freres, Altamirze. Przedstawiają one zazwyczaj zwierzęta łowne, pojedynczo lub w skupiskach, często w czasie walki lub kopulacji. Takie przedstawianie kobiet i zwierząt ma związek z kultem płodności. Za zwierzętami pędzą strzały, co oddaje klimat tamtego okresu. Malowidła te wykonywane były bardzo głęboko w jaskiniach, gdzie trzeba było specjalnie dotrzeć i oświetlić ściany. Przypuszcza się, że malowidła te uświetniały obrzędy inicjacyjne i różnego rodzaju rytuały. Bardzo charakterystyczną cecha tych miejsc jest to, że tam nigdy nie mieszkano, można je więc uważać za swego rodzaju sanktuaria. Do wykonania tych malowideł i rzeźb służyły rozmaite narzędzia: rylce, dłuta, pędzle z piór oraz rurki do wdmuchiwania farby.
Do najważniejszych kultur okresu górnego paleolitu zalicza się następujące kultury: solutrejską, oryniacka, perigordzką i magdaleńską (madleńską). Różniły się one miedzy sobą stylem narzędzi, sztuki, sposobów zamieszkiwania i typem gospodarczego przystosowania do środowiska przyrodniczego.
Od około 8 tys. lat ante Chr. Cała kulę ziemską - poza Antarktyda i terenami nie nadającymi się w żaden sposób do osiedlenia - zamieszkiwały populacje ludzkie. Eurazja i Afryka to tereny na których najwcześniej ukształtował się i żył człowiek współczesny. Jest to czas licznych wędrówek ludów. W okresie ustępowania lodowca poziom wód był o kilkadziesiąt metrów niższy niż to obserwujemy dzisiaj, a pomiędzy kontynentami istniały swego rodzaju połączenia lądowe. Fale migracyjne związane były głownie ze zmianami klimatycznymi.
II. Rewolucja neolityczna.
Rewolucja neolityczna była efektem wewnętrznych sił kulturowych i była reakcją adaptacyjną kultury ludzkiej na zmiany środowiska naturalnego. Owa rewolucja dokonywała się przez okres kilku tysiącleci. Termin rewolucja odnosi się tutaj nie do szybkości i tempa zmian, ale raczej do ogromnego zakresu zmian w podejściu człowieka do przyrody, ale również w stosunkach międzyludzkich. I rolnictwa. Rewolucja neolityczna oznacza przejście od gospodarki nieproduktywnej do gospodarki produktywnej; od gospodarki naturalnej do gospodarki interweniującej w życie przyrody; od gospodarki symbiotycznej z przyrodą i raczej biernej do gospodarki narzucającej wolę człowieka i aktywnej. Gospodarka neolityczna prowadziła do podporządkowania środowiska naturalnego człowiekowi. Wyraziło się to w sposób szczególny w przejściu od myślistwa i zbieractwa do hodowli. To musiało siłą rzeczy oznaczać liczne zmiany w codziennym sposobie bytowania, w organizacji zycia społecznego i rocznym rytmie życia. Z nowym trybem zycia związane były nowe potrzeby, a co za tym idzie potrzeba zdobywania nowych umiejętności. Przejście do uprawy roślin i hodowli zwierząt wiązało się z bardziej osiadłym - niż dotychczas - trybem zycia. Uprawiane rośliny trzeba było pielęgnować i czekać na zbiory, a wiec migracje były raczej nie wskazane. Człowiek w związku z tym bardziej wiązał się z terytorium, które zamieszkiwał. W uprawę roli trzeba było wkładać o wiele więcej pracy niż w myślistwo, a to zaczęło budzić w człowieku większe niż dotychczas poczucie własności. Dobytek, którego nie trzeba było już przenosić z miejsca na miejsce można było gromadzić i nieustannie powiększać.
W okresie neolitycznym powstaje cały szereg nowych umiejętności: garncarstwo, tkactwo, plecionka, a z czasem również metalurgia. Obróbka wyrobu i wypalani gliny była znana już długo przed neolitem, ale dopiero w tym okresie zaczęto do codziennego użytku powszechnie wprowadzać naczynia ceramiczne mające ogromne zalety: trwałość, utrzymywanie wody, odporność na ogień, ochronę pożywienia przed owadami i gryzoniami. Oprócz spożywania z naczyń glinianych służyły one również do skutecznego przechowywania żywności. Wcześniej używano głównie naczyń z drewna i skorup orzecha.
Oprócz skór zwierząt zaczęto tworzyć ubrania z przetworzonej sierści hodowanych zwierząt i z włókna roślin. W okresie tym rozwinęło się bardzo tkactwo i przędzenie. Obok kamienia zaczęto używać różnych metali: miedzi, brązu, a potem żelaza. Nieustannie doskonalono ich obróbkę.
Taki tryb zycia wykształcił w człowieku tamtego okresu myślenie perspektywiczne, które wynikało z potrzeby planowania i działania z wyprzedzeniem.
Kolejną kolosalna zmianą był bardzo szybki wzrost liczby ludności związany ze zmniejszeniem umieralności niemowląt. Związane to było z osiadłym trybem życia. Łatwiej było przeżyć niemowlęciu w miarę stabilnych warunkach niż w czasie nieustannej koczowniczej wędrówki. To wszystko spowodowało potrzebę ekspansji i migracji rolniczej na nowe tereny. Wzrost liczby ludności powodował również intensyfikację kontaktów międzyludzkich. To spowodowało z kolei potrzebę wyłonienia się różnych instytucji społecznych. To spowodowało tez ogromny przeskok kulturalny, gdyż następował o wiele większy i szybszy przekaz informacji, a także kumulacja wiedzy i doświadczenia. Nadwyżki pożywienia spowodowały, że nie wszyscy członkowie populacji musieli zajmować się uprawą lub hodowlą i mogły rozwinąć się liczne zawody związane z rzemiosłem, a także obrzędowością. Rozwinęła się w ten sposób struktura społeczna i zaczęły powstawać równice społeczne o charakterze hierarchicznym, które są początkiem warstw społecznych i klas opartych na statusie społecznym, przywilejach i obowiązkach, a także na zamożności poszczególnych członków społeczności.
Rewolucja neolityczna jak już o tym mówiliśmy była okresem długotrwałym i bardzo złożonym. W tym okresie można wyróżnić trzy typy zachodzących procesów: ewolucję, dyfuzję i migrację.
Zmiany immanentne:
Zmiany klimatyczne. Podłożem zmian kulturowych były poważne zmiany klimatu, głównie wycofywanie się lodowca z terenów Europy, Azji i Ameryki Północnej. Proces ten trwał kilka tysiącleci. Towarzyszyły mu oczywiście zasadnicze zmiany krajobrazu, fauny i flory.
Uprawa roślin. Pierwszym etapem uprawy roślin była bez wątpienia tzw. antropochoria. Proces ten powodował coraz baczniejszą obserwację przyrody, a następnie pierwsze próby zbierania i wypróbowywania kolejnych gatunków roślin. Później następowała selekcja i decyzja, które rolny rozsiewać w większych ilościach, a z których w ogóle zrezygnować. Następowało tzw. planowe uprawianie roślin. To pociągnęło za sobą potrzebę odpowiedniego nawodnienia upraw, a co za tym idzie ingerencję w przepływ wody w strumieniach i źródłach tak, aby nawadniały pożądany obszar. Znane są już w tym okresie również przypadki wypalania całych połaci, aby zwiększyć wegetację dzikich roślin. Jeżeli chodzi o technikę uprawy to królowało powszechnie tzw. kopieniactwo, czyli ręczna uprawa, a głównym, narzędziem była kopaczka kijowata, czyli prosty kij zaostrzony w szpic lub na płask, z którego z czasem wyłoniła się dzisiejsza motyka.
Hodowla zwierząt. Hodowlę zwierząt podobnie jak hodowlę roślin poprzedził długi okres współprzeżywania ludzi i dzikich zwierząt i czas obserwacji, kiedy człowiek mógł bardziej poznać świat zwierząt. W pewnym momencie rozpoczęło się planowane łowiectwo, czyli odstrzał jednych zwierząt, a ochrona innych np. samic czy młodych. Później następowała selekcja męskich osobników stada z myślą o dalszej reprodukcji. Hodowla w tym okresie była raczej rodzajem pasożytowania na częściowo oswojonych dzikich stadach. Czas oswajania dzikich zwierząt trwał dosyć długo.
Reasumując trzeba stwierdzić, że rewolucja neolityczna trwała około od 2 - 3 do 4-5 tysięcy lat. Rozpoczęła się około 9 tys. lat ante Chr. w tzw. Starym Świecie, na Bliskim Wschodzie, a 7 tys. lat ante Chr. odnajdujemy na tamtym terenie już stałe osady świadczące o osiadłym trybie życia. Najbardziej znane dla nas są dwie Dżarmo i Jerycho. Z Bliskiego Wschodu rolnictwo rozprzestrzeniło się do Afryki około 4 tys. lat ante Chr. Do Europy rolnictwo dotarło natomiast przez Grecje, gdzie zmiany neolityczne rozpoczęły się około 6 tys. lat ante Chr. szlaki ekspansji pierwotnego rolnictwa były wyznaczone przez rozmieszczenie gleb nadających się do uprawy.
Kolejnym skokiem kulturowym było zastosowanie do uprawy zwierząt pociągowych i pługa.
Trzeba w tym miejscu zauważyć również, iż rewolucja neolityczna nie dokonywała się tak samo w każdym zakątku świata. Początkowo rolnictwo w konkurencji do myślistwa przegrywało. Wiele ludów uważało rolnictwo za coś gorszego. Działo się tak z różnych powodów, czasem było to motywowane wierzeniami, gdzie ziemie określano matką, a jej uprawę uważano za rodzaj jej okaleczania. W sporej większości przez długi czas koegzystowało ze sobą rolnictwo z myślistwem. Czyste rolnictwo wchodziło tam gdzie nie było możliwe myślistwo i nie dało się przeżyć bazując tylko i wyłącznie na zbieractwie.
W tzw. Nowym Świecie (na terenach Ameryk) rewolucja neolityczna rozpoczęła się około 7 tys. lat ante Chr. i miała miejsce nieco później od około 3 do 1,5 tysiąca lat ante Chr., a w niektórych rejonach nawet do początków naszej ery. Ważne jest to, że rewolucja ta następowała w całkowitym oddzieleniu od Eurazji. Droga tej rewolucji w Nowym Świecie różni się od Starego Świata tym, że nie występowała tam hodowla zwierząt, a rolnictwo nie było wystarczalne do utrzymania się przy życiu. W Nowym Świecie zaobserwowano również, że rolnictwo nigdy nie spowodowało porzucenia wcześniejszych form gospodarowania, ale raczej przez bardzo długi okres koegzystowało z gospodarką myśliwsko-zbieracką.
III. Pierwsze cywilizacje
Następnym etapem rozwoju kulturowego populacji ludzkiej jest powstanie cywilizacji. W literaturze spotykamy bardzo wiele określeń na to czym jest cywilizacja. Tutaj będziemy mówić o cywilizacji charakteryzującej się następującymi cechami: znaczna liczebność członków (chodzi tutaj o znaczne populacje zamieszkujące określony teren i tworzące cos w rodzaju miast), złożona struktura hierarchiczna, specjalizacja ról i funkcji w obrębie społeczności, dosyć duża ilość kontaktów międzyludzkich oraz organizacja państwowa. To wszystko umożliwia szeroko zakrojoną wymianę kulturową poprzez dzielenie się różnymi doświadczeniami i kumulację wiedzy. Możemy mówić o wielości cywilizacji oddzielonych od siebie terytorialnie, ale również kulturowo i społecznie. Każda cywilizacja charakteryzuje się konkretnym systemem wartości i wierzeń, normami zachowania i konkretnym zachowaniem. W takim rozumieniu cywilizacji możemy mówić o następujących cywilizacjach: egipskiej, sumeryjskiej, chińskiej, o cywilizacji Majów, Azteków i Inków.
Narodziny i rozwój cywilizacji. Jak już mówiliśmy wcześniej najwcześniejszym korzeniem powstawania cywilizacji były występujące w wyniku rewolucji neolitycznej nadwyżki żywności. Na niektórych obszarach, ze względu na dobre nawodnienie i bardzo żyzne gleby te nadwyżki pożywienia osiągnęły niespotykane dotąd, wręcz monstrualne ilości. Ponieważ nadwyżki zbóż, w przeciwieństwie do upolowanego mięsa, można było bez większych trudności magazynować. W miarę stały dostęp żywności spowodował, że część populacji mogła zająć się czymś co nie należał do zakresu produkcji pożywienia. Spowodowało to rozkwit rzemiosła i zaspokajanie potrzeb luksusowych. Wyodrębniła się też odrębna grupa ludzi zajmująca się kultem, byli to kapłani. Kapłan stał się bardzo szybko instytucjonalnym pośrednikiem pomiędzy światem ludzi, a światem sił nadprzyrodzonych. Do stęp do tych sił nadprzyrodzonych spowodował, że ta warstwa mogła z czasem przejąć władzę i kontrolę nad innymi. Oczywiście funkcja kapłańska istniała już w dużo wcześniejszym okresie, ale wcześniej kapłani zajmowali się poza tym co specyficzne d dla ich funkcji również wszystkimi innymi zajęciami. Teraz stało się to ich główne, a czasem jedyne zajęcie. W związku ze specjalizacją nastąpiły bardzo istotne zmiany w zakresie życia społecznego i religijnego. Bardzo rozwinęły się obrzędy i ceremonie publiczne. W związku z dużą ilością kapłanów i ich ogromnym oddziaływaniem mówi się bardzo często o swego rodzaju teokracji we wczesnych cywilizacjach.
Rozwój specjalizacji w różnych dziedzinach życia spowodował w pewnym momencie zhierarchizowanie w strukturze społecznej. Następnym etapem było wyłonienie się administracji publicznej, która była pierwszą formą organizacji państwowej. W pewnym momencie zaczęły również powstawać różnice w zamożności, co spowodowało pewien klasowy podział w ramach społeczeństw. Dowiadujemy się o tym na podstawie zróżnicowania pochówków. Archeolodzy spotykają w tym okresie bardzo duże i bogato wyposażone grobowce oraz bardzo małe groby, a to pokazuje, że istniał pewien podział w społeczeństwie na klas wyższą, swego rodzaju arystokrację i klasę niższą, plebs. Dowodem na zróżnicowanie społeczne są również różniące się znacznie między sobą domostwa. W cywilizacjach starożytnych spotykamy bardzo różny podział klasowy od najprostszego na dwie grupy arystokrację i pospólstwo do bardziej złożonych gdzie były zazwyczaj trzy klasy arystokracja, plebs i służba, a czasem niewolnicy, do bardzo złożonych, gdzie w ramach arystokracji i pospólstwa spotykamy jeszcze różne podgrupy. Z czasem wyłoniła się tez klasa rządząca, która nie funkcjonowała już na zasadzie primus inter pares, ale władza stała ponad poddanymi. Nietrudno sobie wyobrazić, że każda z tych grup społecznych zaczęła z czasem charakteryzować się swoista odrębną kulturą.
Wraz z powstaniem nowego systemu organizacji społecznej wyłonił się również cały sztab urzędników. Ponieważ nie byli oni w stanie pamiętać wszystkich zobowiązań zaczęły z czasem powstawać różnego rodzaju spisy i zapisy. To spowodowało również powolny rozwój języka pisanego jako zbioru znaków służących do zapisywania różnego rodzaju informacji. Duże skupiska ludzi na stosunkowo niewielkim terenie wiązało się z różnymi problemami od sanitarno-epidemiologicznych po prawne. Zaczęły powstawać różnego rodzaju kodeksy prawne. Najstarszym znanym dla nas jest tzw. Kodeks Hammurabiego (możemy go podziwiać do dzisiaj w Luwrze w Paryżu).
Od lat wielu antropologów i historyków zastanawiało się jak doszło do tego, że z małych demokratycznych społeczności neolitycznych zaczęły powstawać ogromne organizmy społeczne o bardzo zróżnicowanej strukturze. Wykształciło Si…ę na ten temat bardzo wiele teorii, do najpopularniejszych należą następujące:
1.Koncepcja podboju. Jest to bardzo popularna, ale dzisiaj już powszechni e podważana teoria wedle, której cywilizacje powstały jako wynik podboju demokratycznych zbiorowości rolniczych przez koczownicze plemiona pasterskie im wojownicze. W wyniku tych podbojów powstały gotowe organizmy państwowe o zróżnicowaniu klasowym. Klasę wyższą stanowili ci, którzy dokonywali podboju, a klasę niższą podbici. Dzisiaj koncepcję tę się odrzuca, nie kwestionując jednocześnie pewnych form podboju, które służyły konsolidowaniu się mniejszych zbiorowości w większe.
2.Koncepcja zarządzania systemem irygacyjnym. Teorię te skonstruował Carl Wittfogel, według którego plemiona neolitycznych rolników zauważyli, że ziemie przy rozlewiskach wód poprzez nawodnienie przynoszą większe plony, ale tam gdzie rzeki zbyt często wylewają dochodzi do zniszczenia plonów i powstawania terenów bagnistych. Wpadli wiec na pomysł stworzenia pewnej sieci irygacyjnej, która doprowadzała wodę z rzeki - poprzez system kanałów - do sztucznych zbiorników, a z nich później na pola uprawne. Małe, na początku systemy irygacyjne, zaczęły z czasem się rozrastać tworząc potężną sieć. To spowodowało skierowanie sporej ilości ludzi do pracy przy budowie tych sieci, ale również do dbania o nieustanna konserwacje i utrzymanie w stanie funkcjonalności. Grupa specjalistów kierujących tymi pracami stała się z czasem elitą i organem rządzącym. Koncepcja ta została z czasem podważona, gdyż istniały również cywilizacje, w których mimo istnienia systemu nawadniającego pozostały nadal demokratyczne.
3.Koncepcja konfliktu społecznego. Twórca tej teorii jest Claude Levi-Strauss. Nazwał on cywilizację społeczeństwem gorącym i porównuje je do maszyny parowej, w której jest nieustanny rozwój i zmiana, a wewnętrzną zasadą funkcjonowania tej maszyny są różnice klasowe. W społeczeństwie nieustannie istnieją różnego rodzaju konflikty pomiędzy poszczególnymi klasami, bo jedne klasy rozwijają się kosztem innych. W ten sposób brak jednostajnego ładu społecznego przyczynia się do nieustannego rozwoju cywilizacji.
4.Koncepcja dystrybucji i redystrybucji. Według tej teorii przy gospodarce nastawionej na tak dużą ilość różnego rodzaju produktów konieczna była centralna organizacja o szerokim charakterze, która zajmowała się dystrybucją i redystrybucja tych produktów.
5.Koncepcja roli religii. Ta teoria przypisuje religii zasadniczą rolę w powstaniu cywilizacji. Religia miała tutaj mobilizować energię ludzką do utrzymania odpowiedniego stopnia zaangażowania w oparcie rolnicze tak, aby zapewnić spokojny byt.
Do dzisiaj nie ma zgodności co do ostatecznej przyczyny sprawczej, w wyniku której powstała cywilizacja. Jakakolwiek byłaby ostateczna przyczyna powstania cywilizacji, nie da się wykluczyć mniejszego lub większego znaczenia, któregoś z powyższych powodów. Kolejnym etapem w rozwoju kultury jest rewolucja przemysłowa, która należy już do świata współczesnego. Tak wiec w rozwoju kulturowym świata możemy wyróżnić trzy zasadnicze rewolucje: neolityczn
ą, miejsko-cywilizacyjną i przemysłową.