Hubert Świętek
XIII. Prawo konsularne
I Stosunki i służba konsularna
1) Ustanowienie stosunków konsularnych
- następuje na podstawie wzajemnego porozumienia. Zgoda na nawiązanie stosunków dyplomatycznych z reguły obejmuje zgodę na nawiązanie stosunków konsularnych, chyba, że strony postanowiły inaczej. Zależność ta nie działa w odwrotną stronę i wg art. 2 Konwencji wiedeńskiej, zerwanie stosunków dyplomatycznych nie pociąga ipso facto zerwania stosunków konsularnych. (np. 1957 RFN- JUG; zerwanie kons przy zachowaniu dypl- USA z GER i ITA 1941)
2) Wykonywanie funkcji konsularnych przez misje dyplomatyczne:
- Funkcje konsularne wykonywane są nie tylko za pośrednictwem specjalnych placówek konsularnych, ale również pełnione przez misje dyplomatyczne, które zazwyczaj mają specjalne wydziały konsularne.
- Pełnienie funkcji konsularnych przez misje nie wymaga zgody państwa przyjmującego. Wymagane jedynie notyfikacji osób, które je wykonują. Osoby te korzystają z przywilejów i immunitetów dypl, nie kons.
3) Ustanowienie placówek konsularnych:
- Zgoda na nawiązanie stosunków konsularnych daje prawo do ustalenia siedziby urzędu konsularnego, jego klasy i okręgu konsularnego.
- państwo wysyłające może ustalić kilka placówek działających w kilku okręgach konsularnych w kraju przyjmującym.
- Placówka konsularna może być ustanowiona na terytorium państwa przyjmującego tylko za jego zgodą i dlatego propozycje państwa wysyłającego podlegają aprobacie państwa przyjmującego. Porozumienie w sprawie ustanowienia urzędu musi określać jego siedzibe, klasę oraz okręg konsularny.
- Wzajemność przy licznie placówek często bywa stosowana, ale nie jest zasadą.
- określając liczbę i siedziby konsulatów państwa biorą pod uwagę m.in. liczebność obywateli w danym okręgu, istnienie skupisk emigracyjnych, interesy żeglugi morskiej lub powietrznej, interesy handlowe, targi itp.
4) Listy komisyjne:
a) Szefowie placówek konsularnych otrzymują tzw. listy komisyjne, wystawiane przez głowę państwa, premiera czy ministra spraw zagranicznych stosownie do przepisów wewnętrznych.
b) W listach stwierdza się charakter urzędowy kierownika urzedu,- wymienia się nazwisko szefa, jego klasę, okręg konsularny i siedzibę placówki.
c) List przekazywany jest w drodze dyplomatycznej lub w inny stosowany sposób rządowi państwa przyjmującego. Za jego zgodą zamiast listu komisyjnego może być notyfikacja.
d)List jest to propozycja co do osoby szefa placówki, podlega zatwierdzeniu przez państwo przyjmujące.
e) W przypadku zgody państwo przyjmujące udziela szefowi placówki exequatur - dopuszczenie szefa placówki do pełnienia funkcji konsularnych.
- Udzielane w formie osobnego dokumentu lub słowa exequatur na listach komisyjnych.
Przy odmowie nie ma obowiązku podania przyczyn, całkowita dowolność w odmawianiu.
f) nie można przystąpić do funkcji przed uzyskanie exequatur, ale może być tymczasowo dopuszczony do wykonywania swej. Może być też ustanowiony tymczasowy kierownik. Nie wymaga to zgody państwa przyjmującego, wymaga się tylko notyfikacji.
5) Zakończenie funkcji konsularnych:
- Wykonywanie funkcji konsularnych kończy m.in.: cofnięcia exequatur, poinformowania przez państwo wysyłające o zakończeniu czynności przez funkcjonariusza konsularnego, uznanie za persona non grata czy osobę niepożądaną, notyfikacji państwu wysyłającemu o zaprzestaniu uważania danej osoby za członka personelu konsularnego oraz analogicznie do misji dyplomatycznej - wypadki losowe, zakończenia działalności całej placówki na skutek zerwania stosunków konsularnych, wojny, rewolucji, zmiany w podmiotowości.
II Źródła prawa konsularnego
1) Stosunki konsularne określane są przez zespół norm PM oraz normy prawa wew (jak dypl)
2) W przeciwieństwie do prawa dyplomatycznego w prawie konsularnym większą rolę odgrywają dwustronne normy umowne
-różne rodzaje umów dwustronnych- postanowienia dotyczące nawiązania stosunków konsularnych, funkcji czy przywilejów i immunitetów konsularnych zarówno w konwencjach konsularnych, porozumieniach oraz traktatach handlowych, żeglugowych i politycznych.
3) Konwencje dwustronne
- Liczne konwencje dwustronne- kilka tysięcy obecnie. I już w XII w.
4) Konwencje wielostronne:
- współcześnie 3 konwencje wielostronne: 2 z nich państw amerykańskich:
*konwencja o funkcjach konsularnych w Caracas 1911
*konwencja hawańska o funkcjonariuszach konsularnych 1928
5) Umową o zasięgu powszechnym - 24 IV 1963r. - Konwencja wiedeńska o stosunkach konsularnych.
- weszła w życie w 1967 roku. PL- 1981. Wiele państw ratyfikowało z zastrzeżeniami; 165 państw- stron.
- obowiązuje tam, gdzie nie ma regulacji dwustronnych;
6) Zwyczaj międzynarodowy:
- nadal ma znaczenie; konwencje dwustronne zawierające identyczne rozwiązania ogą być traktowane jako dowód zwyczaju.
- ale nigdy nie był dominujący- to raczej umowy dwustronne i praktyka jednostronna tworzyły zwyczaj.
7) Ustawodawstwo wew- w granicach uregulowanych przez PM
- każde państwo określa prawa, obowiązki, rangi, zadania urzędników konsularnych i organizację służby.
**PL- obowiązuje ustawa z 1984 roku o służbie konsularnej
III Funkcje konsularne
*kwestia czy reprezentuje- patrz temat XII
1) b. rozbudowane, bo spełniają funkcje należące w państwie wysyłającym do licznych urzędów.
2) określane w umowach, zwyczaju, ustawodawstwie wew.
3) Wg Góralczyka, właściwość rzeczowa konsula obejmuje:
- kompetencje o charakterze ogólnym- opiekę nad obywatelami państwa wysyłającego, czuwanie nad wykonywaniem umów międzynarodowych przez państwo przyjmujące, działalność informacyjna i propagandowa, zadania specjalne, czasem w zastępstwie funkcje dyplomatyczne (gdy brak placówki dypl).
- kompetencje w sferze obrotu gosp, kult, nauki, sportu i turystyki
- kompetencje o charakterze administracyjnym- prowadzenie rejestru obywateli państwa wysyłającego zamieszkałych w danym okręgu, wydawanie paszportów, wiz i innych dokumentów podróży, przyjmowanie oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński, sporządzanie aktów urodzin i zgonów obywateli, przyjmowanie oświadczeń w sprawach obywatelstwa, prowadzenie ewidencji wojskowej obywateli itp.
-kompetencje o charakterze sądowym- określane przez prawo cywilne i karne- porozumiewanie się z obywatelami aresztowanymi za granicą, przesłuchiwanie własnych obywateli na wniosek państwa wysyłającego, doręczanie pism procesowych, uprawnienia notarialne i spadkowe, opieka i kuratela
- kompetencje związane z żegluga morską- wykonywanie prawa nadzoru i inspekcji do statków pod własną banderą, udzielanie im pomocy, przesłuchiwanie kapitana i członków załogi, badanie i poświadczanie dokumentów pokładowych, środki porządkowe i dyscyplinarne na pokładzie statku, rozstrzyganie sporów kapitana z załogą, pomoc lekarska dla załogi, wszelka pomoc w razie uszkodzenia statku a wodach państwa przyjm.
- kompetencje związane z żeglugą powietrzną- nadzór i inspekcja, pomoc, leczenie, przesłuchiwanie świadków, dokumenty itd.
4) Funkcje konsularne w KW- art. 5; 13 funkcji:
a) ochrona interesów państwa wysyłającego i jego obywateli;
b) popieranie rozwoju stosunków handlowych, gospodarczych, kulturalnych i naukowych oraz przyjaznych stosunków
c) zapoznanie się wszelkimi legalnymi sposobami z warunkami i rozwojem życia handlowego, gospodarczego, kulturalnego i naukowego oraz składanie sprawozdań swemu rządowi
d) wystawianie paszportów i wiz
e) udzielanie pomocy własnym obywatelom
f) pełnienie czynności notariusza i urzędnika stanu cywilnego oraz pewnych funkcji administracyjnych pod warunkiem zgodności z przepisami miejscowymi
g) ochrona interesów spadkowych własnych obywateli, ochrona interesów nieletnich osób i osób pozbawionych pełnej zdolności do czynności prawnych
h) ochrona interesów małoletnich i innych osób bez pełnej zdolności do czynności prawnych, szczególnie gdy chodzi o ustanowienie kurateli lub opieki nad nimi
i) reprezentowanie współobywateli przed sądem oraz innymi władzami państwa przyjmującego- gdy nie są w stanie stawić się przed sądem np. z powodu nieobecności
j) przesyłanie sądowych i pozasądowych dokumentów oraz wykonywanie rekwizycji sądowych w sposób zgodny z umowami międzynarodowymi lub przepisami wew.
k) wykonywanie nadzoru i kontroli nad statkami i samolotami
l) udzielanie pomocy statkom i samolotom, rozstrzyganie sporów, pomoc w formalnościach, badania wypadków.
m) mogą wykonywać wszelkie czynności powierzone przez państwo wysyłające, które nie są sprzeczne z ustawodawstwem państwa przyjmującego, nie spotykają się z jego sprzeciwem lub są przewidziane w umowach międzynarodowych obowiązujących państwo wysyłające i przyjmujące.
+ jak nie ma przedstawicielstwa dypl- to konsul może pełnić funkcje dypl za zgodą państwa przyjmującego. (ale immunitety bez zmian).
+za notyfikacją może być przedstawicielem przy OM. Korzysta wtedy z immunitetów przedstawiciela.
IV Członkowie urzędu konsularnego
** członkowie urzędu- wszyscy zatrudnieni w urzędzie.
** na czele urzędu- kierownik.
** pozostali członkowie- urzędnicy (funkcjonariusze) konsularni (osoby, którym powierzono funkcje konsularne), pracownicy konsularni (adm lub techn), członkowie personelu służby.
** swoboda w powoływaniu kierownika (patrz wyżej) i członków personelu.
** w zasadzie obywatele państwa wysyłającego, obywatele p. przyjm za jego wyraźną zgoda, a państwa trzeciego- państwo przyjm może sobie zastrzec zgodę.
1) Klasy szefów placówek konsularnych działających na podstawie listów komisyjnych:
a) konsul generalny
b) konsul
c) wicekonsul
d) agent konsularny
2) od szefów placówek należy odróżnić funkcjonariuszy konsularnych mających z wewnętrzną pragmatyką rangę konsula, wicekonsula czy agenta konsularnego, którzy działają w składzie placówki jako pomocnicy szefa.
3) W niektórych krajach konsul generalny na podstawie specjalnego pełnomocnictwa może sprawować ogólne kierownictwo nad działalnością wszystkich lub części konsulów znajdujących się na terytorium państwa przyjmującego.
* W Polsce wyróżnia się stopień służbowy konsul generalny - minister pełnomocny, odpowiadający w służbie dyplomatycznej radcy - ministrowi pełnomocnemu.
** precedencja- wg klas i dat udzielenia exequatur; jak był tymczasowym- to liczy się data objęcia funkcji tymczasowej; jak taki sam dzień- to kolejność listów komisyjnych. Tymczasowi- pod agentem konsularnym. Honorowi- pod wszystkimi zawodowymi.
4) Korpus konsularny:
Szefowie placówek konsularnych znajdujących się w określonym mieście (czyli- w 1 państwie może być kilka korpusów) tworzą korpus konsularny w węższym znaczeniu. W szerszym znaczeniu w skład wchodzą funkcjonariusze konsularni, a więc wszystkie osoby, którym powierzono pełnienie w tym charakterze funkcji konsularnych (zatem także attaches i sekretarze konsularni). Na czele korpusu stoi najstarszy klasą szef placówki konsularnej, zwykle konsul generalny, który najwcześniej otrzymał exequatur. Korpus nie ma osobowości prawnej, jego funkcje ograniczają się do sfery protokolarnej i reprezentacji
5) Konsulowie zawodowi i honorowi.
a) zawodowy - urzędnik państwa wysyłającego mianowany spośród jego obywateli, stosunek do państwa przyjmującego ma charakter publicznoprawny, pobiera stałe wynagrodzenie i nie może oddawać się innemu zajęciu zarobkowemu.
b) honorowy - powoływany na podstawie umowy przez państwo wysyłające spośród mieszkańców (zwykle obywateli) państwa przyjmującego; stosunek do państwa przyjmującego ma charakter prywatnoprawny; wprawdzie pełni funkcje z upoważnienia państwa wysyłającego, ale nie otrzymuje stałego uposażenia, przysługuje mu prawo do rekompensaty czynności oraz poniesionych wydatków z pobieranych opłat konsularnych; może prowadzić działalność zarobkową.
* ponieważ jest obywatelem państwa przyjmującego i jego działalność konsularna jest zajęciem ubocznym, Konsul honorowy korzysta ze znacznie węższych immunitetów i przywilejów: zwolniony od wszelkich podatków i opłat od sum otrzymywanych od państwa wysyłającego z tytułu wykonywanej funkcji, ograniczone zwolnienie z ceł, zwolnienie od świadczeń osobistych, może być aresztowany i uwięziony, podleganie jurysdykcji miejscowej nie powinno utrudniać sprawowania funkcji konsularnych, archiwa i dokumenty konsulatu honorowego są zawsze nietykalne, lokale konsularne podlegają ochronie. Rodzina nie ma immunitetów.
* KW- instytucja fakultatywna- każde państwo ustala, czy będzie powoływało i przyjmowało konsulów honorowych.
PL- 121 konsulów honorowych.
6) a) wykonywanie funkcji konsularnych poza okręgiem konsularnym- w szczególnych okolicznościach i za zgodą państwa przyjmującego
b) wykonywanie funkcji konsularnych również w państwie trzecim- notyfikacja i brak wyraźnego sprzeciwu ze strony państw przyjmujących.
c) wykonywanie funkcji kons na rzecz państwa trzeciego- notyfikacja i brak sprzeciwu.
d) 2 lub więcej państw może mianować 1 konsula, za zgoda państwa przyjmującego.
V przywileje i immunitety konsularne
1) węższe od dyplomatycznych, silniej zaakcentowana podstawa funkcjonalna, nie osobowa. W praktyce tendencja w kierunku zrównania immunitetów obu kategorii służb, w tym w konwencjach z udziałem Polski.
2) Immunitety i przywileje placówki:
a) prawo używania flagi i godła oraz nietykalność placówki konsularnej
- placówka ma prawo używać flagi i godła. Podobnie- pojazdy oraz rezydencja szefa.
- Urzędowe pomieszczenia placówki są nietykalne (ale tylko te, które są używane wyłącznie dl potrzeb działalności), bez zgody szefa władze państwa nie maja prawa wkraczania do pomieszczeń użytkowanych w celach służbowych, ale istnieje domniemanie zgody w przypadku pożaru lub innej katastrofy wymagającej szybkiej akcji ratowniczej;
- państwo - obowiązek ochrony pomieszczeń przed wszelkim zakłócaniem spokoju placówki lub naruszenia jej powagi;
- pomieszczenia konsularne, ich wyposażenie i środki transportu są nietykalne
- archiwa i dokumenty konsularne są nietykalne niezależnie od czasu i miejsca, w którym się znajdują;
- państwo wysyłające musi dbać, by pomieszczenia były wykorzystywane zgodnie z przeznaczeniem.
b) prawo porozumiewania - możliwość porozumiewania się wszelkimi środkami łączności (łącznie z kurierami dyplomatycznymi i konsularnymi) z innymi placówkami oraz z obywatelami własnego państwa; państwo przyjmujące ma obowiązek informować o zatrzymaniu czy aresztowaniu obywatela panstwa wysyłającego; informacje o zgonie, o ustanowieniu opieki lub kurateli, o wypadkach statków i samolotów.
- urzędowa korespondencja jest nietykalna;
***ale nie do końca- jeżeli poważne podstawy, że w środku jest coś innego niż dopuszczalne, państwo przyjmujące może prosić o otwarcie w ich obecności; gdy panstwo wysyłające się nie zgodzi, poczta jest odsyłana.
- możliwość zwracania się do władz miejscowych oraz w zakresie dozwolonym do właściwych władz centralnych w swoich sprawach.
c) - pomieszczenia konsularne są zwolnione od opodatkowania a wszelkie ruchomości od rekwizycji.
d) prawo pobierania opłat konsularnych i ich zwolnienie z podatków.
3) Immunitety i przywileje osobowe funkcjonariuszy konsularnych
a) państwo przyjmujące powinno traktować ich z należytymi względami oraz chronić przed jakimkolwiek zamachem na ich osobę, wolność lub powagę
b) Immunitet jurysdykcyjny- tylko w wykonywaniu funkcji urzędowych.
funkcjonariusze konsularni oraz członkowie służby administracyjno-technicznej nie podlegają jurysdykcji władz sądowych lub administracyjnych w odniesieniu do czynności wykonywanych w toku pełnienia funkcji konsularnych.
- nie ma zastosowania przypadku powództwa cywilnego, wynikającego z zawarcia przez urzędnika lub pracownika konsularnego umowy, której nie występował on wyraźnie lub dorozumiale jako przedstawiciel państwa wysyłającego, a także w przypadku powództwa szkody spowodowanej przez pojazd, statek lub samolot.
- członkowie placówki mogą być wzywani na świadków w postępowaniu sądowym lub administracyjnym, ale nie mają obowiązku składania zeznań w sprawach związanych z pełnionymi funkcjami, przedstawiania korespondencji i dokumentów urzędowych. Mogą też odmówić składania jakichkolwiek zeznań, ale nie powinien.
c) nietykalność osobista- ograniczona- nie podlegają aresztowaniu ani zatrzymaniu, z wyjątkiem przypadków ciężkiej zbrodni i tylko na mocy postanowienia właściwej władzy sądowej (ciężkie zbrodnie - przestępstwa zagrożone sankcją powyżej 5 lat więzienia)
- mogą być pozbawieni wolności tylko w wyniku ostatecznego i prawomocnego orzeczenia sądowego.
d) korzystają ze zwolnień podatkowych i celnych oraz ze zwolnienia z ubezpieczeń społecznych, ale w węższym niż dyplomaci zakresie. Zwolnieni z wszelkich świadczeń publicznych osobistych. Zwolnieni z wszelkich wymogów pozwolenia napobyt, rejestracji cudzoziemców itp.
- bagaż- nie podlega rewizji, chyba, że poważne podejrzenia.
e) swoboda poruszania się.
f) zwolnienie od rejestracji cudzoziemców, zezwolenia na pobyt, zezwoleń na pracę (dla państwa wysyłającego), od ubezpieczeń społęcznch- również dla rodzin, służby (jak pracują tylko dla nich) itd
=> w PL- szerszy zakres; pełny immunitet jurysdykcyjny; uchylenie klauzuli ogniowej; nietykalność mieszkań (w KW nie istnieje);
4) Osoby korzystające z przywilejów i immunitetów konsularnych:
- w całej rozciągłości- kierownikom urzedów oraz urzednikom konsularnym
- niektóre- pracownikom konsularnym (adm-techn)- jurysdykcyjny w sprawach wykonywania funkcji, składanie zeznań w sprawach urzędowych, immunitet podatkowy, celny (węższy- 1 urządzenie się) oraz zwolnieni ze świadczeń osobistych.
- personel służby- tez niektóre, np. w zakresie składania zeznań, w sprawach podatkowych- ale wąsko.
- członkowie rodzin urzedników i pracowników- nie korzystają z głównych przywilejów i immunitetow, gdyż mają one charakter funkcyjny; są jednak zwolnieni z wszelkich obowiązków przewidzianych przez prawo państwa przyjmującego w dziedzinie rejestracji cudzoziemców, zezwoleń na pobyt, immunitet podatkowy i celny.
5) Zakres czasowy immunitetów- od chwili przyjazdu lub od chwili objęcia funkcji; do zakończenia funkcji i wyjazdu. Jeśli ktoś odwołany nie wyjedzie- państwo przyjmujące może pozbawić przywilejów. Jednak w odniesieniu do czynności urzędowych immunitet jest trwały.
6) Zakres terytorialny- sporny, czy całe teryt, czy tylko okręg kons. KW- nieograniczony+ pewne przywileje w państwach trzecich (immunitety wszelkie w czasie przejazdu dla szefa+ nieutrudnianie innym).