Pamiętnikarstwo w XX wieku zaczęło się bardzo żywo rozwijać. Pewien wpływ na ten proces miała sytuacja w innych literaturach, jak francuska (dziennik intymny) oraz niemiecko- i anglojęzyczne (autobiografia). Zjawiskom tym towarzyszy rosnące zainteresowanie krytyki i nauki o literaturze. Ważny jest też wpływ innych nauk humanistycznych: historii i socjologii, traktujących literaturę dokumentu osobistego jako ważne źródło poznania procesów społecznych i mentalności, a także psychologii (głównie psychoanalizy), zachęcającej do introspekcji i podkreślającej ważność indywidualnych przeżyć wewnętrznych.
Rozkwitowi temu towarzyszą pewne zmiany terminologiczne. Znacznie częściej pojawia się nazwa: „autobiografia” i „dziennik”.
Pisarstwo autobiograficzne podlega procesowi zacierania różnic pomiędzy tradycyjnymi gatunkami literackimi (dokument osobisty a proza fikcjonalna, głównie powieść).
W XX-wiecznym pisarstwie osobistym wyróżnić można 4 podstawowe gatunki:
1. pamiętnik,
2. autobiografię
3. wspomnienie
4. dziennik
Trzy pierwsze formy mają postać opowiadania retrospektywnego, ujmują wydarzenia z pewnego dystansu czasowego. Odbierane są jako skończone, mogą obejmować całość życia autora lub jego fragment. Różnią się między sobą przedmiotem i sposobem ujęcia, a na ogół także rozmiarami.
Pamiętnik, zgodnie z tradycją czasów staropolskich, opowiada o zdarzeniach, których autor był uczestnikiem, świadkiem lub tylko współczesnym, o ludziach, których znał, miejscach, w których żył i które zwiedzał, słowem o środowisku i epoce. Na tym tle zarysowuje swój portret i swój los.
Autobiografia ma proporcje odwrotne: sprawa główna to osoba i jej dzieje, a świat zewnętrzny stanowi tylko tło, niekiedy pomijane prawie zupełnie.
Wspomnienie to w zasadzie krótka forma, w której autor zdecydowanie usuwa się na drugi plan, a głównym przedmiotem jest jakaś osoba, sytuacja historyczna, miejsce lub instytucja. Publikacja wspomnień często ma charakter zbioru prac różnych autorów o tym samym przedmiocie np. sławnym człowieku. Czasem zbiór wspomnień jednego autora może nosić charakter „kartek z pamiętnika”.
Dziennik - pisany na bieżąco, bez wizji skończonej całości, z otwarciem na niewiadome jutro, ma narrację nieciągłą. Poszczególne cząstki odpowiadają na ogół zapisom z poszczególnych dni, czasem datowane, czasem tylko dzielone na akapity. Początkowo pisany był „dla siebie”, a nie jako świadectwo składane współczesnym i potomnym. Bardzo często zaczynali pisać dziennik ludzie młodzi, szukający dopiero swej drogi i traktujący dziennik jako środek samopoznania.
Pamiętnik, autobiografia i zbiór wspomnień są owocem raczej wieku dojrzałego lub nawet starości. Wspomnienia były pisane na ogół z myślą o szybkiej publikacji, a dzienniki intymne, nawet przeznaczone w dalszej perspektywie do druku, bywały opatrywane wymogiem odczekania 50 lat od daty śmierci autora. Podobne zastrzeżenia formułowano co do korespondencji. Bardzo często dzieła autobiograficzne wchodzą w obieg czytelniczy w innej epoce niż zostały napisane.
Dopiero w XX w. ta granica intymności została przekroczona i pojawił się zwyczaj publikowania dziennika osobistego z woli autora i za jego życia.. Co więcej - pojawiło się tzw. dziennikarstwo inspirowane. Była to inicjatywa socjologów, poszukujących dokumentów życia społecznego. Założycielem instytucji konkursów na pamiętniki był Znaniecki, który po raz pierwszy wprowadził do naukowego warsztatu socjologa listy oraz specjalnie zamówiony pamiętnik chłopa. Pierwszy konkurs na pamiętniki ogłoszono w 1921 roku w Poznaniu.
Pamiętniki i wspomnienia publikowane na przełomie XIX i XX wieków kontynuowały zazwyczaj konwencje gatunkowe znane z wcześniejszych dziejów pamiętnikarstwa polskiego. Kwestie narodowe i społeczne zazwyczaj odgrywały w nich dominującą rolę.
Od 1915 r. zaczynają się ukazywać wspomnienia legionowe, np. „Drogą Czwartaków” Orkana. Wydarzenia rewolucji odbiły się zwłaszcza w twórczości pamiętnikarskiej mieszkańców Kresów Wschodnich, np. „Pożoga. Wspomnienia z Wołynia 1917-1919” Z. Kossak-Szczuckiej (1922).
Kolejną falę pamiętników spowodowała II wojna światowa. W wielu zapisach pamiętnikarskich wydarzenia wojen i rewolucji zostają odsunięte na dalszy plan, stanowią tło dla spraw innych. Często uwagę pamiętnikarzy przyciągał fenomen miasta. Zdecydowanie najwięcej tekstów poświęcono Warszawie, potem Krakowowi i takim miastom, jak: Lwów, Wilno, Zakopane , Paryż. Dużą grupę stanowią wspomnienia szkolne i studenckie. Czasem SA to zapisy skupione wokół dziejów rodziny, domu, dzieciństwa, niby saga rodzinna (Z. Krauzowa, S. Makowiecki)
Najliczniejsza grupa dotyczy powołania artystycznego, pracy zawodowej lub działalności publicznej. Są to pamiętniki uczonych (M. Skłodowska-Curie, S. Pigoń), polityków ( Daszyński, Witos, Anders), ludzi teatru (Solski), malarzy (Górska, Leśnodorski), muzyków (Paderewski), nauczycieli (W. Górski), lekarzy J. Aleksandrowicz), a wreszcie ludzi pióra. Są wśród nich pisarze piszący po kilka książek wspomnieniowych, np. A. Grzymała - Siedlecki, J. Kaden - Bandrowski, J. Iwaszkiewicz, M. Wańkowicz.
Autobiografie pisarzy często próbują kwestionować zastane konwencje i kreować nowe formy zapisu, odwołując się do innowacji gatunkowych nowoczesnej prozy. Skala poszukiwań rozciąga się pomiędzy biegunami tak odległymi, jak „Inny świat” G. Herlinga- Grudzińskiego (1951) i „Pamiętnik z powstania warszawskiego” M. Białoszewskiego (1970). Oba teksty są relacjami z wojny, ale opowiadają o tym doświadczeniu w różny sposób. Herling-Grudziński pisze o pobycie w sowieckim więzieniu i łagrze rzeczowo, faktograficznie, nie pomijając drastycznych i brutalnych szczegółów, ale zarazem nie uchylając się od wartościowania opisywanego świata, formułując zwięzłe interpretacje i uogólnienia. Białoszewski wybiera z kolei sposób zupełnie nowy: zapis żywego mówienia. Utrwalone na taśmie magnetofonowej „gadanie” stało się podstawa zapisu wykorzystującego doświadczenia języka wierszy Białoszewskiego, nawiązujących do mowy potocznej.
Wśród autobiografii obejmujących całość doświadczenia życiowego wyróżniają się dzieła Cz. Miłosza, M. Kuncewiczowej i A. Wata.
„Rodzinna Europa” Miłosza harmonijnie łączy narrację o dziejach jednostki z eseistycznym wątkiem refleksji nad XX-wieczną historią, pełną chaosu wojen i rewolucji.
Kuncewiczowej „Fantomy” (1971) uzupełnione tomami „Klucze” (1943) oraz „Natura” (1975) to autoportret pisarki i kobiety, skomponowany z wielu przecinających się planów czasowych, niby powieść strumienia świadomości. „Mój wiek (Pamiętnik mówiony)” (1977) Wata jest niezwykle bogata w realia opowieścią, która ujmuje w moralny porządek winy i kary własny los autora i próbuje na podstawie doświadczeń osobistych przeprowadzić filozoficzna analizę zła wcielonego w historię, przede wszystkim w postaci komunizmu.
Dziennik intymny pojawił się pod koniec XIX. Żeromski rozpoczął pisanie swego dziennika w 1882, Irzykowski w 1891, Nałkowska w 1899. Był to okres pełnej nobilitacji tego gatunku, kiedy odkrywano i publikowano diariusze pisane wcześniej. We Francji ukazał się wtedy pierwszy (pośmiertnie wydany) wybór z ogromnego dziennika H. F. Amiela, prowadzonego ponad 30 lat i uznanego za arcydzieło introspekcji.
Przełom 1. i 2. dziesięciolecia XXw. jest świadkiem narodzin 3 bardzo różnych i bardzo ważnych diariuszy:
Od 1907 zaczął prowadzić swoje notatki H. Elzenberg, jeszcze jako student. Były to refleksje i spostrzeżenia z dziedziny przeżyć intelektualnych i estetycznych, pomijające realia życia prywatnego i codzienności. Z biegiem czasu ułożył się z nich filozoficzny dziennik życia duchowego obejmujący 56 lat, przez samego autora przygotowany do druku w tomie „Kłopot z istnieniem. Aforyzmy w porządku czasu” (1963)
To filozoficzno-intelektualny „Pamiętnik” S. Brzozowskiego, pisany w 3 ostatnich miesiącach życia (1910-1911) i mający zastąpić normalna pracę pisarską, którą uniemożliwiła choroba. Jest to dziennik lektur, planów twórczych, także moralnego obrachunku ze sobą.
„Pamiętnik” T. Makowskiego pisany w Paryżu w l. 1912-1931, to diariusz malarza - samotnika, poświęcony bez reszty swojej sztuce.
Rozpoczęcie kolejnych dzieł wiąże się z historią.
Od 1914 r. pisze M. Dąbrowska, przez 51 lat, do końca życia, obejmuje szeroki zakres spraw publicznych i prywatnych,
„Wielki zmierzch” C. Jellenty poświęcony jest wyłącznie okresowi 1, wojny św. Diarysta ma świadomość, ze pewna formacja cywilizacyjna rozpada się, ginie bezpowrotnie, by ustąpić miejsca nowej, jeszcze nieznanej.
„Szkice piórkiem” A. Bobkowskiego - bystrość obserwacji politycznych, uważne śledzenie odległego teatru wojny ( wojnę spędził we Francji, gdzie uczestniczył w ruchu oporu) idą tu w parze z bezpośrednią barwnością opisów codziennego życia Paryża i francuskiej prowincji.
„Pamiętnik „ A. Trzebińskiego powstaje w okupowanej Warszawie. Patronem i wzorem jest mu Brzozowski. Pamiętnik przechodzi powoli w dziennik i staje się powiernikiem literackich i politycznych planów koncepcji ukierunkowanych przez ideologię „Sztuki i Narodu”.
Tekst Korczaka powstawał dosłownie i przenośni „po drugiej stronie muru”. Tez był zaczęty jako pamiętnik z wyraźnym rysem autobiograficznym, a potem zmienił się w dziennik. Pisany w getcie w ciągu miesięcy poprzedzających masowe wywózki do komór gazowych. Tekst Korczaka przynosi obraz zarówno życia wewnętrznego pisarza, który stara się jeszcze pracować i snuć plany, jak życia otaczających go dzieci z Domu Sierot i getta.
Trzy tomy „Nox atra” (1961), Ex labyrintho” (1962), „Uwagi 1940-1942” (1987) K. L. Konińskiego są zapisem życia duchowego, świadectwem poszukiwań religijnych na pograniczu protestantyzmu i katolicyzmu. Autor podejmuje kwestie zła i cierpienia.
PO WOJNIE
NAJWCZEŚNIEJ ZACZYNA SIĘ „Dziennik” J. Lechonia od 1949 aż do samobójczej śmierci w 1956r. Obszerne trzy tomy rosły stopniowo z codzienną regularnością. Był w tym po części zamiar terapeutyczny, próba walki ze stanami depresji i niemocą twórczą. Dziennik lektur, codziennych obserwacji i refleksji sporo miejsca poświęca też problematyce politycznej. Autor, zajadły wróg komunizmu, zasłynął z osobistych złośliwości i uraz, ostro wyrażanych.
Na emigracji powstaje kolejny wielki dziennik W. Gombrowicza (1953-66). Zamierzenie ma charakter zdecydowanie literacki, publiczny, sukcesywnie ukazuje się w druku. W centrum uwagi znajduje się „Ja, Gombrowicz”, jako osobowość myśląca, postrzegająca i wartościująca świat, jako intelektualista, pisarz, szlachcic polski, wszędzie czujący się swobodnie jako obywatel świata. Jest to JA konstruowane, świadomie tworzone i grające z czytelnikiem.
LATA 50-te Uwagę zwracają 2 skrajnie odmienne dzienniki:
„Zapiski więzienne” prymasa Wyszyńskiego - obraz życia uwięzionego prymasa, jego refleksje filozoficzne i moralne,
„Dziennik 1954” L. Tyrmanda - obejmuje kilka miesięcy życia w Warszawie, w której młody pisarz prowadzi „prywatna wojnę” przeciw stalinizmowi samym swoim stylem życia, niezależnością duchowa i artystyczną. Tekst zawiera też barwny opis życia towarzyskiego i przygód erotycznych. Niektórzy krytycy powątpiewają w autentyczność dziennika, mówiąc o stylizacji.
Połowa lat 50-tych. Zaczyna pisanie J. Zawieyski, który za życia publikował fragmenty dotyczące kwestii literackich i teatralnych. Dziennik ten budził duże zainteresowanie ze względu na rolę autora w życiu politycznym lat 50-tych i 60-tych oraz jego osobowość i przekonania religijne (przedwojenny socjalista nawrócony na żarliwy katolicyzm). Okrojone wydanie Pt. „Kartki z dziennika 1955-1969” wzbudziło rozczarowanie krytyki z powodu zbyt drastycznie dokonanych opuszczeń.
Na emigracji ukazują się systematycznie tomy „Dziennika pisanego nocą” (od 1971) Herlinga-Grudzińskiego. Jest to dziennik intelektualny, literacko-filozoficzny, niestroniący tez od polityki i refleksji nad najnowszą historią.
J. Andrzejewski przez wiele lat prowadził w tygodniku „Literatura” stałą rubrykę tygodniową „Z dnia na dzień” , będącą rodzajem felietonu kulturalnego w formie „intymno-publicznego” dziennika.
„Dziennik intymny mego NN” Z. Żakiewicza zajmuje się problematyka religijną i egzystencjalną.
Dwa tomy „Notatnika” Kamieńskiej (z l. 1965-79) stanowią oryginalne połączenie raptularza pomysłów poetyckich, cytatów z lektur, obserwacji i przemyśleń ujmowanych z aforystyczną zwięzłością i wplecionych w ten tok wspomnień o zmarłym mężu oraz zapisków dotyczących przeżyć religijnych.
Formy autobiograficzne oddziałują silnie na prozę fikcjonalną, zwłaszcza na rozwój powieści, która korzysta z materiału doświadczenia osobistego czasem w prowokacyjnie jawny sposób, np. Konwicki.
5