POWOJENNA KRYTYKA LITERACKA
KRYTYKA LITERACKA- to część piśmiennictwa zajmująca się literaturą, niekiedy zbliżająca się do nauki o niej, innym razem do samej twórczości literackiej.
Podstawowa cecha krytyki jest to, iż NIE ZADOWALA SIĘ ONA SAMYM OPISEM UTWORÓW, kierunków, ale CHCE AKTYWNIE WPŁYNĄĆ NA KSZTAŁT AKTUALNIE TWORZĄCEJ SIĘ LITERATURY.Dokonuje tego przede wszystkim poprzez formułowanie ocen poszczególnych utworów, ustalanie hierarchii autorów w bieżącym życiu literackim. Może tez spełniać tzw.funkcje postulatywne, to jest domagać się od pisarzy podejmowania jakiejś tematyki, określonych postawy społecznej, politycznej, kształtowania języka ich utworów zgodnie z wybraną doktryną artystyczną.
Krytyka literacka JEST swego rodzaju POŚREDNIKIEM MIĘDZY AUTORAMI A ICH PUBLICZNOŚCIĄ. W krytyce literackiej poszczególnych epok dobrze odbijają się ich charakterystyczne cechy, np. tendencje filozoficzne, psychologiczne, postawy polityczne i społeczne, style literackie.
W latach 1945-1975 rola krytyki w życiu literackim i jej oddziaływanie na literacką świadomość, choć także na samą literaturę, była bardzo duża. Krytyka stanowiła teren zasadniczych dyskusji nad kształtem odbudowującej się kultury i reprezentowała odmienności światopoglądowych stanowisk pełniej niż mogła to czynić publicystyka polityczna.
Również po Pażdzierniku krytyka zachowała swą szczególną wagę w życiu umysłowym. Zarzuciła prawie zupełnie doktryny i postulaty, jeśli występowały one, to u drugoplanowych publicystów przedstawiających oficjalne oczekiwania polityki kulturalnej.
Funkcją zasadniczą stało się rozpoznanie literackiej rzeczywistości i pośrednictwo miedzy sferą twórczości a publicznością czytającą.
Formy wypowiedzi krytycznej
-Recenzja rejestrująca literackie nowości- promowana przez redakcje głównych miesięczników literackich „Twórczości” i „dialogu”. Na warsztacie najwybitniejszych krytyków przeradza się ona w studium interpretacyjne, wydobywające istotne wartości artystyczne i intelektualne nowego utworu i wskazujące jego znaczenie pośród poszukiwań pokrewnych. Pozostawała jednak wypowiedzią przedstawiająca ściśle indywidualny punkt widzenia, własne zainteresowania i gusty krytyka. Zbiory szkiców publikowane następnie w postaci książkowej nie stanowiły tylko przeglądu literackich nowości, lecz podporządkowane były jakiejś myśli nadrzędnej: zagadnieniu odnajdywanemu w rozmaitych przejawach twórczości bieżącej, tezie dotyczącej obecnych przemian literackich.
Temu wzorcowi krytyki najbliżsi byli
RYSZARD MATUSZEWSKI-
„Doświadczenia i mity” 1964-
uważał za pierwszoplanowe zadanie dostarczenie informacji i porządkowanie produkcji aktualnej, a śledząc ja skrupulatnie, zwłaszcza poezje, cenił najwyżej talenty dojrzałe oraz artystyczne mistrzostwo potwierdzone trwałymi dokonaniami
JERZY KWIATKOWSKI- niezrównany w precyzyjnej analizie tekstu, głównie poezji.
„Klucze do wyobrażni”1964-
studia rysujące całościowo ujętą sylwetkę pisarza i
felietony dotyczące zjawisk bieżących „Notatki o poezji i krytyce” 1975.
Sprawą zasadnicza była dla niego wielopostaciowa swoistość poetyckiej wyobraźni, wypełniające ją symbole, archetypy, watki mitycznego pochodzenia, które wiązał z uniwersalnymi problemami egzystencjalnymi.
ANDRZEJ KIJOWSKI- był krytykiem twórczości prozatorskiej,
„Arcydzieło nieznane” 1964
„Szósta dekada” 1972-
powieść jako kluczowy gatunek literacki- stanowi ona najwierniejsze świadectwo swego czasu, a obecnie najpełniej odzwierciedlające dylematy, przed jakimi stoi literatura
między jej moralistycznymi filozoficznym powołaniem a
rozpadem systemów myślowych
na podstawie których mogłaby powołanie to realizować.
JACEK ŁUKASZEWICZ,
„Szmaciarze i bohaterowie” 1963
„Zagłoba w piekle” 1965
szkice interpretujące utwory otwierały drogę refleksji nad współczesnym stanem świadomości-polskie procesy przemian, wywołane przez zderzenie tradycyjnych wyobrażeń historycznych i stereotypów, jakie ugruntowała literatura, z rzeczywistością dzisiejszą pod względem społecznym, artystycznym.
JAN BŁOŚNKI
jego studia były rodzajem dialogu z literackim tekstem, zajmował w nich stanowisko wrażliwego czytelnika, zastanawiającego się nad wybranymi motywami książek, wysuwającego wątpliwości, szukającego klucza- intelektualnego, socjologicznego, obyczajowego- który tłumaczyłby literackie fenomeny- karierę pokolenia 56
„Zmiana warty”1961
marazm młodej prozy lat sześćdziesiątych
„Odmarsz” 1978
i potem zuchwałe dziwactwa debiutantów następnej dekady. Wierzył, że literatura jest „drogą rozumienia świata”, próbował zarys tej drogi wskazać w bieżącej twórczości, najczęściej jednak sceptycznie oceniał jej dokonania.
Niezależnie od zróżnicowania zainteresowań wspólne większości krytyków było przeświadczenie że literatura znajduje się w stanie przejściowym, kryzysowym. Jego istotę upatrywali w rozpadzie tradycyjnych ideałów literackich.
TOMASZ BUREK
„Zamiast powieści” 1971
„Dalej aktualne” 1973
uzasadnienia że siłą napędową prozy jest dziś eseizacja, przekroczenie granicy miedzy fabularnością a bezpośrednim zapisem intelektualnego doświadczenia.
TOMASZ BEREZA
dowodził, że w prozie dokonał się rozpad wszystkich tradycyjnych kanonów i ze zwraca się ona obecnie ku nowym źródłom inwencji. Widział je najpierw w doświadczeniu wiejskim.
„Związki naturalne”1972
pobudziły dyskusje, która doprowadziła do wyodrębnienia się nurtu chłopskiego.
„Bieg rzeczy” 1982
stał się propagatorem młodej eksperymentującej prozy-jej skrajny subiektywizm, fantazjotwórstwo, gry konwencjami uznał za przejawy „rewolucji artystycznej”, kształtującej nowe oblicze powieści.
ARTUR SANDAUER
kładł nacisk na nędzę dokonań, zanik mierników wartości, premiowanie postaw koniunkturalnych, jakie były właściwe polskiemu socrealizmowi. Rozwinął tę krytykę w
„Bez taryfy ulgowej” 1959
miał na celu obronę rzetelnych kryteriów artystycznych i intelektualnych w ocenie literatury, demaskację tandety i niekompetencji, rozbicie pozornych hierarchii pielęgnowanych przez artystyczne środowisko. Jego pamflety były często celne, szydziły z istotnych słabości i artystycznych fałszów,
-Gruntowny szkic analityczny, na pograniczu literaturoznawstwa naukowego- skupiał się przede wszystkim na poszczególnych dziełach pisarskich i starał się o ich ocenę względnie zobiektywizowaną
-Dziennik lektur-prowadzony przez pisarzy( „Rozmowy o książkach” Iwaszkiewicza pisane dla „Życia Warszawy” od 1955 r.)
-Samodzielna książka krytyczna- torująca drogę nowym tendencjom literackim
-Radiowe dyskusje poświęcone aktualnemu stanowi prozy czy dramatu
-Esej- który czyni utwór literacki punktem wyjścia do rozważań dotyczących znacznie szerszych spraw kulturalnych, światopoglądowych, obyczajowych.
JAN KOTT 1914-2001
Krytyk który przed wojną zaznaczył swoją obecność, po wojnie stał się jednym z głównych szermierzy nowej polityki kulturalnej jako założyciel i współredaktor pisma „Kuźnica”. Pod wpływem doświadczeń wojennych literaturę początku XX wieku oskarża o mitotwórstwo
„ świat wartości, w którym naprawdę żyje człowiek(…)jest swatem społecznym. Świat społeczny jest dostępny poznaniu. Nie rządzi nim mściwy i nieubłagany los.”(J.Kott,s 48)
„Mitologia i realizm”
zawiera to przeciwstawienie odniesione do koncepcji losu ludzkiego.
Najgłośniejszy stał się jego atak na Conrada w artykule z 1945 roku- szło mu o sens ofiary, o dysproporcję pomiędzy wewnętrzną wartością czynu a obiektywnym znaczeniem.
STEFAN ŻÓŁKNIEWSKI 1911-1991
Aktywny przed wojna w środowisku polonistycznym, członek PPR w okresie okupacji, po wojnie stal się ważną postacią w życiu literackim i naukowym, jako redaktor pisma „Kuźnica””, założyciel Instytutu Badań Literackich, minister nauki, sekretarz PAN. Jako redaktor pisma głosił program realizmu, marksizmu, zrozumiałości literatury „dla każdego czytającego chłopa i robotnika”
„Spór o Mickiewicza”
mówiąc o Mickiewiczu uruchamiał szeroki kontekst problemów społecznych i gospodarczych. Jego późniejsze prace wydane już po 1956 sięgały po nowe metodologie: teorię kultury, semiotykę, antropologię, integrując je w spójny system interpretacji problemów socjologii literatury.
RYSZARD MATUSZEWSKI-ur.1911-z podręcznika lub 1914- z Internetu, źródła podają dwie daty)
współzałożyciel Klubu S(1932-1935)wydał tomik wierszy(z J.Kottem i W.Pietrzakiem). Po wojnie sekretarz redakcji „Kuźnicy” (1946-1950), od 1950 w Warszawie zastępca redaktora naczelnego tygodnika „Nowa Kultura”. Krytyk literacki, autor wielu antologii oraz wypisów i podręczników szkolnych- które przez długi czas utrzymywały pewien stereotyp wiedzy o literaturze XX wieku. Książki Matuszewskiego, sięgając niekiedy w przeszłość, zajmując się omawianiem publikacji bieżących, dążą jednak do pewnych uogólnień.
W „Szkicach krytycznych”
najszczytniej pisze o powieści Wasilewskiej, potępia natomiast „Alchemię słowa” Parandowskiego.
TYMON TERLECKI 1905-2000-
„Wybitny humanista”, „wielki erudyta”- przed wojną profesor Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej, redaktor czasopism teatralnych. Na emigracji założył pismo „Polska walcząca” wyrażające psowaty niepodległościowe. Po 1945 roku czyny w wielu pismach i organizacjach określał zadania emigracji „wytrwać w kulturze europejskiej na przekor jej samej”.
„Funkcja społeczna teatru” 1938,
„Widz i aktor” 1951
„Pani Helena” 1962- opowieść biograficzna o Helenie Modrzejewskiej
„Krytyka personalistyczna”1957
„Straty kultury polskiej 1939-1944” ksiązka dokumentacyjna„Literatura na obczyźnie”
KAZIEMIERZ WYKA 1910-1975
kiedy w 1948 roku wydał
„Pogranicze powieści”
wpisywal się ta książka w dyskusje na temat realizmu, prowadzona niejako pod patronatem „Kuźnicy”.
Już przed wojna zwrócił na siebie uwagę jako jeden z najwybitniejszych krytyków swojego pokolenia. Już wtedy ukształtował swój warsztat, obdarzony niezwykła zdolnością empatii, wczucia się w dzieło, szukał w nim śladów przeżycia w zetknięciu z rzeczywistością, z cierpieniem, umieszczał je w pewnym systemie myślenia o świecie, systemie pojęć moralnych, odpowiedzialności i zaangażowania. Był zwolennikiem krytyki postulatywnej, o nastawieniu personalistycznym.
W poezji najbardziej cenił katastrofizm, z prozie- doświadczenie, konstrukcje postaci.
Po zabraniu „Twórczości” rozwinął Wyka wielka aktywność w innych pismach, pisał recenzje bieżące- złożyły się one w większej mierze na „Pogranicze powieści”- stałe felietony w „Odrodzeniu”(Szkoła krytyków), krytykował w nich np. poezje czysto okolicznościową, nazbyt gazetową. W „Twórczości” ogłosił także niektóre swoje szkice powstałe w czasie wojny(„Gospodarka wyłączona”), złożone później w książce „Życie na niby” 1957, podsumowującą pewne doświadczenia okresu wojny(przemyślenia na tematy: przyczyny klęski, sposoby działania niemieckich okupantów, zachowania Polaków). W tym okupacyjnych zjawisku istnienia „gospodarki wyłączonej” z oceny moralnej dostrzegał ujemne późniejsze konsekwencje.
„Pogranicze powieści” otwierał szkic „Tragiczność, drwina i realizm” pisany w czasie okupacji, podsumowujący doświadczenia dwudziestolecia międzywojennego. Rozpatrując te trzy, powołane w tytule tendencje, do których przypisywał katastrofizm- tragiczność, Gombrowicza- drwina, i zaczątki realizmu oczekiwał teraz że literatura odnajdzie sposób by przyswoić doświadczenia wojenne Polsce i Europie.
Jako krytyk pisze głownie o poezji. Swoje szkice zbierze w książce „Rzeź wyobraźni”1959.
GUSTAW HERLING- GRUDZIŃSKI ur. 1919
jako krytyk literacki zadebiutował przed wojną, ale po przerwie spowodowanej zesłaniem do łagru podjął znowu współprace z szeregiem pism, tym razem wojskowych” Orzeł Biały”, „Kurier Polski w Bagdadzie”, „dziennik Żołnierza APW”, „W Drodze”. Drukował recenzje z tomików poezji i prozy, szkice literackie i artykuły, wstępy do książek wydawanych w ramach Biblioteki „Orła Białego”, gdzie też ukazał się wybór jego ówczesnych prac krytycznych Żywi i umarli(Rzym 1945). Herling-Grudziński podkreślał, że jako krytyk wywodził się ze „szkoły Ludwika Frydego”, jemu też poświęcił szkic wspomnieniowy Słowo o przyjacielu, przedrukowany w zbiorze Żywi i umarli.
1