O. HUGOLIN LANGKAMMER OFM Lublin

REFLEKSJE NAD KRYTYKĄ LITERACKĄ

WPROWADZENIE

Mimo różnych nowych sposobów (metod) interpretacji tekstów Pism: Świętego, nadal uznaje się krytykę literacką za podstawową i niezbędną, a nawet wyjściową do poprawnej egzegezy tekstu i wyczytania z niego sensu literackiego, względnie "nadliterackiego". Przez określenie "nadliteracki", użyte przeze mnie po raz pierwszy w światowej literaturze biblijnej w sprawie wyjaśnienia sensu biblijnego, pragnąłem znaleźć jakiś wspólny mianownik d proponowanych wyjaśnień, spotykanych dotychczas zwłaszcza w egzegezie katolickiej. Uważam skoro posługujemy się określeniem przyrodzony i nadprzyrodzony, to także można mówić o sens literackim (dosłownym, itp.), a to wszystko co przekracza ewidentnie znaczenie literackie wyrazu, zwrotu, zdania, większego splotu redakcyjnego, co może nawet autor biblijny sugeruje przez różne formy literackie, lub co po przemyśleniu, wykorzystaniu tekstu przez Ojców Kościoła, dla jeszcze innego znaczenia, itp. to można nazwać sensem nadliterackim. Takiemu dopiero zasadniczemu określeniu można podporządkować próby wyjaśnienia, jaki to był ten sens nadliteracki, czy typiczny, czy chodzi o realizację zapowiedzi w ST, która nastąpiła w NT, czy może chodzi alegorię, czy o symbol, itp. Zasadność i niezbędność krytyk literackiej podkreśla także najnowsza instrukcja Papieskiej Komisji Biblijnej .

Pragnąłbym zwrócić uwagę na cztery sprawy:

1) założenie krytyki literackiej,

2) zastosowanie krytyki literackiej do egzegezy Pięcioksięgu,

3) zastosowanie krytyki literackiej do kompozycji genetycznej (całego) Starego Testamentu,

4) znaczenie krytyki literackiej dla poprawnego i pełniejszego zrozumienia wymowy zbawczej Starego Testamentu.

1. ZAŁOŻENIA KRYTYKI LITERACKIEJ

Krytyka literacka wychodzi ze słusznego założenia, że każdy człowiek posługuje się swoim sposobem pisania. Jeśli mu nadto zależy na przekazaniu pewnej myśli, będzie się starał pisać zwięźle, by dzieło jego stanowiło pewną jedność, będzie unikał powtórzeń i będzie dbał o logiczną ciągłość. Jeśli nato­miast ktoś zaczął już pisać w młodości, a pisze także w wieku starszym, trzeba się liczyć z rozwojem myśli, stylem, pewną dojrzałością, itp. Nadto każdy pisarz jest dzieckiem swego czasu. Nie obejdzie się wtedy bez oceny środowiska i najrozmaitszych okoliczności, które mogły wpłynąć na takie czy inne ujęcie myśli. Są to oczywiście tylko podstawowe założenia krytyki literackiej.

2. ZASTOSOWANIE KRYTYKI LITERACKIEJ DO PIĘCIOKSIĘGU

Początki krytyki literackiej Pięcioksięgu sięgały czasów Ludwika XIV, kiedy jego medyk Jean Astruc, czytając wnikliwie Biblię po hebrajsku, stwierdził, że w Rdz w rozdz. 1 Bóg nosi zawsze imię elohim, od Rdz 2, 4b natomiast określenie Jahwe elohim. Jahwe jest imieniem własnym Boga Izraela, elohim ogólniejszą nazwą bóstwa. Nadto Astruc zauważył, że w 34 wierszach Rdz l, 2-2,4a zachodzi aż 35 razy określenie elohim, natomiast w następnych dwu rozdziałach 18 razy imię Jahwe. To spowodowało pierwszą wątpliwość, czy przypad­kiem nie chodzi o dwóch autorów. Wątpliwość potwierdziło dalsze spostrzeże­nie, występowanie tzw. dubletów. Pewne' opisy, w których zachodzi elohim, powtarzają nieco inaczej opisy z imieniem Jahwe (np. dwa-opisy stworzeń, dwa opisy potopu nakładające się na siebie). Dalsze spostrzeżenia uczonych umożli­wiły stwierdzenie poszerzone na cały Pięcioksiąg Mojżesza. Rdz, Wj, Kpł, Lb, Pwt opierają się na czterech głównych tradycjach: J, E, P i D, tj. Jahwistycznej, Elohistycznej, Kapłańskiej (Priester) i Deuteronomistycznej. Proces stworzenia całości - jakkolwiek różnorodnej - trwał do IV w. przed Chr. Każda z tradycji ma swoje cechy. Styl J jest prosty i obrazowy, zachodzą antropomorfizmy. Człowiek jest stworzeniem Boga całkowicie zależnym od Niego. Odejście od Niego powoduje katastrofę (upadek człowieka w raju, zabójstwo Abla, wieża Babel, potop). J kończy się przed 721 r. prz. Chr. w Państwie Południowym.

Do E zalicza się na ogół opowiadanie od Rdz 15 (historia Abrahama) aż do Pwt 34 (z przerwami). E jest młodsza od J. E uniwersalnie spogląda na historię zbawczą tworzącego się z różnych plemion Izraela. Powstała ok. 750 r. przed Chr. w Państwie Północnym.

D obejmuje te księgi, które zostały napisane lub przerobione w duchu Pwt (łac. Deuteronornium), tj. Joz, Sdz, 1 i 2 Krl, mniej 1 i 2 Sm, niektóre części w prozie Jr i Ez, a nawet 1 i 2 Krn.

REFLEKSJE NAD KRYTYKĄ LITERACKĄ

P jest najmłodsza. Powstała w kołach kapłańskich pod koniec niewoli babilońskiej (koniec VI w. przed Chr.). Różne wydarzenia historii Izraela naświetla kultycznie. Opis stworzenia w Rdz l, 1-2.4a wieńczy przykazanie święcenia szabatu, po potopie następuje przymierze z Noem (Rdz 8, 21-9, 17). Znakiem przymierza z Abrahamem jest rytualne obrzezanie (Rdz 17). W opisie Wyjścia z Egiptu dominuje ustanowienie Paschy (Wj 1 1-13).

Wszystkie te tradycje przewijają się przez Pentateuch. Obecny podział na pięć ksiąg nie jest pozbawiony logiki, gdyż każda księga w jakiś sposób przedstawia pewną całość i jakaś myśl jest dominująca.

Rdz dzieli się na dwie części. I - opisuje tzw. protologię, czyli prehistorię ludzkości (1-11), a II - prehistorię samego Izraela, skupiając ją na dziejach patriarchów (12-50).

Wj podzielić można na trzy części. I - traktuje o wyzwoleniu Izraelitów z Egiptu (1, 1-15, 21), II - o samym Wyjściu (15, 22-18, 27), III - o zawarciu przymierza na Synaju. Wyjście (łac. exodus) stanowiło dla Izraelitów obraz ocalenia i zbawienia. Najstarsza spisana tradycja sięga tego wydarzenia i stanowiła podstawowe Credo Izraela (Wj 15, 1-18) i do niego wracano (Lb 23,22-24, 8; Pwt 25, 6).

Kpł (łac. Leviticus) składa się z różnych warstw. Dotyczy liturgii, kapłanów i świąt. Do najstarszej części należą rozdz. 8-10 i 16 - najstarszy dokument o kapłanach. Najobszerniejszą część zaś stanowi tzw. Kodeks świętości (17-26) młodszy, powstały po niewoli babilońskiej, nawołujący do świętości i przestrze­gania Prawa.

Lb - powstała w kołach kapłańskich po niewoli babilońskiej. Lb idealizuje przeszłość Izraela, zwłaszcza wędrówkę po pustyni, kładzie nacisk na ciągłość tradycji po Mojżeszu - pierwszym przywódcy Izraela.

Pwt (Deuteronomium), zredagowana w VII w. przed Chr. w Państwie Północnym, akcentuje centralizację kultu, wierność Izraela, wybranego przez Boga, któremu Mojżesz daje przed śmiercią ostatnie polecenie.

Niech te przykłady wystarczą, by pokazać, do jakich wyników doszła krytyka literacka stosowana do Pięcioksięgu Mojżesza. W młodszych księgach mogą przewijać się o wiele starsze tradycje.

Patrząc ze strony krytyki literackiej, można by więc także krytycznie spojrzeć na genezę ST. Do jakich wyników doszła już krytyka literacka, uwzględniając czas, miejsce powstania i autora?

3. ZASTOSOWANIE KRYTYKI LITERACKIEJ DO KOMPOZYCJI GENETYCZNEJ (CAŁEGO) STAREGO TESTAMENTU

a. Okres do królestwa Dawida i Salomona (od początku do 930 r przed Chr.)

Jednym z najstarszych utworów wydaje się Pieśń Debory (Sdz 5). Powstała ona chyba niedługo po bitwie pod Tannak, którą opiewa (około 1125 r. przed Chr.). Może jeszcze starsza jest Pieśń Miriam, z której zachowała się jedna zwrotka. Nim przystąpiono do pisania, do ujęć literackich powstawały pieśni i opowieści, z których nie wszystkie się zachowały. Za czasów Dawida rodzi się pierwsza literatura. Dwór królewski stwarzał ku temu dogodne możliwości. A jeszcze lepsze warunki były na dworze mądrego króla Salomona, kiedy to ustały wojny. Wtedy redagowano dzieło Jahwistyczne (J), a nadto historię walki o tron po Dawidzie. O niej pisze 2 Sm - na owe czasy fenomen, który dopiero pół wieku później znalazł analogiczne opisy historyczne w literaturze greckiej.

b. Okres królewski (930-586)

Po ładzie i pokoju w państwie Salomona nastąpił okres walk i intryg w obu stolicach podzielonego królestwa. Prowadzono kroniki dworu, powstawały przysłowia, (np. na dworze pobożnego króla judzkiego Hiskijasza), nawiązujące do mędrców z czasów Salomona (przy 10-29; 25, 1 ). Od połowy VIII w. przed Chr. tworzą się szkoły prorockie wokół proroków literatów. Z tego okresu po­chodzą pisma Amosa, Hozeasza, Micheasza i Protoizajasza (Iz 1-39). Pod wpływem prorockim jest także tzw. Elohista, ze swoimi opowiadaniami o Pa­triarchach i o Wyjściu z Egiptu.

Rozkwit literatury notujemy w 2 połowie VII w. przed Chr., ukształtowany przez proroków Jeremiasza, Nahuma; Habakuka. Dochodzi także do głosu (istniejąca już wcześniej jako tradycja) reforma deuteronomistyczna w Jerozolimie, której szczególnym owocem jest Pwt.

c. Okres wygnania (586-538)

Po zniszczeniu Jerozolimy ze swoją świątynią w 586 r. i banicji najważniej­szych warstw społecznych nastąpiła przerwa w twórczości literackiej. Działa jeszcze Jeremiasz. Pisze Ezechiel, jak i tzw. Deuteroizajasz (Iz 40-55). A szkoła deuteronomistyczna redaguje historię przyszłości Izraela, by ją na nowo i inaczej rozpocząć. Oczywiście włączono w to nowe dzieło także starsze fragmenty. W każdym razie obejmuje ono Księgi Sędziów poprzez dwie Księgi Samuela aż do dwu Ksiąg Królewskich włącznie.

d. Okres po niewoli (538-300)

W tym okresie nastąpiła kontynuacja redakcji spuścizny literackiej z okresu królów, należącego już do niepowracalnej przeszłości. Zakończono redakcję P, zamykając cały materiał w Pentateuchu Mojżesza. Otwiera go opis stworzenia świata z P: "Na początku stworzył Bóg niebo i ziemię" (Rdz l, 1). Wśród emi­grantów z niewoli działają Aggeusz i Zachariasz oraz Tritoizajasz, a nieco póź­niej Malachiasz.

Na szczególną uwagę zasługują dwa dominujące kierunki: mędrców i uczonych kapłanów. Z pierwszego kręgu wywodzi się Księga Hioba, o wiele mniej­sza Księga Jonasza, starotestamentalna Ewangelia o miłosierdziu Bożym oraz pasjonujące po dziś dzień pieśni miłosne, zebrane w Pieśni nad Pieśniami.

W tym czasie też mogła powstać większość Psalmów albo też niektóre zostały przeredagowane (tzw. relecture). Psałterz podzielono na 150 utworów. Pochodzą one z czasów Dawida aż po czasy Machabejskie (140 przed Chr.). Należy też przypuszczać, że Księga Psalmów doznała uzupełnień, ale nie tylko ona. Jest to okres bezimiennych kolektorów, redaktorów, pedagogów i teologów, których mniej interesuje własna i aktualna historia. Wyjątek stanowi Dzieło Kronikarskie ( 1 i 2 Krn; Ezd-Neh). Zwłaszcza redaktorzy 1 i 2 Krn korzystali z analogicznego dzieła deuteronomistycznego.

e. Czasy po niewoli i okres Machabeuszy (300-50)

Czasy po niewoli zrodziły w zasadzie trzy grupy pisarzy, którzy odmiennie od poprzedniego okresu aktualizują swoje dzieła.

Jedna grupa obrała sobie za temat człowieka jako takiego. Do nich należą: Mądrość Jezusa Syracha, dzieło powstałe na początku II w. przed Chr., Koholet, uważany za kaznodzieję pesymistycznie nastawionego do życia, nadto Księga Mądrości Salomona, powstała w połowie I wieku przed Chr. Jak wiadomo te księgi nie miały już wpływu na Biblię żydowską. Trzeba jeszcze wspomnieć o Księdze Tobiasza, podejmującej jakby wyłącznie tematykę życia rodzinnego.

Drugą grupę stanowi literatura apokaliptyczna. Obserwuje historię ze swo­imi kataklizmami, zapowiada koniec świata i nadchodzące królestwo Boże. Początków apokaliptyki należy jednak szukać już w niewoli (Ez 38-40). Po niewoli powstały Apokalipsy Księgi Izajasza: mała (Iz 34) i duża (Iz 24-27) oraz Księga Joela. Rozkwit apokaliptyki przypada jednak na okres walk religijno­-politycznych za grecko-syryjskiego króla Antiocha IV Epifanesa (167 prz. Chr.) i na smutny czas zniszczenia Jerozolimy przez Rzymian (72 po Chr.).

Z powstałej wówczas literatury tylko Księga Daniela (164/3 prz. Chr.) została przyjęta do żydowskiej Biblii. Wydźwięk apokaliptyki sięga także NT (Mk 13 par. i Ap).

Podczas gdy apokaliptycy porzucili nadzieje polityczne, inni wręcz liczyli się z odrodzeniem Izraela. W sposób ukryty wypowiadają swój program wyzwoleńczy Księga Estery i Księga Judyty, a w sposób jawny 1 i 2 Księga Machabejska. Jak wiadomo trzy ostatnie nie zostały już przyjęte do żydowskiego kanonu, lecz już do chrześcijańskiego. Trzeba jeszcze dodać, że w kręgach żydowskich powstawała dalsza literatura, tzw. apokryfy ST i NT.

4. ZNACZENIE KRYTYKI LITERACKIEJ

Wieki dzielą nas od powstania Biblii, co oczywiście utrudnia jej należyte rozumienie. Każda więc metoda hermeneutyczna sprzyjająca obiektywnemu zrozumieniu natchnionego tekstu staje się jakby obowiązkowym instrumentem w egzegezie biblijnej.

Tutaj wystarczy wskazać na podstawowe znaczenie krytyki literackiej.

l. Krytyka literacka włącza poszczególne czy pojedyncze wypowiedzi w ogólne założenia teologiczne autora, względnie grupy autorów.

Przykład:

P nazwa Boga w opisie stworzenia elohim. Uważa bowiem, że imię Boże Jahwe zostało dopiero objawione Mojżeszowi. Dlaczego wobec tego J nazywa Boga Jahwe w swoim opisie stworzenia. Dlatego, że pragnie powiedzieć, że Bóg objawił się jako Bóg Izraela od samego początku. P podkreśla więc rozwój wiary monoteistycznej, a J jedność objawienia.

2. Krytyka literacka włącza autora .w odpowiedni okres historyczno­-religijny.

Przykład:

Psalmy królewskie (2.72.1 10) opisują w niezwykle pozytywnych kolorach króla, jego czyny i majestat. Jeśli pochodzą z czasów królewskich, mają w przesadny sposób na uwadze króla małego państewka ze stolicą w Jerozolimie. Jeśli pochodzą z czasów podkrólewskich, są znakami wiary w przyszłego króla ­wybawcę, barwne opisy dotyczą oczekiwanych czasów mesjańskich.

3. Krytyka literacka włącza dane opisy w religijno-teologiczne poglądy danego okresu.

Przykład:

ST zakazywał przywoływania zmarłych (1 Sm 28, 7-15; Iz 8, 19) z tej racji,

że istniał tylko jeden jedyny Bóg. Tylko On może ocalić i pomóc. Stąd ostry zakaz (Kpł 19, 31; 20, 6.17; Pwt 18,11). Zmarły po prostu nie żył.

Zwolna jednak zrodziło się pytanie, co będzie po śmierci. Dojrzało ono w cza­sie krwawego prześladowania za Antiocha Epifanesa. Odpowiedź wiary brzmiała: Bóg swoich wiernych nie opuści nawet po śmierci i ocali ich (Dn 2).

Na czym polegał dylemat? Gdy zmarły stał się przeszkodą relacji między wierzącym a Bogiem, zamknięto go w krainie zmarłych (szeolu, itp.). Gdy nato­miast kraina zmarłych przekreślała relację pomiędzy wiernymi i męczennikami Izraela a swoim Bogiem, Bóg ocalał swoich wiernych zmarłych - poniekąd prefiguracja zmartwychwskrzeszenia Jezusa, którego Bóg ocalił po śmierci krzyżowej z krainy śmierci i powołał do wiecznego życia w swoim królestwie. Myśl tę ST wyrażał przez obraz uniżenia i wywyższenie sprawiedliwych i nie­winnie cierpiących (por. głównie Pieśni o Słudze Bożym - `ebed Jahwe w Deutero-Izajaszu 54-55).

ZAMIAST ZAKOŃCZENIA

Oczywiście, że krytyka literacka ma także swoje zastosowanie w egzegezie Nowego Testamentu. Niech trzy krótkie przykłady z trzech podobnych płasz­czyzn zilustrują postawiony problem.

Pierwszy przykład

Łukasz w prologu do swojej Ewangelii powołuje się na istniejące przed nim źródła (na pewno większe i mniejsze), które zbadał, zebrał i nadał całości odpo­wiednią celowość teologiczną: Ewangelia o powszechnym zbawieniu i Zbawi­cielu. Nadto wzmianka o źródłach pozwala za pomocą krytyki literackiej zauwa­żyć, że Łk korzystał z Mk i podobnie jak Mt z źródła Mów Pańskich (Q). Kryty­ka literacka pozwoliła więc sprecyzować genezę literacką trzech starszych Ewangelii za pomocą teorii dwu źródeł.

Mk Q

- Mt

Łk

Inne mniejsze źródła znał zarówno Łkjak i Mt. Nazywamyje Sondergut (S).

1

6

---