HELLENIZM

okres dziejów greckich od podbojów Aleksandra Wielkiego do zawładnięcia przez Rzym wsch. częścią basenu M. Śródziemnego (334-30 p.n.e.) i likwidacji państw hellenistycznych; polityka władców hellenistycznych, zmierzająca do tworzenia miast typu gr. polis i kolonii wojskowych, zaktywizowania handlu z Dalekim Wschodem spowodowała przeniesienie centrum życia ekonomicznego, umysłowego i kulturalnego z Grecji do Azji Zach. i Egiptu; gł. ośrodkami życia kulturalnego stały się: Aleksandria (Egipt), Pergamon i Rodos; tworzył się nowy typ kultury hellenistycznej łączącej pierwiastki kultur greckiej i orientalnej; warunki polityczno-ekonomiczne kształtują nowy typ społeczeństwa i postaw wobec świata; charakterystyczny dla kultury hellenistycznej jest uniwersalizm, kosmopolityzm, indywidualizm (kierunki filozoficzne: stoicyzm, epikureizm, cynizm), synkretyzm religijny; tworzy się wspólny język grecki (koine), rozwija się piśmiennictwo; wysoki poziom nauki (matematyka, astronomia, geografia, medycyna), rozwój techniki, architektury i sztuk plastycznych (głównie rzeźba z ośrodkami w Pergamonie, Rodos i Aleksandrii aleksandryjska sztuka), literatury i poezji (Grecji starożytnej literatura); od poł. III w. p.n.e. wskutek wojen, ruchów społecznych, wpływów Rzymian rozkwit kultury hellenistycznej uległ zahamowaniu; po podboju Egiptu w 30 p.n.e. kończy się okres panowania gr.-macedońskiego; kultura hellenistyczna kultywowana w Syrii i Egipcie znalazła swą kontynuację w kulturze bizantyjskiej.

Epoka hellenistyczna

W wyniku wyprawy Aleksandra Macedońskiego cywilizacja grecka rozszerzyła się na Azję Mniejszą, Bliski Wschód, Iran i Egipt. Niespodziewana śmierć króla wywołała natychmiast całą serię zbrojnych konfliktów na całym tym obszarze. Jako pierwsi wystąpili Grecy, wśród których śmierć Aleksandra rozbudziła nadzieje na odzyskanie niezależności. Koalicja miast greckich przystąpiła do działań zbrojnych przeciwko pozostawionemu w Macedonii namiestnikowi Antypatrowi (wojna lamijska 323 322). Gdy Antypater uzyskał solidarne wsparcie od innych wodzów Aleksandra (diadochowie), wojna zakończyła się klęską Greków w bitwie pod Krannon i przywróceniem macedońskiego protektoratu nad Grecją kontynentalną. Zaraz po stłumienie buntu Greków rozpoczęła się wieloletnia zbrojna rywalizacja o schedę po Aleksandrze między jego wodzami, w trakcie której ukształtowała się nowa mapa polityczna wschodniego śródziemnomorza. W 321 został zamordowany najważniejszy sukcesor Aleksandra Perdikkas. W myśl zawartego w tymże roku układu w Triparadejsos, którego założeniem było utrzymanie jedności imperium, najważniejszą postacią w państwie został Antypater, otrzymując funkcję opiekuna potencjalnych następców Aleksandra na macedońskim tronie: Arridajosa nieślubnego syna Filipa II i malutkiego syna Aleksandra z irańską księżniczką Roksaną. Antypater zmarł jednak w 316 i szybko wzięły górę tendencje separatystyczne. Już w 317 Olimpias kazała zgładzić Arridajosa. W 310 syn Antypatra Kassander kazał zrobić to samo z synem Aleksandra Wielkiego. W dwa lata później na rozkaz tegoż Kassandra zamordowany został także nieślubny syn Aleksandra Herakles i tym samym znikł ostatni dziedzic krwi królewskiej. W latach 306 305 kilku diadochów ogłosiło się królami. Spośród nich dłuższy sukces odnieśli zarządzający od 321 Egiptem Ptolemeusz syn Lagosa i namiestnik Babilonii, Seleukos, który skupił w swoich rękach także władzę nad Medią, Persją właściwą i satrapiami wschodnimi. W 301, walcząc w bitwie pod Ipsos przeciwko koalicji Ptolemeusza, Seleukosa, Kassandra i zarządzającego Tracją Lizymacha, zginął Antygon Jednooki, ostatni obrońca jedności imperium. Naturalna śmierć wyeliminowała z dalszej rywalizacji Kassandra (298/297). Demetrios Poliorketes, syn Antygona, dostał się do niewoli Seleukosa (288), w której wkrótce zmarł. Walcząc przeciwko Seleukosowi zginął w bitwie pod Kurupedion Lizymach (281). W zanarchizowanej Macedonii, korzystając ze śmierci głównego rywala króla epirskiego Pyrrusa, władzę objął ostatecznie syn Demetriosa Poliorketesa, Antygon Gonatas (272). W zachodniej części Azji Mniejszej pod rządami Eumenesa I (263 241) i jego syna Attalosa I, który przyjął tytuł królewski (241 197), wyodrębniło się jeszcze z monarchii Seleukidów królestwo Pergamonu. Egipt Lagidów, Babilonia Seleukidów, Macedonia Antygonidów i Pergamon Attalidów były najważniejszymi podmiotami wczesnohellenistycznej sceny politycznej. Obok nich pewną rolę odgrywały greckie miasta-państwa, zwłaszcza te, które były w stanie zawiązywać konfederacje. III w. wypełnia rywalizacja Seleukidów i Lagidów na Bliskim Wschodzie, której efektem było pięć kolejnych wojen (wojny syryjskie: 274 271; 260 253; 246 241; 219 217; 202 200) oraz problemy Macedonii z utrzymaniem kontroli nad Grecją. W latach 268 262 doszło z inspiracji Ptolemeusza II do otwartego antymacedońskiego buntu pod wodzą Aten (wojna chremonidejska). Konflikt zakończył się sukcesem Antygona Gonatasa, ale już w 239 Macedonia znalazła się w stanie wojny ze Związkiem Etolskim oraz nowopowstałym (280) Związkiem Achajskim, a wkrótce potem ze Spartą przeżywającą krótkotrwały renesans pod rządami Kleomenesa III (ok. 235 222). W 215 na scenę polityczną świata hellenistycznego wkracza Rzym. Na skutek konfliktu interesów w Ilirii, król Macedonii Filip V zdecydował się na sojusz z Hannibalem. W odpowiedzi na to Rzymianie zawarli sojusz ze Związkiem Etolskim (212). Ta I wojna macedońska zakończyła się kompromisowym pokojem w Fojnike (205). Pokonanie Kartaginy rozwiązało Rzymianom ręce i w 200 rozpoczęli nowa wojnę z Filipem zachęcani do tego przez Pergamon i Rodos, zaniepokojone wzrostem macedońskiej potęgi (II wojna macedońska 200 196). W 197 Filip poniósł całkowitą klęskę pod Kynoskefalai i musiał prosić o pokój. Rzymski wódz Tytus Kwinkcjusz Flamininus ogłosił w Koryncie wolność wszystkich miast greckich (196). Już w 192 w konflikcie z Rzymem znalazł się Antioch III i sprzymierzony z nim Związek Etolski. Armia Antiocha doznała porażki pod Termopilami (191) i wycofała się do Azji Mniejszej, gdzie Rzymianie wspierani przez Pergamon i Rodyjczyków zadali jej druzgocącą klęskę pod Magnezją w Lidii (189). Po pokoju zawartym w Apamei (188) wszystkie podmioty świata hellenistycznego stały się w praktyce rzymskimi podopiecznymi. Dla dalszego wzmocnienia swojej pozycji Rzymianie zdecydowali się w 171 na wypowiedzenie wojny Perseuszowi, następcy Filipa V. W bitwie pod Pydną król macedoński poniósł klęskę i dostał się do niewoli (168). Macedonia została podzielona na cztery regiony i zmuszona do płacenia Rzymowi daniny. W tym samym roku Rzymianie podyktowali warunki zakończenia szóstej wojny syryjskiej. Wkrótce polityka rzymska skłoniła się ku bezpośredniemu wcielaniu podbitych terenów do Imperium. Kiedy w 148 doszło w Macedonii do antyrzymskiego powstania pod wodzą Andriskosa, została ona przekształcona w rzymską prowincję. Po buncie Związku Achajskiego w 146 Rzymianie zburzyli Korynt i uczynili Grecję czymś na kształt protektoratu podporządkowanego namiestnikowi Macedonii. W 133 umarł król Pergamonu Attalos III, zapisując w testamencie swoje państwo Rzymowi. W 129 powołana została w miejsce Pergamonu prowincja Azja. Niezadowolenie z nowych porządków usiłował wykorzystać król Pontu Mitrydates VI (120 63), który w trakcie I wojny mitrydatejskiej doprowadził do antyrzymskiego powstania części Greków z kontynentu i Azji Mniejszej. Powstanie zostało krwawo stłumione przez wojska Sulli i było to ostatnie wystąpienie Greków przeciwko Rzymianom. Formalną niezależność najdłużej utrzymały rozdzierane wewnętrznymi walkami o władzę monarchie Seleukidów i Lagidów. W końcu z tej pierwszej Gnejusz Pompejusz utworzył prowincję w 64 (Syria), a Oktawian August zrobił to samo z Egiptem w 30 po pokonaniu Kleopatry VII i Antoniusza. Grecja właściwa została zamieniona w odrębną prowincję pod nazwą Achaja przez Cezara w 46. Ostateczny kształt nadał jej August w 27.

---