ŚRODKI BUDOWY ZAUFANIA I BEZPIECZEŃSTWA - CZYNNIKIEM UMACNIANIA POKOJU MIĘDZYNARODOWEGO
I. Wprowadzenie.
Środki budowy zaufania i bezpieczeństwa są częścią składową środków zmniejszających ryzyko niespodziewanej napaści, zmniejszenia nieufności i niepewności wynikającej z braku wiedzy, co do intencji partnerów podejmują-cych działania wojskowe podczas pokoju.
Są one podejmowane w celu eliminowania lub ograniczania zagrożeń, obniżaniu rywalizacji wojskowej oraz likwi-dacji źródeł napięć i konfliktów międzynarodowych.
Idea tworzenia środków budowy zaufania pojawiła się i zaczęła kształtować w latach pięćdziesiątych. Od samego początku traktowano je jako zespół rozwiązań nie mieszczących się w procedurach kontroli zbrojeń i rozbrojenia i nie wiązano ze sposobami pokojowego regulowania sporów międzynarodowych.
Do pierwszych inicjatyw zmierzających w kierunku zwiększenia stopnia zaufania w stosunkach wzajemnych państw Wschodu i Zachodu uwikłanych w „zimną rywalizację”, zaliczyć należy propozycję przedłożoną na konfe-rencji Wielkiej Czwórki (Genewa, 18-23.07.1955r), podczas której dyskutowano nad kwestią bezpieczeństwa euro-pejskiego.
Do idei tworzenia warunków sprzyjających odprężeniu wielokrotnie wracano, a w szczególności podtrzymywał ją prezydent USA John Kennedy. W 1958 roku na konferencji międzynarodowej w Genewie rozpatrywano zagadnie-nia kontroli potencjałów wojskowych i działalności wojskowej.
Proces poszukiwania środków mogących przyczynić się do stworzenia klimatu odprężenia i wzajemnego zaufania przyspieszony został w wyniku kryzysu karaibskiego w 1962 roku:
a/ w grudniu 1962r Stany Zjednoczone złożyły w genewskim Komitecie Rozbrojeniowym propozycję zawarcia po-rozumienia w sprawie zainstalowania systemu łączności między ośrodkami władzy wielkich mocarstw,
b/ 12.12.1962r podjęto rokowania amerykańsko - radzieckie uwieńczone powodzeniem. Obie strony podpisały Memorandum w sprawie ustanowienia bezpośredniej łączności (Genewa, 20.06.1963r).
II. Porozumienia amerykańsko - radzieckie.
W 1968 roku w Helsinkach rozpoczęły się amerykańsko - radzieckie rokowania w sprawie ograniczenia zbrojeń strategicznych:
a/ zajęto się przede wszystkim problemem udoskonalenia organizacyjnych i technicznych zabezpieczeń przed przy-padkowym użyciem broni jądrowej lub użyciem jej, bez upoważnienia,
b/ rezultatem rozmów było Porozumienie między ZSRR i USA sprawie środków zmierzających do zmniejszenia niebezpieczeństwa wybuchu wojny nuklearnej, podpisane w Waszyngtonie 30.09.1971r, w którym przyjęto następujące zobowiązania:
realizować i udoskonalać środki organizacyjne i techniczne zapobiegające przypadkowemu użyciu znajdu-jącej się pod ich kontrolą broni nuklearnej lub jej użycia bez upoważnienia,
natychmiast informować się nawzajem w razie przypadkowego lub innego nie wyjaśnionego incydentu związanego z wybuchem broni nuklearnej, stwarzającej niebezpieczeństwo wybuchu wojny,
niezwłocznie wzajemnie informować się w przypadku wykrycia przez systemy ostrzegające przed atakiem rakietowym nierozpoznanych obiektów,
powiadamiać o planowanym wystrzeleniu rakiet poza swoje granice w kierunku drugiej strony,
postępować w innych sytuacjach związanych z niewyjaśnionymi incydentami nuklearnymi, tak aby zmniejszyć możliwość niewłaściwej interpretacji jej postępowania,
wykorzystać linię bezpośredniej łączności do przekazywania pilnych informacji, powiadomień i pytań w sytuacjach wymagających szybkiego ustalenia sytuacji,
prowadzić konsultacje dla rozpatrzenia problemów związanych z realizacją porozumienia.
Dążąc do zwiększenia efektywności zawartego porozumienia, a także w związku z powtarzającymi się incydentami na morzu z udziałem amerykańskich i radzieckich okrętów i samolotów wojskowych, podjęto rokowania w sprawie wyeliminowania tych zagrożeń.
a/ 25.05.1972r podpisano w Moskwie Porozumienie o zapobieganiu incydentom na morzu otwartym i przestrzeni powietrznej nad nim,
b/ w szczegółowych ustaleniach przewidziano m.in. postępowanie, które eliminowałoby ryzyko zderzenia okrętów oraz manewrów utrudniających wykonywanie manewrów okrętom drugiej strony. Ustalono również, że strony nie powinny podejmować pozorowanych ataków drogą obracania dział, wyrzutni aparatów torpedowych i innych rodzajów broni, w kierunku spotkanego okrętu drugiej strony,
c/ w przypadku wszystkich pilotowanych latających statków wojskowych, ich dowódcy powinni zachować najwię-kszą ostrożność i rozwagę przy zbliżaniu się do samolotów drugiej strony,
d/ podobnie jak w przypadku okrętów nie należy dopuszczać do imitowania ataków przez pozorowanie używania broni przeciw samolotom, okrętom, pilotażu nad nimi i zrzucaniu przedmiotów stanowiących niebezpieczeń-stwo lub przeszkody dla żeglugi.
W warunkach umacniającego się odprężenia międzynarodowego i poprawy stosunków amerykańsko - radzieckich doszło do zawarcia kolejnej umowy:
a/ intencje obu mocarstw oddaje Porozumienie o zapobieżeniu wojnie nuklearnej, zawarte w Waszyngtonie w dniu 22.06.1973r, w którym strony zobowiązały się, że będą powstrzymywać się od groźby użycia siły lub jej użycia przeciwko sojusznikom drugiej strony oraz innym państwom,
b/ gdyby stosunki między stronami mogłyby wytworzyć ryzyko wojny ustalono, iż w takiej sytuacji zostaną podję-te pilne konsultacje wzajemne oraz wysiłki dla zapobieżenia temu ryzyku.
III. Środki budowy zaufania w Europie - „Pierwsza Generacja”.
Podczas przygotowań do ogólnoeuropejskiej konferencji w sprawie bezpieczeństwa, oraz konferencji w sprawie redukcji zbrojeń i sił zbrojnych w Europie Środkowej przyjęto formułę kompromisową. Obie strony idąc na ustęp-stwa uznały środki budowy zaufania jako oddzielny problem, ale związany z wojskowymi i politycznymi aspektami bezpieczeństwa.
Po kilkuletnich rokowaniach przywódcy 33 państw europejskich oraz USA i Kanady, podpisali Akt Końcowy Kon-ferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (Helsinki, 01.08.1975r). W akcie tym wyeksponowano następują-ce intencje uczestników KBWE:
a/ usunięcie przyczyn napięcia i przyczynienie się do umocnienia pokoju i bezpieczeństwa w świecie,
b/ umocnienie wzajemnego zaufania i zwiększenie stabilności i bezpieczeństwa w Europie,
c/ powstrzymanie się w stosunkach wzajemnych od groźby użycia siły lub jej użycia,
d/ przyczynianie się do zmniejszenia niebezpieczeństwa konfliktu zbrojnego i zapobieżenia niewłaściwemu zrozu-mieniu lub błędnej ocenie działalności militarnej.
Na podstawie tych założeń doprowadzono do sprecyzowania w Akcie Końcowym KBWE pięciu środków budowy zaufania:
a/ uprzednie powiadamianie o wszelkich manewrach wojskowych,
b/ uprzednie powiadamianie o innych manewrach wojskowych,
c/ wymiana obserwatorów,
d/ uprzednie powiadamianie o wielkich ruchach wojsk,
e/ inne środki budowy zaufania.
Respektowanie założeń.
a/ uczestnicy KBWE zawiadamiali się o wielkich manewrach wojskowych. Tylko do połowy 1978 roku notyfiko-wano wszystkie wielkie manewry wojskowe w Europie o łącznej liczbie 15,
b/ poza tym przekazano 21 powiadomień o mniejszych manewrach wojskowych,
c/ wielokrotnie zapraszano obserwatorów na ćwiczenia wojskowe organizowane przez ugrupowania militarne (NATO, Układ Warszawski), jak również przez narodowe siły zbrojne.
Nowa myśl odprężenia militarnego.
a/ mimo pogarszającej się sytuacji międzynarodowej w Europie dojrzewała stopniowo myśl połączenia nurtu od-prężeniowego zapoczątkowanego KBWE, z treścią przyszłej konferencji w sprawie odprężenia militarnego i roz-brojenia,
b/ na Sesji Specjalnej Zgromadzenia Ogólnego ONZ poświęconej rozbrojeniu, 25.05.1978r prezydent Francji Valery Giscard d' Estaing zaproponował wszystkim państwom zainteresowanym przyszłością bezpieczeństwa europejskiego i uczestniczącym w KBWE, zebranie się na konferencji w sprawie rozbrojenia w Europie,
c/ koncepcja zwołania takiej konferencji znalazła poczesne miejsce w polskim programie działalności na rzecz od-prężenie i bezpieczeństwa. 08.12.1980r Polska zaproponowała w Madrycie zwołanie w Warszawie Konferencji Odprężenia Militarnego i Rozbrojenia w Europie, z udziałem uczestników KBWE,
d/ jeszcze przed rozpoczęciem Spotkania Madryckiego państwa Organizacji Układu Warszawskiego na posiedze-niu ministrów spraw zagranicznych w Berlinie 06.12.1979 roku wyraziły gotowość uzgodnienia kilku sprecy-zowanych zagadnień:
uprzedzanie o większych ćwiczeniach wojskowych, przeprowadzanych na obszarze określonym w Akcie Końcowym KBWE, od poziomu 20 tys. żołnierzy na miesiąc wcześniej,
nie przeprowadzanie manewrów wojskowych z udziałem więcej niż 40-50 tys. żołnierzy,
uprzedzanie o ruchach wojsk lądowych od poziomu 20 tys. żołnierzy,
uprzedzanie o większych ćwiczeniach lotniczych i morskich,
zawarcie przez państwa uczestniczące w KBWE porozumienia o nieużyciu przeciwko sobie zarówno broni jądrowej jak też konwencjonalnej,
nie rozszerzanie ugrupowań militarno - politycznych w Europie,
rozpatrzenie innych propozycji dotyczących budowy środków zaufania,
e/ poważną przeszkodę w rozwoju idei budowy środków zaufania i bezpieczeństwa w Europie stanowił nieko-rzystny rozwój sytuacji międzynarodowej na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych:
decyzja ZSRR o przeprowadzeniu modernizacji swojego potencjału rakietowego. Od 1977r w zachodniej części Związku Radzieckiego rozmieszczono trójgłowicowe rakiety średniego zasięgu SS-20,
w odpowiedzi NATO podjęło 12.12.1979r decyzję o uzupełnieniu potencjału obronnego Sojuszu w Europie nowymi systemami broni rakietowej wyposażonej w głowice jądrowe (Pershing II i Criuse).
IV. Środki budowy zaufania w Europie - „Druga Generacja”.
Pierwszy etap Konferencji Sztokholmskiej trwał w dniach: 17.01.-19.09.1984 roku. Przedłożono wówczas szereg propozycji. Państwa Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego (24.01.1984r) proponowały rozpatrzenie i uzgod-nienie sześciu środków budowy zaufania:
a/ wymiana informacji wojskowej,
b/ wymiana planów działalności wojskowej, podlegająca uprzedniej notyfikacji,
c/ notyfikacja działalności wojskowej dokonywana 45 dni przed jej rozpoczęciem,
d/ obserwacja określonej działalności wojskowej z wszystkich państw - uczestników KBWE, na wszystkie notyfi-kowane uprzednio rodzaje działalności wojskowej,
e/ przestrzeganie i weryfikacja podjętych zobowiązań z wykorzystaniem narodowych środków technicznych oraz inspekcji,
f/ rozszerzenie środków porozumiewania się.
Z kolei państwa członkowskie Organizacji Układu Warszawskiego przedłożyły 25.01.1984 roku oficjalny dokument zawierający propozycje w sprawie środków budowy zaufania:
a/ objęcie uprzednią notyfikacją na 30 dni przedtem:
manewrów wojskowych,
ruchów wojsk z udziałem ponad 2 dywizji,
stawianie w stan alarmowy narodowych lub obcych sił zbrojnych znajdujących się na terytoriach państw europejskich,
b/ wprowadzenie zakazu przeprowadzania wielonarodowych manewrów w pobliżu państw uczestniczących,
c/ utworzenie wzdłuż granic 50-100 km strefy bezpieczeństwa wolnej od manewrów i koncentracji wojsk,
d/ ustanowienie wzdłuż granic NATO i OUW strefy wolnej od broni jądrowej i innej masowej zagłady,
e/ nie rozmieszczanie nowych jednostek wojskowych i nie instalowanie nowych baz na terytoriach innych państw europejskich, oraz zaprzestanie modernizacji tych które już istnieją,
f/ ustanowienie systemu wzajemnej informacji, łączności oraz konsultacji dla rozważenia spraw dotyczących bezpieczeństwa ogólnoeuropejskiego,
g/ uzgodnienie konkretnych środków zapobiegających wybuchowi, przez pomyłkę lub przypadek, konfliktu jąd-rowego,
h/ zachęcanie do tworzenia stref beza tomowych w Europie Północnej, na Bałkanach i innych regionach Europy,
i/ zawarcie ogólnoeuropejskiego układu o wyrzeczeniu się siły lub groźby jej użycia,
j/ zamrożenie wydatków wojskowych i zawarcie porozumienia o ich stopniowej redukcji.
Przedstawione propozycje dowodziły utrzymujących się różnic i odmiennych preferencji co do sposobów zmniejsza-nia ryzyka konfrontacji wojskowej w Europie. Zmuszało to uczestników konferencji do poszukiwania rozwiązań kompromisowych. Wzajemne ustępstwa umożliwiły uzgodnienie treści Dokumentu Konferencji Sztokholmskiej
w sprawie środków budowy zaufania i bezpieczeństwa oraz rozbrojenia w Europie, odbytej zgodnie z odpowiednimi postanowieniami Dokumentu Końcowego Spotkania Madryckiego i Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy
w Europie (Sztokholm, 19.09.1986r).
W dokumencie tym sprecyzowano następujące środki budowy zaufania i bezpieczeństwa:
a/ uprzednie powiadamianie o pewnych rodzajach działalności wojskowej,
ćwiczenia z udziałem sił lądowych, w których uczestniczyć będzie więcej niż 13 tys. żołnierzy, 200 czołgów bojowych i 200 samolotów,
desant morski lub spadochronowy z udziałem co najmniej 3 tys. żołnierzy,
udział wojsk lądowych w przerzucie poza strefy stosowania środków budowy zaufania i bezpieczeństwa,
b/ obserwacja działalności wojskowej,
państwa zobowiązują się do zapraszania kanałem dyplomatycznym obserwatorów na wszystkie rodzaje działalności wojskowej objęte uprzednimi powiadomieniami,
c/ roczne kalendarze,
państwa zobowiązują się do wymiany rocznych kalendarzy swojej podlegającej uprzedniemu powiada-mianiu działalności wojskowej, obejmującej zamierzenia na przyszły rok kalendarzowy,
d/ postanowienia ograniczające,
zobowiązanie do informowania na 2 lata wcześniej w formie pisemnej do 15 listopada każdego roku, pozostałych państw o planowanej działalności wojsk, podlegającej powiadamianiu z udziałem więcej niż 40 tys. żołnierzy,
e/ przestrzeganie i weryfikacja.
narodowe środki techniczne mogą odgrywać rolę w nadzorowaniu przestrzegania uzgodnionych ŚBZB. Obejmują one prawa i obowiązki stron przy przeprowadzaniu inspekcji na terytorium każdego państwa w strefie ŚBZB.
Drugim ważnym powodem uznania ich za środki „drugiej generacji” jest to, że postanowienia Dokumentu Sztok-holmskiego znacznie poszerzyły strefę wojskową ŚBZB na obszary Atlantyku po Ural, w tym całej europejskiej części Związku Radzieckiego.
Akt Końcowy KBWE akcentował tylko polityczne znaczenie, jaki dla sprawy wzajemnego zrozumienia i umacniania zaufania, stabilizacji i bezpieczeństwa ma uprzednie powiadamianie o wielkich manewrach wojskowych.
Idea przewodnia Konferencji w Sztokholmie została urzeczywistniona. Doszło do przełomu w podejściu do podstaw bezpieczeństwa w Europie, co przyczyniło się wydatnie do uzyskania pozytywnych rezultatów w rokowaniach roz-brojeniowych.
V. Problem środków budowy zaufania i bezpieczeństwa w latach dziewięćdziesiątych.
Państwa uczestniczące w procesie KBWE postanowiły zwiększyć zdolność rozpoznawania przyczyn napięć, przez wzmocnienie struktury konsultacji politycznych i wzrost ich częstotliwości. Problemom tym poświęcono III część Dokumentu Helsinskiego z 1992 roku.
Utrzymując ten sam kierunek działania i dążąc do dalszego umocnienia współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa przyjęto Kodeks postępowania w sferze polityczno - wojskowych aspektów bezpieczeństwa. Stanowi on część skła-dową Dokumentu Budapesztańskiego z 1994 roku. Rozwinięto w nim zasadę nie stosowania siły oraz określono zasady demokratycznej kontroli nad siłami zbrojnymi.
Na podstawie postanowień Dokumentu Helsinskiego z 1992 roku utworzono Forum Współpracy w Dziedzinie Bez-pieczeństwa. Powołano je w celu podjęcia nowych rokowań w sprawie kontroli zbrojeń, rozbrojenia, budowy zaufa-nia i bezpieczeństwa oraz rozszerzenia konsultacji i współpracy państw KBWE.
a/ w katalogu zadań Programu wymienia się m.in. prowadzenie negocjacji w zakresie kontroli zbrojeń, rozbroje-nia i bezpieczeństwa oraz zwiększania stabilizacji i zaufania,
b/ za ważne zadanie uznano również zwiększenie przejrzystości w sferze militarnej poprzez wprowadzenie dorocz-nej globalnej wymiany informacji wojskowych,
c/ Forum przyjęło 4 dokumenty dotyczące:
wymiany informacji o planowaniu obronnym,
program współpracy i kontaktów wojskowych,
środków stabilizacyjnych mogących mieć zastosowanie w sytuacjach kryzysowych,
zasad transferów uzbrojenia konwencjonalnego.
d/ w 1994 roku w wyniku intensywnie prowadzonych negocjacji Forum przygotowało 4 dokumenty przedstawio-ne następnie na szczycie państw KBWE w Budapeszcie (5-6.10.1994r):
Kodeks postępowania w dziedzinie polityczno - wojskowych aspektów bezpieczeństwa (Budapeszt, gru-dzień 1994),
Dokument Wiedeński 1994 z negocjacji w sprawie środków budowy zaufania i bezpieczeństwa, stanowią-cy rozwinięcie Dokumentu Wiedeńskiego z 1992r (Wiedeń, luty 1994),
Decyzje o zasadach nie rozprzestrzeniania broni masowego rażenia (Budapeszt, grudzień 1994),
Porozumienie w sprawie globalnej wymiany informacji wojskowych (Budapeszt, listopad 1994).
Częścią składową procesu KBWE są wiedeńskie rokowania rozbrojeniowe, które kontynuowano w latach dziewięćdziesiątych. Państwa uczestniczące w konferencji Wiedeńskiej przyjęły szczegółowe ustalenia dotyczące ŚBZB:
a/ doroczna wymiana informacji wojskowych (informacja o siłach zbrojnych, informacja o planach rozmieszcze-nia głównych systemów uzbrojenia i sprzętu, informacja o budżetach wojskowych),
b/ ograniczenie ryzyka (mechanizm konsultacji i współpracy w sprawie nadzwyczajnej działalności wojskowej, współpraca dotycząca niebezpiecznych incydentów o charakterze militarnym),
c/ kontakty (wizyty w bazach lotniczych, kontakty wojskowe),
d/ uprzednie powiadamianie o określonych rodzajach działalności wojskowej,
e/ obserwacja określonych rodzajów działalności wojskowej,
f/ roczne plany kalendarzowe,
g/ postanowienia organizacyjne,
h/ przestrzeganie i weryfikacja (inspekcja, ocena),
i/ łączność,
j/ doroczne spotkania oceny wykonania uzgodnionych środków.
Nowa generacja środków budowy zaufania i bezpieczeństwa przyjęta w dokumencie Wiedeńskim 1994r obejmuje:
a/ doroczną wymianę informacji wojskowych,
b/ środki ograniczania ryzyka (ustanowienie systemu konsultacji i współpracy w odniesieniu do nadzwyczajnych i nie zaplanowanych działań znacznych części sił zbrojnych),
c/ rozwój kontaktów wojskowych m.in. poprzez wizyty w bazach lotniczych,
d/ uprzednie informowanie o określonych rodzajach działalności wojskowej (m.in. obowiązek powiadamiania na 42 dni przed rozpoczęciem działalności wojskowej co najmniej 9 tys. żołnierzy,
e/ obserwacja określonych rodzajów działalności wojskowej (obowiązek zapraszania obserwatorów),
f/ obowiązek wymiany rocznych planów działalności wojskowej,
g/ postanowienia ograniczające (zakaz prowadzenia w ciągu dwóch lat więcej niż jednej działalności wojskowej z udziałem więcej niż 40 tys. żołnierzy lub 900 czołgów bojowych),
h/ środki weryfikacyjne (prawo do przeprowadzenia inspekcji na terytorium każdego innego państwa według ok-reślonych procedur),
i/ utworzenie systemu bezpośredniej łączności między stolicami państw,
j/ zwoływanie dorocznych spotkań oceniających realizację uzgodnionych środków budowy zaufania i bezpieczeń-stwa.
Poważnym wkładem w doskonalenie ŚBZB były prace nad problemem globalnej wymiany informacji wojskowych. Mimo pewnych rozbieżności w niektórych kwestiach, udało się przygotować odpowiedni dokument, w którym po-czyniono ustalenia dotyczące:
a/ informacji o strukturze dowodzenia i stanie osobowym,
b/ informacji o stanie posiadania głównych systemów uzbrojenia i sprzętu,
c/ szczebli organizacyjnych, o których należy przekazywać informacje,
d/ danych technicznych i dokumentacji fotograficznej,
e/ systemów uzbrojenia i sprzętu wprowadzonego na wyposażenie sił zbrojnych.