Spostrzeganie innych ludzi
Spostrzeganie ludzi nazywane jest in. percepcją społ., perc. interpersonalną lub spostrzeganiem społ. Jest to proces złożony, przebiegający na poziomie wyższym tzn. semantyczno - operacyjnym. Różni się od spostrzegania prostego zw. spostrzeganiem figuralnym, który przebiega na procesie niższym - senso - notorycznym. Spostrzeganie społeczne polega nie tylko na odzwierciedlaniu cech, obserwowaniu zachowań innych ludzi, ale także na interpretowaniu, selekcji, przetwarzaniu, na integrowaniu informacji o obiekcie percepcji.
Obserwując zachowanie innych wnioskujemy o intencjach, potrzebach, cechach osobowości, cechach moralnych i in. Przebieg procesów spostrzegania ludzi wyjaśnia teoria atrybucji, zapoczątkowana przez Hajdera. Atrybucja to przypisywanie innym ludziom lub samemu sobie określonych cech osobowości bądź systemu wartości, potrzeb, motywów na podstawie zewnętrznych zachowań, m. in. Wypowiedzi, mimiki, gestów. W klasycznych teoriach atrybucji mówi się o procesie wnioskowania o stanach wewnętrznych osoby działającej, jak i samego siebie na podstawie przesłanek zewnętrznych.
Zdaniem Hajdera każdy człowiek dąży do wyjaśnienia otaczającego świata i stara się przewidzieć co się w nim zdarzy. Największe zainteresowanie w świecie wzbudzają ludzie. Atrybucja jest procesem przypisywania zachowań ludzi uwarunkowań i przyczyn. Polega na poszukiwaniu wyjaśnień skąd wzięło się dane zdarzenie, dlaczego pan X zachowuje się w dany sposób. Pragnienie wyjaśnienia sobie określonych zachowań ludzi bądź ich przewidywanie powoduje, że każdy z nas staje się na swój prywatny użytek, swego rodzaju naiwnym psychologiem. Tzn., że stara się na swój sposób, w oparciu o dostępną wiedzę uzasadnić określone zachowania. Teoria atrybucji zakłada, że zrozumienie i naukowe wyjaśnienie przyczyn zachowania człowieka nie będzie możliwe, gdy nie sięgniemy do tzw. psychologii naiwnej, psychologii człowieka z ulicy, psychologii amatorskiej, którą uprawiają ludzie na co dzień.
Głównym celem, jaki stawia sobie teoria atrybucji jest opis zasad psychologii naiwnej, tj. reguł, które rządzą procesami wnioskowania psycholog. w trakcie dokonywania atrybucji. Każdy człowiek na swój sposób stara się znaleźć przyczynę zachowania drugiego człowieka i w związku z tym składa cząstki wielu informacji w jedną całość tak długo, aż dotrze do sformułowania rozsądnego oczywiście dla siebie wniosku, aż dotrze do wyjaśnieni sobie określonych przyczyn. Przyczyn zachowania poszukuje się w czynnikach zewnętrznych, a więc sytuacyjnych, środowiskowych lub wewnętrznych, tj. osobowościowych, wynikających z cech charakteru, postaw, zamierzeń, intencji, stanów wewnętrznych.
Teoria atrybucji wyjaśnia tylko w ograniczonym zakresie proces spostrzegania ludzi. Błędy w percepcji wynikają z tego, że u ludzi istnieje silna tendencja do szukania przyczyn zachowania wewnątrz jednostki, w jego osobowości, a pomijania lub niedoceniania rzeczywiście działających czynników pozaosobowościowych i sytuacyjnych. Zdaniem wielu badaczy wnioski o ludziach wyprowadzamy z wcześniej zgromadzonej wiedzy o nich, którą często określa się mianem ukrytej teorii osobowości. Ukryta teoria osobowości, to powstały w strukturze poznawczej człowieka pewien wzorzec ludzkiej natury na podstawie niewielkiej liczby informacji. Ukryta teoria osobowości pozwala wyciągnąć wnioski o ludziach na podstawie niewielkiej porcji informacji i budować obszerne i wewnętrzne spójne obrazy drugiego człowieka. Jest mieszaniną doświadczeń indywidualnych lub kulturowych. Ludzie przyswajają sobie określone stereotypy dotyczące zachowania ludzi latami pod wpływem przekazu pokoleniowego, książek, filmów, programów telewizyjnych. Tego typu teorie wyznaczają związki Np. między wyglądem zewn., a więc wzrostem, wysokością czoła, kształtem nosa, kolorem włosów, wielkością ust, czy też posiadanymi cechami. Większość stereotypów nie ma realnego uzasadnienia. Niektóre stereotypy mają rzeczywiste uzasadnienie.
Ukryte teorii osobowości ukształtowały się w procesie socjalizacji, w wyniku osobistych doświadczeń, opinii osób znaczących, obserwacji innych oraz samego siebie. Są to własne teorie nie mające potwierdzenia w naukowej literaturze. Zmiana czy też załamanie się własnej teorii osobowości może nastąpić wtedy, gdy człowiek odkryje, iż osoby, które obserwuje posiadają cechy odmienne od tych, jakie przewiduje jego teoria, np. jeżeli ktoś wytworzył sobie pogląd, że ludzie serdeczni są uczciwi, to dopiero znalezienie dużej liczby serdecznych, lecz nieuczciwych może zmodyfikować takie twierdzenie. Tworząc prywatne teorie osobowości popełniamy wiele błędów. Pierwszy wynika z dostrzegania związków przyczynowo - skutkowych między elementami jakiegoś wydarzenia a danym zachowaniem. Np. obserwując kogoś zauważamy, że jest zdenerwowany uczestnicząc w jakimś posiedzeniu. Zauważamy więc jego zdenerwowanie spowodowane właśnie tym zebraniem. Choć przyczyna może mieć inną podstawę. Nie mamy możliwości obserwacji wszystkich sytuacji, w których może się pojawiać źródło zachowania.
Inny błąd wynika z uzasadnienia sukcesów i porażek w zależności od tego kogo one dotyczą. Istnieje generalna tendencja do uzasadniania sukcesów innym tym, co dzieje się na zewnątrz. Najczęściej uzasadniamy je w ten sposób, że np. nasz znajomy ma dobre układy, sprzyjała mu sytuacja. Zaś, gdy uzasadniamy własne sukcesy obowiązuje inna zasada. Wówczas podkreślamy własne przymioty, pracowitość, inteligencję.
Odwrotnie zaś postępujemy, gdy szukamy przyczyn niepowodzenia. Jeżeli dotyczą one kogoś innego, a nie nas, wówczas mówimy, że ten ktoś jest głupi, że nie umie przewidywać, że nie zna przepisów. Gdy zaś niepowodzenia dotyczą nas samych, wtedy przyczyn szukamy na zewnątrz i powiadamy, że nie mamy szczęścia.
Teoria osobowości wpływa na kierunek wnioskowania o ludziach. Często bywa tak, że jedna dominująca właściwość człowieka może powodować, że osoba postrzegająca może przypisywać jej wszelkie właściwości, których nie będzie posiadać. Dla opisania kierunku wnioskowania mogącego wiązać z ukrytym efektem osobowości używa się określenia halloefekt, efekt aureoli, efekt Polyanny, efekt fałszywej jednomyślności.
Halloefekt jest to tendencja do generalizowania pewnych cech, tj. do przypisywania danej osobie szeregu pozytywnych cech na podstawie jednej cechy lub cech, która została oceniona pozytywnie, bądź też tendencja do przypisywania spostrzeganej osobie szeregu cech negatywnych, ponieważ pewną jej właściwość oceniono negatywnie. Dlatego można mówić o halloefekcie pozytywnym i negatywnym. Przy czym skłonność do przypisywania osobom ocenianym pozytywnie dużej liczby cech pozytywnych przy niedostrzeganiu cech negatywnych określa się, jako efekt aureoli. Skłonność do przypisywania osobom ocenianym negatywnie cech negatywnych przy niedostrzeganiu pozytywnych daje efekt diabelski.
Halloefekt powoduje często błędy przy formułowaniu sądu o innych ludziach.
Ludzie preferują jednostronnie pozytywny, niż jednostronnie negatywny obraz drugiego człowieka. Efekt ten nazwano efektem Polyanny. Zatem, gdy osoba spostrzegająca dysponuje już pewnymi informacjami o drugiej osobie, pozytywnymi lub negatywnymi będzie znacznie częściej uzupełniała jej obraz poprzez przypisywanie cech częściej pozytywnych, niż negatywnych (efekt charakterystyczny dla kobiet).
Efekt fałszywej jednomyślności, sprowadza się do tego, iż przyjmujemy założenie, że inni ludzie są podobni do nas.
Ukryte teorie osobowości umożliwiają szybkie ocenianie innych na podstawie informacji często niepełnych, czyli umożliwiają one wychodzenie poza dostarczone informacje, a brakujące informacje ludzie uzupełniają innymi, zakodowanymi w strukturach umysłowych. Prowadzi to do uproszczenia i ujednolicenia spostrzegania. W spostrzeganiu ludzi bardzo ważną rolę odgrywają schematy poznawcze. Schemat poznawczy jest to subiektywna, względnie stabilna reprezentacja poznawcza ludzi. Reprezentacja ta tworzy się w wyniku napływania i przetwarzania informacji o drugim człowieku. Schematy poznawcze sprawiają, że spostrzegany człowiek zachowuje swoją tożsamość i jest stale tym samym człowiekiem, mimo zmienności nastroju, jakichś jednostkowych odstępstw w zachowaniu, czy też warunków postrzegania. Schematy poznawcze sprawiają, że przejawiają tendencję do selektywnego odbierania napływających informacji o ludziach, o których posiadamy już określoną wiedzę.
Funkcję selekcyjną w spostrzeganiu rzeczywistości spełniają nastawienia. Powodują one przecenianie lub niedocenianie pewnych aspektów rzeczywistości lub odpowiednie jej interpretowanie. Wpływ nastawień na spostrzeganie w dużym stopniu zależy od ich siły. Im silniejsze jest nastawienie, tym w większym stopniu wpływa na spostrzeganie. Dlatego mniejsza liczba informacji potrzebna jest do jego potwierdzenia, a większa do odrzucenia. Siła nastawień dotycząca ludzi może mieć swe uwarunkowania w tradycji kulturowej, a więc w etyce, religii, stereotypach, przesądach społecznych. Wpływ nastawień na spostrzeganie kierowane jest zasadą zgodności. Oznacza to, że większe szanse percypowania mają te informacje, które są zgodne z nastawieniami. Jeżeli np. jednostka jest nastawiona, że przykładowy Jan posiada cechy pozytywne, to w kontakcie z nim będzie spostrzegać głównie cechy pozytywne, podczas gdy jednostka posiadająca przeciwstawne nastawienie będzie spostrzegać u niego przede wszystkim cechy negatywne. Dotyczy to ogólnej oceny spostrzeganej osoby, jak również spostrzegania jej specyficznych cech np. inteligencji, życzliwości, agresywności, różnorodnych zaburzeń.
Z badań wynika, że nastawienie wpływa u nauczycieli na spostrzeganie przejawów wyższej lub niższej inteligencji u uczniów. Tak więc człowiek w sytuacji, gdy napływają do niego informacje rozbieżne z utworzonym uprzednio obrazem jakiejś osoby, nadal stara się zachować w miarę zintegrowany i spójny jej obraz. Pomijając lub redukując ważność informacji rozbieżnych, niezgodnych z utrwalonymi schematami może również uruchomić mechanizm racjonalizacji, tzn. wyjaśniać sobie ową rozbieżność. I wtedy, gdy napływają do nas informacje negatywne, a obraz osoby jest pozytywny, wówczas nie przyjmujemy tego do świadomości. W omawianych przypadkach możemy mówić o efekcie poznawczego potwierdzania się hipotez. Efekt ten występuje wówczas, gdy podmiot spostrzega określoną osobę i interpretuje jej zachowania zgodnie z jego nastawieniami. Samopotwierdzanie się hipotez, nastawień dokonuje się poprzez samospełniające się proroctwo. Polega ono na tym, że podmiot jeżeli jest odpowiednio, tzn. pozytywnie lub negatywnie nastawiony wobec innej osoby, zachowuje się wobec niej tak, że przejawia ona zachowania zgodne z nastawieniem podmiotu.
Tworzenie się schematów poznawczych innych ludzi oparte jest na zasadzie pierwszeństwa albo na efekcie pierwszeństwa, albo na pierwszym wrażeniu. Oznacza to, że informacje zdobyte wcześniej w wyniku pierwszych z nią kontaktów są szczególnie silne. Kreują względnie trwałą opinię o danej osobie. Powodują selekcję informacji napływających później, a to prowadzi do odrzucenia tych niezgodnych z pierwszymi, a zbierania tych, które potwierdzają pierwsze wrażenie. Pierwsze wrażenie jest bardzo ważne dla późniejszego funkcjonowania człowieka i na późniejsze oceny. Z czasem pierwsze wrażenie może być stopniowo korygowane, wymaga to długiego czasu, częstych kontaktów i poznania drugiego człowieka. Pierwsze wrażenie pełni funkcję czynnika selekcyjnego. Badania wykazały, że przeprowadzający rozmowę z kandydatami do pracy podejmują decyzję w ciągu 4 minut. Decyzja ta zapada na podstawie pierwszego wrażenia.
Obraz innych ludzi tworzy się także w oparciu o zasadę częstotliwości. Oznacza to, że sygnały dotyczące jakiejś osoby, jeżeli często się powtarzają, stają się podstawą formułowania o niej oceny. Percepcja ludzi oparta jest także na zasadzie syndromu cech. Syndrom oznacza występowanie razem. Zatem właściwości ludzi spostrzegane są, jako wzajemne przynależne, tzn., że ludzie mają skłonność do obserwowania, oceniania pewnych właściwości wyłącznie jako syndromu cech. W takim syndromie zwykle jedna cecha jest spostrzegana, jako dominująca, a wokół niej występują inne z nią związane.
W związku z tym spostrzeganie jednej cechy może powodować wnioskowanie o posiadanie przez daną osobę innych cech z nią występujących, np. osoba mało atrakcyjna fizycznie może być spostrzegana, jako mało inteligentna.