Psychoanaliza
Kluczowe postaci:
- Zygmunt Freud
- Alfred Adler (wpływ kompleksów i doświadczeń życiowych)
- Carl Gustaw Jung (ekstrawersja <-> introwersja)
- Karen Horney (neopsychoanaliza, terapia)
- Erich Fromm (neopsychoanaliza, socjologia)
Założenia:
- determinizm (“wewnętrzny”)
Natura ludzka:
charakter: zła
metafora - BESTIA
Koncepcja osobowości:
ID EGO SUPEREGO
Ego (zasada realizmu) jako mediator pomiędzy popędami id (zasada przyjemności), a normami superego (zasada moralności).
Kluczowe odkrycia i ich współczesne zastosowania:
- istnienie i wpływ na zachowanie procesów nieświadomych możliwości diagnozowania na podstawie wszelkich przejawów zachowania (oryginalnie: objawy, sny, czynności pomyłkowe)
- nieuświadamiane motywy tzw. poznawcze odchylenie motywacyjne („chciejstwo”):
- racjonalizacja błędy poznawcze i możliwość ich przewidywania
- wyparcie zapominanie w sytuacji utraty wpływu
- zjawisko projekcji testy projekcyjne
Przejawy obronnego samooszukiwania się:
Obronność percepcyjna - niedostrzeganie bądź utrudnione dostrzeganie tego co zagraża z zewnątrz (nie dostrzegamy tego co niemiłe broniąc integralności naszego „ja”)
Zaprzeczanie - nieuświadomione zaprzeczanie naszym własnym pragnieniom, uczuciom, postawom. „I na tym właśnie polega samooszukiwanie się, że zarazem chcemy czegoś i nie chcemy tego, ale nie wiemy, że chcemy, świadomie wiemy tylko, że nie chcemy”
Reakcja upozorowana - przerysowane, sztywne i nie pasujące do sytuacji manifestowanie na zewnątrz postaw, motywów i uczuć przeciwnych do tych które odczuwamy. (tchórz pierwszy pcha się na linię ognia, student na egzamin) Czasami w trudnych chwilach reakcja upozorowana załamuje się i z dużą siłą prawdziwe uczucie lub pragnienie wychodzi na jaw.
Wyparcie - odrzucenie i niedopuszczanie do świadomości i/lub zapominanie przykrych zdarzeń, sytuacji, emocji. Działa on automatycznie poza naszą kontrolą. Musi także działać stale, bo gdyby mechanizm osłabł, treści wyparte zostałyby przypomniane. Wyparcie jest procesem umotywowanym i selektywnym. Materiał jest przechowywany w nieświadomości, gdzie „sieje spustoszenie”.
Anulowanie - kulturowo aprobowana i zalecana przez religie forma samoobrony. Polega na symbolicznym bądź rytualnym unieszkodliwianiu, anulowaniu nieakceptowanych czynów albo zdarzeń. (pokuta, wynagradzanie szkody) Często stosowana przez np. neurotyków dla unikania zaspokajania nie akceptowanych pragnień.
Fantazjowanie - ucieczka w marzenia, gdy jest traktowana jako jedyna forma radzenia sobie z poczuciem małej wartości własnej.
Idealizacja - wyolbrzymienie wartości i znaczenia jakiejś osoby, grupy, rodziny w celu niedopuszczenia do świadomości bolesnych i nieakceptowanych aspektów obiektu, albo uczuć wobec niego. Ze sprzecznych odczuć oddzielamy tą złą część i zaprzeczamy jej istnieniu.
Obronna identyfikacja - utożsamianie się z obiektem który podziwiamy, albo odwrotnie - budzi w nas odrazę. W drugim przypadku zmniejszamy dystans psychiczny do obiektu, co może zmniejszać zagrożenie. Niebezpieczne jest to, że możemy przejąć jego sposób kontroli nad światem, czujemy się mocniejsi we własnym odczuciu.
Izolacja - symboliczne unieszkodliwianie zagrożenia poprzez oddzielanie naszych uczuć od działań.
Kompensacja - służy redukcji napięcia wynikającego z uświadomienia sobie własnych defektów czy niedociągnięć poprzez szczególne rozwijanie słabych stron.
Projekcja - przypisywanie innym własnych nieakceptowanych i nie uświadamianych cech, motywów czy emocji w celu redukcji lęku i cierpienia wynikających z posiadania tych właściwości.
Przemieszczenie - zastępcze wyładowanie (kopanie w meble itp.), jeśli dzieje się to w grupach, może dochodzić do pogromów, znęcania się.
Racjonalizacja - mechanizm dla wykształconych - usprawiedliwianie lub mylne uzasadnianie nieakceptowanych impulsów, potrzeb, zachowań, motywów.
Sublimacja - realizacja popędów w sposób społeczne akceptowany
Są to tylko niektóre techniki. Każdy człowiek ma własny repertuar technik samoobrony. Jednak istnieją pewne wspólne cechy dla tych mechanizmów obronnych:
Te błędy i zniekształcenia mają charakter celowy. Są umotywowane i ukierunkowane.
Występują, gdy zagrożone jest nasze „ja” i służą zniwelowaniu zagrożenia
Sygnałem jest lęk, albo inne przykre emocje, albo coś w otoczeniu.
Działają przez odcinanie sygnałów albo taką ich modyfikację, że przestają być zagrożeniem.
Na podstawie: Helena Grzegołowska-Klarkowska „Samoobrona przez samooszukiwanie się” w: M. Kofta i T. Szustrowa „Złudzenia, które pozwalają żyć” PWN, Warszawa 2001
Behawioryzm
Kluczowe postaci:
- John Watson
- Iwan P. Pawłow
- Burrhus Skinner
Założenia:
- determinizm (“zewnętrzny”, S → R)
Natura ludzka:
charakter: nijaka, plastyczna, reaktywna
metafora - TABULA RASA
Koncepcja osobowości:
Pojęcie „osobowości” w zasadzie sprowadzić można do
zbioru wyuczonych zachowań (reakcji - nawyków)
Kluczowe odkrycia i ich współczesne zastosowania:
- warunkowanie klasyczne kształtowanie emocji, postaw
(oryginalnie: reakcji warunkowych)
- warunkowanie instrumentalne kształtowanie zachowań
- sterowanie pozytywne
Behawioryzm
Zagadnienia:
1) Determinizm środowiskowy
2) Powstawanie zachowań:
- warunkowanie klasyczne
- warunkowanie instrumentalne (sprawcze)
3) Wzmacnianie pozytywne i negatywne i ich skuteczność
- wzmacnianie pozytywne → sterowanie pozytywne
- wzmacnianie negatywne:
a) skuteczność
- tłumienie, a nie eliminowanie
- warunek: wskazywanie alternatywnych działań pozytywnych
(por. freudowska „sublimacja”)
- skuteczność pozorna
(zjawisko regresji statystycznej do średniej)
b) skutki uboczne:
- generalizacja hamowania:
- hamowanie aktywności
- hamowanie zw. z „obszarem”
- hamowanie zw. ze źródłem wzmocnień
- konflikt wewnętrzny i ew. zaburzenia emocjonalne
- motywacja do unikania kar (gra w „policjantów i złodziei”,
motywacja do doskonalenia „złodziejskiego rzemiosła”)
- modelowanie negatywnych wzorców zachowań
Psychologia humanistyczna
Kluczowe postaci:
- Carl Rogers
- Abraham Maslow
Założenia:
- indeterminizm (człowiek jest wolny)
Natura ludzka:
charakter: dobra
metafora - ANIOŁ
Koncepcja osobowości:
Człowiek nosi w sobie wartości, cele i mądrość. Stopniowo to w sobie odkrywa. Powstrzymuje go przed tym otoczenie (podstawowy konflikt: ja <-> otoczenie) i lęk (brak poczucia bezpieczeństwa).
Człowiek dokonuje wyborów. Wewnętrzne prawdziwe „ja” jest źródłem wyborów właściwych.
Kluczowe odkrycia i ich współczesne zastosowania:
- ludzie są dobrzy i jednocześnie są różni różnorodność jest dobra (jedno z podstawowych założeń demokracji)
- konieczność obrony przed naciskami otoczenia asertywność
- prawidłowe funkcjonowanie polega na odkryciu tego, co jest już we mnie szacunek dla ludzi rozwijających się (np. nazewnictwo - określenie „pacjent” zostaje zastąpione przez „klient”)
- Rogersa kanony dobrej relacji: autentyczność, bezwarunkowa akceptacja, empatia wspieranie rozwoju (np. coaching)
- przypisywanie dobra samospełniające się przepowiednie (skuteczność)
- hierarchia potrzeb Maslowa
Psychologia poznawcza
Kluczowe postaci:
- George Kelly
- Jerome Bruner
- Leon Festinger
- Robert Zajonc
- Eliot Aronson
Założenia:
- indeterminizm (człowiek podejmuje decyzje)
Natura ludzka:
charakter: otwarta, racjonalna
metafora - UCZONY-BADACZ (ew. KOMPUTER)
Koncepcja osobowości:
Pojęcie „osobowości” w zasadzie sprowadzić można do
zgromadzonej i aktywnie przetworzonej wiedzy-doświadczenia.
To pewna organizacja informacji zakodowanych w pamięci człowieka.
(„Nie wierzę w osobowość!”)
Kluczowe odkrycia i ich współczesne zastosowania:
- dysonans poznawczy zaangażowanie i konsekwencja
- schematy poznawcze komunikacja (porozumiewanie się), nauczanie, pozalogiczne definiowanie pojęć i tworzenie modeli
- krzywa użyteczności usprawnianie procesów decyzyjnych
- typowe błędy poznawcze usprawnianie procesów decyzyjnych
- odkrycia psychologii społecznej instrumentarium życia społecznego (relacje międzyludzkie, współpraca itp.)
(Kozielecki z perspektywy czasu) Psychologia poznawcza
Zagadnienia:
1) Funkcje nauki: opis, wyjaśnianie, przewidywanie
Człowiek: spostrzeganie, rozumienie - tworzenie modeli poznawczych, wartościowanie..., ale też działanie!!!
Perspektywa obserwatora, a perspektywa aktora.
2) Powstawanie zachowań:
- informacje napływające z otoczenia („zewnętrzne”)
- informacje płynące z wiedzy („wewnętrzne”)
Pierwsze wrażenie, efekt pierwszeństwa i świeżości
3) Motywacja
M = W x P(s)
M = U(s) x SP(s) + U(p) x SP(p)
M = U(w1) x SP(w1) + U(w2) x SP(w2) + ... + U(wn) x SP(wn)
4) Nieracjonalność
Błąd → odchylenie (bias) → funkcjonalność (pozaracjonalna)
(„Złudzenia, które pozwalają żyć” - uznanie potrzeby istnienia -
przynajmniej przejściowego - błędów)
5) Organizacja wiedzy (indywidualnej)
a) narracyjna („wydarzeniowa”)
b) hierarchiczna (system założeń, aksjomatów i wynikających z tego
twierdzeń)
c) schematowa (pośrednia) - „szufladki”, paczki wiedzy (wiedza
lokalna → „głupota” autorytetów)
- prototypowość
- pamięć: reproduktywna i generatywna
(pytania sugerujące: z odpowiedzią oraz aktywizujące schematy)
„Błędy decyzyjne”
Podstawowy błąd:
Nadmierne przyspieszanie procesów rozwiązywania problemów
→ dylemat: szybciej czy lepiej?
→ dylemat: pilne czy ważne?
1. niezdolność powstrzymania się od osądu
2. „przeskok do abstrakcji”
3. skracanie fazy zbierania danych (podejmowanie decyzji na podstawie
dalece niewystarczających danych)
4. efekt dostępności
5. efekt pierwszeństwa
6. odrzucanie losowości (niezależne jako zależne:
złudzenie gracza - „prawo symetrii”, „prawo serii”,
ukryte teorie osobowości itp.)
7. efekt Spence'a
8. krzywa użyteczności
9. posłuszeństwo wobec autorytetów (efekt aureoli)
10. konformizm („społeczny dowód słuszności”)
11. konsekwencja (np. „bolesna inicjacja”, „błąd wsiąkniętych kosztów”)
12. zjawiska grupowe (preferowanie „swoich”, konformizm,
przesunięcie ryzyka, rozłożenie odpowiedzialności itp.)
13. iluzja kontroli
14. nadmierny optymizm
15. doszukiwanie się indywidualnych znaczeń (efekt Barnuma)
16. nadmiar konfirmowania (unikanie falsyfikacji)
17. efekt perspektywy (framing)