1SM/MSH/2009
WYBRANE PROBLEMY GOSPODARKI ŚWIATOWEJ
1. Istota gospodarki światowej
W teorii międzynarodowych stosunków gospodarczych istnieje wiele definicji pojęcia gospodarka światowa.
Podejście oparte na kryterium funkcjonalnym.
Przez pojęcie gospodarka światowa należy rozumieć historycznie ukształtowany i zmieniający się w czasie system powiązań produkcyjnych, technologicznych, handlowych, finansowych i instytucjonalnych między gospodarkami różnych krajów o różnych poziomach rozwoju gospodarczo-społecznego, włączający je w ogólnoświatowy proces produkcji i wymiany [Gospodarka światowa. Red. P. Bożyk. Warszawa 1991].
Podejście oparte na kryterium instytucjonalnym.
Pod pojęciem gospodarki światowej można rozumieć zbiorowość różnorodnych organizmów i instytucji funkcjonujących zarówno na poziomach krajowych, jak i na szczeblu międzynarodowym, tzn. na regionalnym, ponadregionalnym lub globalnym - zajmujących się działalnością gospodarczą (bezpośrednio lub pośrednio) oraz powiązanych ze sobą w pewien całościowy system przez sieć międzynarodowych stosunków ekonomicznych [Przemiany we współczesnej gospodarce światowej. Red. E. Oziewicz. Warszawa 2006].
Gospodarka światowa jest kategorią, która ma także charakter historyczny, ponieważ pojawiła się dopiero na pewnym etapie rozwoju gospodarczego, gdy wymiana nadwyżek towarowych między krajami ustąpiła miejsca międzynarodowym powiązaniom specjalizacyjnym. Oznacza to, że o istnieniu gospodarki światowej można mówić dopiero wówczas, gdy w ramach poszczególnych gospodarek narodowych funkcjonowały określone organizmy i instytucje gospodarcze, które zaczęły nawiązywać i utrzymywać między sobą, na odpowiednio szeroką skalę, nieprzypadkowe i w miarę trwałe międzynarodowe stosunki ekonomiczne (produkcyjne, handlowe, finansowe).
2. Podmiotowy i przedmiotowy aspekt gospodarki światowej
→ Struktura podmiotowa gospodarki światowej.
● przedsiębiorstwa narodowe,
● korporacje transnarodowe,
● gospodarki narodowe,
● międzynarodowe ugrupowania integracyjne,
● międzynarodowe organizacje gospodarcze (MFW, BŚ, WTO).
→ Aspekt przedmiotowy gospodarki światowej
● międzynarodowe obroty towarowe,
● międzynarodowa wymiana usług,
● międzynarodowy ruch kapitału,
● międzynarodowy ruch ludności,
● międzynarodowy przepływ wiedzy naukowo-technicznej.
3. Struktura regionalna gospodarki światowej - problemy klasyfikacji krajów według (w układzie) regionów ekonomicznych
Trudności klasyfikacyjne, brak jednoznacznych (również niezmiennych w długim horyzoncie czasowym) i powszechnie akceptowanych kryteriów podziału, szczególnie przy zaliczaniu kraju do grupy krajów rozwijających się lub rozwiniętych gospodarczo. Obowiązujące podziały na grupy i kategorie krajów są raczej efektem pewnej powszechnej (ale w znacznej mierze mającej charakter uznaniowy) praktyki. Można dostrzec duże rozbieżności w klasyfikacjach ONZ, MFW, WTO, OECD i innych organizacji.
Według aktualnie stosowanej w publikacjach ONZ, metody podziału wszystkich krajów na podstawowe grupy (regiony) można wyróżnić trzy regiony ekonomiczne (czyli trzy grupy krajów, które są do nich zaliczane pod warunkiem osiągnięcia przez nie przyjętych wskaźników rozwoju społeczno-ekonomicznego):
kraje rozwinięte gospodarczo (w zasadzie zamiennie: developed countries; developed economies; industrialized countries),
kraje rozwijające się gospodarczo (developing countries),
↑ uwaga: w obrębie tej grupy liczne kategorie i podgrupy (do celów analitycznych, statystycznych i in.). Ich skład zmienia się, w zależności od tego czy dany kraj spełnia określone kryteria (o ile zostały one precyzyjnie określone), czy też nie,
- kraje naftowe,
- główni eksporterzy wyrobów przetworzonych,
- kraje nowo uprzemysłowione,
- rynki (gospodarki) wschodzące,
- kraje śródlądowe,
- małe państwa wyspiarskie,
- kraje najsłabiej rozwinięte (LDC).
Oprócz tego w zależności od kryterium dochodowego na: kraje o niskim, średnim i wysokim dochodzie (GDP per capita).
kraje transformacji gospodarczej (countries in transition) lub kraje Europy Południowo- Wschodniej i Wspólnoty Niepodległych Państw (South-East Europe and Commonwealth of Independent States).
4. Tradycyjna i współczesna gospodarka światowa
Gospodarka światowa (jak już wcześniej wspomniano) ukształtowała się na pewnym etapie rozwoju ekonomicznego. W okresie od przełomu XVIII i XIX wieku aż do I wojny światowej można mówić o ukształtowaniu się tradycyjnej gospodarki światowej. Jej podstawowe cechy to:
wyodrębnienie się grupy (stosunkowo nielicznej) krajów rozwiniętych gospodarczo, które specjalizowały się w produkcji (i eksporcie) gotowych wyrobów przemysłowych, a importowały towary surowcowo-rolne,
wyodrębnienie się grupy (znacznie liczniejszej) krajów słabo rozwiniętych, które zostały skazane na rolę zaplecza surowcowego dla krajów rozwiniętych i rynków zbytu dla towarów przemysłowych produkowanych w pierwszej grupie krajów,
produkcja miała głównie charakter jednostkowy lub małoseryjny (w większości branż),
wymiana międzynarodowa miała przede wszystkim charakter towarowy,
podstawowym rodzajem specjalizacji była najpierw specjalizacja sektorowa, a w
późniejszym okresie rozwoju tradycyjnej gospodarki światowej - międzygałęziowa.
Tradycyjny międzynarodowy podział pracy przetrwał (w zasadzie bez zmian) do I wojny światowej. W późniejszym okresie nastąpiło załamanie się jego logiki (dezintegracja międzynarodowego podziału pracy), a gospodarka światowa zaczęła zmieniać swoją strukturę. Podłoże tej przebudowy stanowią przede wszystkim:
zmiana układu sił w grupie krajów rozwiniętych gospodarczo, wzrost znaczenia
gospodarczego Stanów Zjednoczonych po pierwszej wojnie światowej i ugruntowanie mocarstwowej roli USA po II wojnie światowej,
rewolucja w Rosji - powstanie Związku Radzieckiego,
gospodarcze skutki wielkiego kryzysu z lat 1929-1933,
powstanie bloku państw socjalistycznych; współzawodnictwo ekonomiczne i militarne z
państwami Zachodu, a następnie upadek komunizmu w Europie Środkowej i Wschodniej,
rozpad systemu kolonialnego.
W wyniku tych procesów można mówić o powstaniu po II wojnie światowej współczesnej gospodarki światowej.
→ Podstawowe cechy współczesnej gospodarki światowej to:
ugruntowanie światowej dominacji trzech centrów gospodarczych (USA, Europa
Zachodnia, Japonia),
gwałtowny postęp naukowo-techniczny i produkcyjny,
produkcja przemysłowa ma charakter masowy i wielkoseryjny,
zróżnicowanie form powiązań międzynarodowych,
zróżnicowanie podmiotów gospodarki światowej i wzrost roli podmiotów
międzynarodowych i transnarodowych,
zmiana charakteru międzynarodowego podziału pracy; specjalizacja o charakterze
międzygałęziowym traci na znaczeniu, a rośnie rola specjalizacji wewnątrzgałęziowej
(a nawet wewnątrzasortymentowej),
zmiana kierunków i struktury handlu światowego,
spadek znaczenia przemysłu, a wzrost roli usług w tworzeniu produktu krajowego brutto.
5. Tendencje we współczesnej gospodarce światowej
→ Globalizacja stosunków międzynarodowych
Konsekwencja: termin globalizacja nie znalazł odpowiedniej identyfikacji w sferze teorii.
W znaczeniu ekonomicznym globalizacja najczęściej odnosi się do działalności gospodarczej, gospodarki, rynków branżowych, gałęzi gospodarki, przedsiębiorstw, konkurencji. Globalizacja stanowi więc wyższy, bardziej zaawansowany i złożony etap umiędzynarodowienia procesów gospodarowania realizowanych w poszczególnych krajach przez podmioty gospodarcze mające siedzibę na ich terytorium.
Definicje:
Globalizacja to proces coraz bliższego realnego scalania gospodarek narodowych, przejawiający się w dynamicznym wzroście obrotów handlowych oraz międzynarodowych przepływów kapitałowych i usługowych. Proces ten wynika z traktowania przez coraz większą liczbę przedsiębiorstw całego świata jako rynku zbytu [A. Budnikowski: Międzynarodowe stosunki gospodarcze.]
Globalizacja działalności gospodarczej jest to dokonujący się na świecie długofalowy proces integrowania się coraz większej liczby krajowych gospodarek ponad ich granicami, dzięki rozszerzaniu oraz intensyfikowaniu wzajemnych powiązań (inwestycyjnych, produkcyjnych, handlowych, kooperacyjnych), w wyniku czego powstaje ogólnoświatowy system ekonomiczny o dużej współzależności i znaczących reperkusjach działań podejmowanych/toczących się nawet w odległych krajach [A. Zorska: Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej].
Globalizacja jako proces ekonomiczny postępuje jednocześnie na trzech poziomach:
przedsiębiorstw, rynków/gałęzi, gospodarki światowej.
Czynniki kształtujące proces globalizacji można podzielić na trzy zasadnicze grupy:
postęp naukowo-techniczny,
konkurencja międzynarodowa (zmiany w popycie, zmiany po stronie podaży, bariery wejścia na rynek,
polityka ekonomiczna państwa (deregulacja rynku finansowego, wielostronna liberalizacja handlu międzynarodowego, regionalna integracja gospodarcza).
Globalizacja oznacza rosnącą współzależność gospodarek krajowych ← wzrost handlu międzynarodowego i (zwłaszcza) przepływów finansowych.
→ Intensyfikacja procesów integracyjnych (regionalizacja) - przyczyny i skutki.
→ Etapy integracji (poziomy, typy ugrupowań): od strefy wolnego handlu do pełnej integracji gospodarczej (teoria integracji).
● strefa wolnego handlu,
● unia celna,
● wspólny rynek,
● unia walutowa,
● unia gospodarcza,
● pełna integracja gospodarcza.
● Cele ekonomiczne - maksymalizacja korzyści z wymiany międzynarodowej (podniesienie dobrobytu w warunkach ograniczonej, a nie ogólnoświatowej liberalizacji),
● Cele polityczne - umocnienie roli ugrupowania na arenie międzynarodowej, poszerzenie demokracji, zagwarantowanie pokoju)
Integracja regionalna a globalna (globalizacja)
podobieństwa
- oba zjawiska są przejawem internacjonalizacji działalności gospodarczej,
- u podstaw obu tkwią mechanizmy związane z tym, co w ekonomii określa się jako economies of scale,
- w obu procesach dominującą rolę odgrywają: przyspieszenie postępu technicznego i naukowego, rewolucja informatyczna oraz szybki wzrost wydajności pracy,
- zarówno integracja, jak i globalizacja są rezultatami liberalizacji gospodarek krajów w nich uczestniczących.
różnice
- proces globalizacji prowadzi do integracji działalności gospodarczej w skali świata a integracja regionalna prowadzi do podziału gospodarki światowej na bloki o zasięgu regionalnym lub ponadregionalnym,
- globalizacja to proces żywiołowy, natomiast integracja ma charakter planowy (umowy międzypaństwowe, instytucjonalizacja związków międzypaństwowych) oraz wiąże się z wyznaczeniem celów integracyjnych (globalizacja → brak celów)
- integracja odbywa się w wyniku suwerennych decyzji państw, natomiast globalizacja dokonuje się w warunkach ograniczenia roli państwa i rosnącej roli korporacji transnarodowych.
→ Literatura uzupełniająca:
1. J. Skodlarski, R. Matera: Gospodarka światowa. Geneza i rozwój. Warszawa 2005 (rozdz.5).
2. A. Zorska: Ku globalizacji ? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce
światowej. Warszawa 1998 (rozdz. 1).
3. Przemiany we współczesnej gospodarce światowej. Red. E. Oziewicz. Warszawa 2006 (rozdz.1).
4. Międzynarodowe stosunki gospodarcze. Red. J. Rymarczyk. Warszawa 2006 (rozdz. 13).
ANEKS
Udział w eksporcie światowym (%)
1990 2000 2007
kraje rozwinięte 72,3 65,7 58,6
kraje rozwijające się 24,3 31,8 37,5
kraje transformacji gospodarczej 3,4 2,5 3,9
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Świat 100,00 100,00 100,00
Źródło: UNCTAD Handbook of Statistics 2008.
Udział w PKB (%)
1990 2000 2007
kraje rozwinięte 78,7 77,5 70,8
kraje rozwijające się 17,3 21,3 25,9
kraje transformacji gospodarczej 4,0 1,2 3,3
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Świat 100,00 100,00 100,00
Źródło: UNCTAD Handbook of Statistics 2008.
Choć powstawanie (kształtowanie się) gospodarki światowej miało niewątpliwie miejsce w XIX wieku, to jednak trudno jednoznacznie określić - od kiedy można mówić o jej istnieniu. Według niektórych autorów początek gospodarki światowej przypada na lata 70. XIX wieku, a według innych jeszcze później (np. 1900 rok).
6