10SM/MSH/2010

HANDEL ZAGRANICZNY A WZROST GOSPODARCZY

Prowadzenie wymiany gospodarczej z zagranicą wpływa na wzrost gospodarczy w różny sposób, przy czym proces ten może odbywać się zarówno z korzyścią dla gospodarki danego kraju, jak i powodować określone zagrożenia. W literaturze wyróżnia się cztery zasadnicze kierunki oddziaływania handlu zagranicznego na wzrost gospodarczy:

↓ ↓

wpływ na zmianę struktury dochodu narodowego (PKB)

[funkcja transformacyjna],

wpływ na wielkość dochodu narodowego od strony podaży

[funkcja zasobotwórcza lub redystrybucyjna],

wpływ na wielkość dochodu narodowego od strony popytu,

[oddziaływanie na przebieg cyklu koniunkturalnego; funkcja korygująca przebieg cyklu koniunkturalnego]

wpływ na poprawę efektywności gospodarowania (poprzez wybór kierunków specjalizacji międzynarodowej)

[funkcja efektywnościowa].

1. Transformacja struktury dochodu narodowego

W gospodarce zamkniętej istnieje relatywnie niewielka możliwość zmiany struktury dochodu narodowego w krótkim okresie. Podstawową barierą ograniczającą możliwości zarówno w dziedzinie konsumpcji, jak i inwestycji jest wielkość funduszy, które mogą być na te cele przeznaczone, a także zdolności produkcyjne gospodarki. Czynnikiem pozwalającym na zmianę struktury dochodu narodowego wytworzonego w danym kraju oraz na uniezależnienie struktury dochodu podzielonego od struktury krajowego aparatu wytwórczego są obroty handlowe z zagranicą. Import umożliwia bowiem zaopatrzenie kraju w te towary, które:

nie są (lub nie mogą być) w ogóle produkowane,

wytwarzane są w ilości niewystarczającej na pokrycie krajowego zapotrzebowania,

produkowane są w nieodpowiednim asortymencie.

Import może też stanowić jedyny sposób rozwiązania problemu niedoboru artykułów rolnych, powstałych z powodu załamania się produkcji rolnej w wyniku niekorzystnych warunków atmosferycznych (np. suszy lub powodzi).

Ogólnie można stwierdzić, że import towarów nie wytwarzanych w danym kraju ma szczególne znaczenie dla krajów małych i średnich, ponieważ z reguły są one ubogie w surowce mineralne, a także mają ograniczone możliwości różnicowania upraw rolnych. Stąd handel zagraniczny, a szczególnie import niektórych surowców, staje się dla tych krajów podstawowym warunkiem rozwoju. Nawet stosunkowo niewielkie otwarcie gospodarki, sprowadzające się do realizacji tzw. obrotów niezbędnych stwarza szansę osiągnięcia takich zmian w strukturze dochodu wytworzonego, które w gospodarce w pełni autarkicznej są niemożliwe do osiągnięcia. Dokonuje się to zwłaszcza za pośrednictwem tzw. importu niezbędnego.

2. Wpływ na wielkość dochodu narodowego od strony podaży - poprzez
saldo bilansu handlowego

Wykorzystywaniu handlu zagranicznego do transformacji rzeczowej struktury dochodu narodowego towarzyszy bardzo często nierównowaga (deficyt) w bilansie handlowym. Uzupełnienie więc niedostatecznych, z punktu widzenia potrzeb rozwojowych danego kraju, wewnętrznych źródeł finansowania (akumulacji krajowej) za pomocą dopływu zasobów zewnętrznych daje możliwość znacznego wpływu poprzez import na procesy zachodzące w gospodarce narodowej i przyspieszenie wzrostu gospodarczego.

Znajduje to swoje zastosowanie przede wszystkim w tych krajach, w których przy pełnym wykorzystaniu mocy produkcyjnych, niski poziom produktu krajowego brutto nie stwarza możliwości dostatecznie wysokich środków na inwestycje, a co się z tym wiąże - zwiększenia podaży dóbr i usług. Powstała w ten sposób luka oszczędności zależy z jednej strony od skłonności do oszczędzania, a z drugiej zaś od założonego tempa wzrostu gospodarczego. Luka pomiędzy zgromadzonymi oszczędnościami wewnętrznymi a niezbędnymi wydatkami na inwestycje w danym kraju rozwijającym się może zostać pokryta tylko w drodze importu kapitału. W formie rzeczowej oznacza to konieczność wystąpienia nadwyżki importu nad eksportem. W przypadku krajów rozwijających się nadwyżka ta jest z reguły stosunkowo duża, ponieważ gospodarka zgłasza popyt na wiele towarów z importu, a jednocześnie jej możliwości eksportowe (przynajmniej na początku) są ograniczone. Powstaje wówczas luka dewizowa, która określa wielkość niedoboru środków dewizowych niezbędnych do sfinansowania ujemnego salda w bilansie handlowym.

Przedstawione rozważania ilustruje równanie [model "dwóch luk"]:

I = S

↑ gospodarka zamknięta, o rozmiarach inwestycji decydują oszczędności własne (akumulacja własna)

I - S = Im - Ex

gdzie:

I - inwestycje, S - oszczędności (akumulacja wewnętrzna),

Im - import, Ex - eksport.

↑ gospodarka otwarta, o rozmiarach inwestycji nie decydują tylko oszczędności własne, ale również dopływ środków zagranicznych (oszczędności zagraniczne)

Zamieszczone równanie wskazuje, że im mniejsze dany kraj lub grupa państw wykazuje zdolności do rozwoju z środków zgromadzonych samodzielnie (czyli im większa występuje luka oszczędności I - S), tym większe jest ich zapotrzebowanie na dodatkowy dopływ środków z zagranicy. Rozmiary potrzeb w tym zakresie wyraża właśnie luka dewizowa (czyli Im - Ex), gdyż dochody z eksportu określające zdolność do importu są w tych krajach mniejsze od ich zapotrzebowania na materialne i pieniężne środki zewnętrznego zasilania gospodarki w procesie wzrostu.

W wypadku, gdy bilans handlowy jest ujemny, pojawia się problem źródła finansowania ujemnego salda obrotów handlowych. Jest ono wówczas finansowane z oszczędności zagranicznych, ponieważ kraj, którego import przewyższa eksport, wykorzystuje oszczędności zgromadzone przez inne kraje. Najczęściej są to:

środki pieniężne udostępniane w postaci kredytów,

inwestycje bezpośrednie,

zagraniczna pomoc gospodarcza.

Wymiernym efektem napływu środków zewnętrznych (bez względu oczywiście na formę transferu) są przez pewien czas wyższe rozmiary dochodu narodowego podzielonego od dochodu narodowego wytworzonego. Dzieje się tak dlatego, że ujemne saldo wymiany
z zagranicą zwiększa podaż towarów i usług. Kraj deficytowy żyje zatem "ponad stan", wydając za granicą więcej niż wynoszą jego dochody. W ten sposób powstają jednak możliwości zwiększenia rozmiarów funduszu przeznaczonego na akumulację, przy pozostawieniu konsumpcji na nie zmienionym poziomie.

Ta część zagranicznej pomocy gospodarczej dla krajów słabo rozwiniętych, która jest przekazywana w formie darów, nie wiąże się z koniecznością późniejszej obsługi. Stosunkowo niewielkie zagrożenia niosą też ze sobą zagraniczne inwestycje bezpośrednie, choć ich napływ jest uzależniony od spełnienia określonych warunków [np. wcześniejszego zagwarantowania możliwości transferu zysków]. Należy natomiast pamiętać o ryzyku związanym z finansowaniem wzrostu gospodarczego poprzez zaciąganie kredytów zagranicznych. Prowadzenie takiej polityki powoduje bowiem powstawanie zobowiązań wobec zagranicy, z których trzeba się w następnym okresie wywiązać. Wymaga to osiągania w późniejszym czasie znacznej nadwyżki eksportu nad importem. W przeciwnym razie kraj, który zaciągnął znaczne kredyty za granicą może stanąć wobec niemożności wywiązania się z obsługi długu i będzie zmuszony do zaciągania dalszych pożyczek, co grozi znacznym pogorszeniem sytuacji płatniczej i wpadnięciem w "pułapkę" zadłużenia zagranicznego. Stąd też polityka wykorzystywania kredytów zagranicznych powinna być niezwykle przemyślana, a kredyty zaciągane na sfinansowanie inwestycji powinny spełniać szereg warunków.

1. Kredyty zagraniczne powinny być przeznaczone na inwestycje, a nie na konsumpcję. 2. Inwestycje finansowane kredytem zagranicznym muszą być rentowne: - stopa zysku z inwestycji musi być wyższa od stopy oprocentowania kredytu, - stopa zysku z inwestycji łącznie z amortyzacją powinna być wyższa niż koszt obsługi kredytu (raty + oprocentowanie). 3. Produkcję w nowo budowanych inwestycjach powinno się uruchomić w okresie karencji kredytu.

4. Inwestycje finansowane kredytem zagranicznym powinny być proeksportowe (zapewnienie wpływów dewizowych z tytułu eksportu w celu obsługi kredytu zaciągniętego za granicą).

Z zasobotwórczej funkcji handlu zagranicznego korzystają głównie kraje o niższym poziomie rozwoju (kraje rozwijające się). Od lat 80. XX wieku USA wykorzystywały handel zagraniczny do finansowania nadmiernej konsumpcji indywidualnej i zbiorowej - stając się strukturalnym dłużnikiem.

3. Oddziaływanie na wielkość dochodu narodowego od strony popytu

EKSPORT

Problem oceny roli eksportu we wzroście dochodu narodowego należy poddać analizie
z innego punktu widzenia niż importu. Wiele zależy tu od przyczyny wzrostu popytu na dobra produkowane w danym kraju, a przede wszystkim od tego w jakiej części jest on spowodowany wzrostem popytu krajowego, a w jakiej - zagranicznego. Wzrost popytu krajowego nie oznacza wzrostu eksportu (często powoduje jego spadek), natomiast wzrost popytu zagranicy na dobra produkowane i eksportowane przez dany kraj przyczynia się do zwiększenia eksportu, a w efekcie do poprawy koniunktury gospodarczej i wzrostu PKB. Popyt zagraniczny zależy od tempa wzrostu gospodarczego (koniunktury), kierunków rozwoju i postępu technicznego za granicą. Oczywiście wzrost eksportu będzie powiązany coraz bardziej ze wzrostem dochodu narodowego danego kraju wraz z poprawą konkurencyjności międzynarodowej wytwarzanych przez producentów danego kraju produktów, co wynika przede wszystkim z poprawy jakości i nowoczesności wyrobów.

Mechanizm oddziaływania handlu zagranicznego na przebieg wzrostu (także i spadek w wypadku pogorszenia koniunktury międzynarodowej) dochodu narodowego pod wpływem zmian w rozmiarach zapotrzebowania zewnętrznego w sposób modelowy wyjaśnia mnożnik eksportowy.

W gospodarce otwartej wzrost eksportu można traktować podobnie jak inwestycje autonomiczne. Wzór na mnożnik ilustruje równanie:

Y = k_o ∙ (ΔI_a + ΔEx),

gdzie:

k_o - mnożnik w gospodarce otwartej, Ex - przyrost eksportu.

Przy założeniu, że w danym kraju nie nastąpią w rozpatrywanym okresie żadne zmiany inwestycji autonomicznych, a jedynym czynnikiem pobudzającym wzrost popytu jest wzrost eksportu, mnożnik inwestycyjny stanie się wówczas mnożnikiem eksportowym:

Y = k_e ∙ ΔEx,

k_e =

gdzie:

k_e - mnożnik eksportowy,
- krańcowa skłonność do importu,

- krańcowa skłonność do konsumpcji.

Sens działania mnożnika eksportowego ogólnie sprowadza się do tego, że dodatkowe zapotrzebowanie zewnętrzne na wyroby danego kraju, których produkcja nie znajduje wystarczającego zbytu na rynku wewnętrznym, prowadzi do poprawy koniunktury. Zwiększenie rozmiarów eksportu powoduje bowiem wzrost globalnego popytu, co pozwala na powiększenie produkcji, zatrudnienia oraz stopnia wykorzystania aparatu wytwórczego.

Poprawa koniunktury w danym kraju pod wpływem wzrostu eksportu i urzeczywistnienie tych korzyści zależy jednak od:

- udziału eksportu w dochodzie narodowym,

- wielkości przyrostu eksportu,

- proporcji, w jakiej przyrost eksportu wywoła zapotrzebowanie na towary wytwarzane w danym kraju, a w jakiej na dodatkowy import.

Ten ostatni oznacza swego rodzaju stratę części popytu, który zamiast na towary krajowe kieruje się na wyroby zagraniczne. Dzieje się tak dlatego, że w gospodarce otwartej część popytu powstałego dzięki przyrostowi eksportu i przeznaczonego na konsumpcję nie jest przeznaczona na zakup dóbr krajowych, lecz importowanych.

Przykłady oddziaływania mechanizmu mnożnikowego na gospodarkę:

dodatnie - Polska na początku lat 90. ujemne - Finlandia po rozpadzie ZSRR.

4. Wpływ na poprawę efektywności gospodarowania

Oddziaływanie handlu zagranicznego na efektywność gospodarowania wiąże się
w pewnym stopniu z transformacją rzeczowej struktury dochodu narodowego (zmiana struktury produkcji). Działanie to znajduje swój wyraz przede wszystkim w możliwości bardziej racjonalnego wykorzystania posiadanego zasobu czynników produkcji. Dzięki wymianie handlowej z zagranicą kraj może produkować tylko niektóre dobra, tzn. takie, do których produkcji ma względnie obfite zasoby czynników produkcji, natomiast inne dobra importuje. Efektem tego jest postępująca specjalizacja międzynarodowa poszczególnych krajów w produkcji i w eksporcie niektórych dóbr. Polega ona na tym, że każdy kraj produkuje jedynie część z potrzebnych mu dóbr, w ilościach pozwalających zarówno na pełne zaspokojenie potrzeb wewnętrznych, jak i popytu importowego innych państw.

Warto dodać, że handel zagraniczny umożliwia wybór specjalizacji, ponieważ zarówno eksport, jak i import weryfikują poziom kosztów produkcji. Jeżeli są one relatywnie niskie w porównaniu z poziomem cen światowych, to ceny eksportowanych przez dany kraj wyrobów na rynku międzynarodowym są konkurencyjne. Podobnie rzecz się ma w przypadku dóbr kupowanych przez dany kraj za granicą, jeżeli ceny wyrobów importowanych są konkurencyjne w porównaniu z analogicznymi towarami na rynku wewnętrznym.

Specjalizowanie się kraju w produkcji określonych towarów wpływa na wzrost efektywności gospodarowania w różny sposób. Przede wszystkim uczestnictwo w międzynarodowym podziale pracy (specjalizacja):

- umożliwia zmniejszenie przeciętnego jednostkowego kosztu dóbr wytwarzanych w kraju. Dzięki rezygnacji z wytwarzania produktów względnie droższych i koncentracji na produkcji względnie tańszych, obniża się też przeciętny koszt jednostkowy w całej gospodarce;

- w wypadku (zwłaszcza) krajów o niewielkim rynku wewnętrznym, eksport wyrobów specjalizowanych pozwala wykorzystać "efekt skali". Masowa produkcja dóbr umożliwia też pełniejsze wykorzystanie aparatu wytwórczego oraz gromadzenia doświadczeń w wytwarzaniu określonych towarów;

- przyczynia się pośrednio nie tylko do obniżenia jednostkowych kosztów produkcji, ale również podniesienia jakości produkcji - w rezultacie koncentracji nakładów na B+R w wybranych dziedzinach. Specjalizacja jest więc czynnikiem wymuszającym szybkie wdrażanie postępu naukowo-technicznego.

Jednak skutkiem tej funkcji handlu zagranicznego jest duża wrażliwość gospodarki na zmiany koniunktury w gospodarce światowej. Zbyt wąska specjalizacja (produkcji i eksportu) może okazać się szczególnie niekorzystna dla państw surowcowo-rolnych.

Spośród innych sposobów, za których pośrednictwem wymiana z zagranicą wpływa na podniesienie efektywności gospodarowania należy wymienić import technologii.

Transfer technologii jest przeważnie najtańszym, a często także jedynym sposobem likwidowania luki technologicznej, jaka dzieli kraje najwyżej rozwinięte i kraje zacofane gospodarczo. Tym ostatnim zakup licencji, czy gotowych linii produkcyjnych opłaca się bardziej, niż tworzenie lub modernizacja danej gałęzi przemysłu z wykorzystaniem własnej wiedzy i doświadczeń. Ponadto skraca to czas, który byłby potrzebny do uzyskania tych samych efektów pracy przy wykorzystaniu rodzimego potencjału badawczego. Do transferu technologii przyczyniają się także w znacznej mierze korporacje międzynarodowe. Ubocznym skutkiem importu nowoczesnych rozwiązań technologicznych może być przyspieszenie tempa prowadzenia własnych badań naukowych.

Wpływ handlu zagranicznego na efektywność gospodarowania przejawia się także w tym, że pojawienie się - obok towarów rodzimych - także dóbr zagranicznych mogących zaspokoić te same potrzeby społeczne, powoduje nacisk na obniżenie kosztów wytwarzania i poprawę jakości dóbr krajowych. Ich producenci, chcąc się utrzymać na rynku, są bowiem zmuszani do podnoszenia efektywności produkcji i dystrybucji oraz ciągłego dostosowywania jakości oferowanych przez siebie wyrobów do oczekiwań konsumentów. Szczególnie ważna jest rola konkurencji zagranicznej w dziedzinach opanowanych przez krajowe monopole.

→ Literatura dodatkowa

1. H. Nakonieczna-Kisiel: Handel zagraniczny jako bariera wzrostu gospodarczego. Szczecin 1996.

2. P. Bożyk: Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Warszawa 2008.

3. M. Guzek: Międzynarodowe stosunki gospodarcze. Zarys teorii i polityki handlowej. Poznań 2001.

2

---