3SM/MSH/2009

CENY W HANDLU MIĘDZYNARODOWYM

1. Pojęcie ceny światowej

Cena jest podstawową kategorią gospodarki rynkowej. Dla podmiotów prowadzących działalność gospodarczą jest ona jednym z najważniejszych parametrów determinujących podejmowane decyzje. Wpływa ona bowiem na dwie strony rachunku ekonomicznego:

→ określa wysokość przychodów z działalności gospodarczej,

→ oddziałuje na wysokość poniesionych nakładów.

Cena pełni dwie podstawowe funkcje:

→ informacyjną. Cena informuje producenta (lub dostawcę) o sile zapotrzebowania odbiorcy(krajowego lub zagranicznego) na określony towar, usługę, czynnik produkcji. W tym ujęciu cena jest parametrem decyzji podejmowanych przez dany podmiot;

→ dochodową. W tej funkcji cena oddziałuje na dochody podmiotów prowadzących
działalność gospodarczą, ponieważ wysokość tych dochodów zależy od poziomu
i dynamiki cen.

Ruch cen na rynku międzynarodowym można traktować jako syntetyczny wskaźnik obrazujący przejawianie się prawidłowości rozwojowych gospodarki światowej. Tendencje zmian cen odzwierciedlają kształtowanie się relacji popytu i podaży na rynku międzynarodowym.

Cena światowa jest jedną z najważniejszych kategorii ekonomicznych rynku międzynarodowego. Ceny światowe różnią się od cen rynku lokalnego (krajowego) przede wszystkim swym zasięgiem, ponieważ kształtują się one w skali światowej. Z drugiej strony są one cenami konkretnych rodzajów towarów kupowanych i sprzedawanych na rynku międzynarodowym, a więc odnoszą się tylko do tych towarów, które są przedmiotem handlu międzynarodowego. Zakres towarów podlegających wycenie w cenach światowych jest więc węższy niż towarów wytworzonych we wszystkich państwach świata.

W ujęcie teoretycznym za cenę światową należy uznać wyrażoną w pieniądzu (pieniądzu światowym) wartość towarów biorących udział w wymianie międzynarodowej (obrocie międzynarodowym).

W ujęciu praktycznym pojęcie cena światowa jest najczęściej łączone z jej reprezentatywnością. Rozumie się przez nią możliwie dokładne odzwierciedlenie stanu koniunktury panującej na danym rynku. Cena światowa jest więc podstawą do odniesienia dla cen kontraktów eksportowo-importowych zawieranych przez poszczególne podmioty rynku. Czasami jest to bezpośrednie oparcie cen kontraktowych na określonej cenie rynkowej, przyjmowanej za najbardziej reprezentatywną.

Zgodnie z tą koncepcją nie każda cena występująca w obrocie międzynarodowym zasługuje na miano ceny światowej. Za ceny światowe uznaje się tylko ceny:

→ normalnych transakcji handlu zagranicznego,

→ transakcji realizowanych na odpowiednio dużych rynkach międzynarodowych,
obejmujących większość operacji,

→ transakcji odbywanych regularnie,

→ transakcji rozliczanych w walutach wymienialnych.

Towary będące przedmiotem wymiany międzynarodowej można podzielić na dwie grupy1:

→ towary standaryzowane (masowe), posiadające jednolity charakter. Takimi towarami są
przede wszystkim surowce mineralne i artykuły rolne (choć nie wszystkie) oraz niektóre
półfabrykaty przemysłowe. Walory użytkowe tych towarów są identyczne i łatwe do
jednoznacznej klasyfikacji, bez względu na miejsce ich wytworzenia (niezależnie od kraju
pochodzenia oraz od kosztów i sposobu wytworzenia są one doskonałymi substytutami
i zaspokajają potrzeby w sposób identyczny)

→ towary zindywidualizowane (czyli przemysłowe), zarówno gotowe, jak i ich części oraz
podzespoły, a także niektóre półfabrykaty (np. specjalne gatunki stali). Ich cechą
charakterystyczną jest duże zróżnicowanie. Walory użytkowe tych towarów
określane są przez potrzeby indywidualnych odbiorców lub poszczególnych segmentów
rynku (nie są doskonałymi substytutami)

Osobny problem stanowi udzielenie odpowiedzi na pytanie: czy wszystkie uczestniczące
w wymianie międzynarodowej towary "mają swoje ceny światowe". W wypadku surowców i żywności (towary standaryzowane) sprawa nie budzi raczej wątpliwości. Zgodnie z prezentowanym ujęciem za cenę światową (najbardziej reprezentatywną) tych towarów uznaje się ceny rynków formalnych, w tym zwłaszcza ceny giełdowe.

Zdecydowanie więcej wątpliwości pojawia się przy wskazaniu ceny światowej dóbr wysoko przetworzonych (zindywidualizowanych), w tym także maszyn i urządzeń. W literaturze najczęściej prezentowany jest pogląd, że wyroby te (zwłaszcza maszyny i urządzenia) "nie mają ceny światowej" lub też "nie istnieją dla nich jednolite ceny światowe".

2. Tendencje zmian cen w handlu międzynarodowym

↑ Etapy (okresy) zmian cen po II wojnie światowej

1. Lata 50. i 60. - ceny dość stabilne

2. Lata 70. - bardzo wysoka dynamika zmian cen

3. Lata 80. i 90. i początek XX wieku - umiarkowany wzrost cen.

4. Od 2003 roku - silna zwyżka cen (głównie dóbr podstawowych).

Poziom cen światowych jest wypadkową wielu czynników o charakterze zarówno strukturalnym, jak i koniunkturalnym. Działanie tych czynników jest inne wobec surowców i żywności, a inne w wypadku towarów zindywidualizowanych, co decyduje o odmienności kształtowania się ich cen.

W krótkim okresie ceny towarów standaryzowanych są znacznie mniej stabilne niż ceny towarów zindywidualizowanych. Zasadniczą przyczyną sprawiającą, że ceny światowe w wypadku obu grup towarów zmieniają się inaczej jest odmienne kształtowanie się ich popytu i podaży. W celu analizy długookresowych wahań cen używa się wskaźnika określanego jako towarowe terms of trade.

W latach powojennych ceny surowców i żywności rosły zazwyczaj wolniej (wyjątek stanowiły np. lata 70., głównie z powodu wzrostu cen ropy naftowej) niż ceny wyrobów przemysłowych. W praktyce oznaczało to tzw. rozwieranie się "nożyc cen" (pogorszenie się towarowych terms of trade) na niekorzyść krajów rozwijających się, będących producentami i eksporterami głównie artykułów surowcowo-rolnych.

Wielkość i dynamika międzynarodowych obrotów handlowych, a także korzyści, jakie poszczególne kraje odnoszą z handlu zagranicznego w znacznym stopniu zależą od kształtowania się cen towarów przez nie eksportowanych i importowanych. Narzędziem umożliwiającym syntetyczną oceną tych zmian jest wskaźnik terms of trade. W handlu międzynarodowym stosuje się różne wskaźniki terms of trade. Cenowe terms of trade (zwane również nominalnymi) - to relacja zmian cen towarów eksportowanych (cen w eksporcie) do zmian cen towarów importowanych (cen w imporcie) przez poszczególne kraje w określonym czasie. Poprawa terms of trade oznacza względny wzrost cen eksportowych w porównaniu ze zmianami cen importowych (poprawa może także nastąpić jeżeli w eksporcie wystąpi spadek cen, ale będzie on niższy niż w imporcie).

Przyczyny długookresowego względnego spadku cen surowców i artykułów rolnych:

długookresowa niższa dynamika popytu na surowce i artykuły rolne niż ogólna dynamika
rozwoju gospodarczego; wiąże się to z tendencjami w zakresie postępu technicznego, a
zwłaszcza ze spadkiem jednostkowego cen surowców oraz zastępowaniem surowców
droższych tańszymi,

wzrost podaży surowców w krajach rozwiniętych,

względnie szybszy wzrost popytu na artykuły przemysłowe niż na pozostałe, w miarę
wzrostu dochodów społeczeństw.

Nowe zjawiska cenowe w handlu międzynarodowym

Traktując długookresowe kierunki zmian cen jako swoisty wskaźnik prawidłowości rozwojowych gospodarki światowej należy zwrócić uwagę na nowe zjawiska cenowe

● Dynamika wartości eksportu w ostatnich pięćdziesięciu latach była z reguły wyższa od dynamiki jego wolumenu ze względu na wzrost cen towarów będących przedmiotem wymiany międzynarodowej. Pewnym wyjątkiem jest przełom XX i XXI wieku, gdy szybciej rósł wolumen eksportu światowego niż jego wartość. Zjawisko to było efektem najpierw wyraźnego zwolnienia dynamiki cen w handlu międzynarodowym, a od 1997 roku nawet ich bezwzględnego spadku.

● Trwający dłuższy okres (lata 1997-2002) bezwzględny spadek poziomu ogólnego wskaźnika cen handlu międzynarodowego w obu podstawowych grupach towarowych (surowce i żywość oraz wyroby przetworzone).

● Od 2003 roku tendencja ta uległa odwróceniu, przy czym szczególnie silny wzrost wystąpił w grupie paliw i surowców, a później żywności . Rosnące ceny surowców i żywności zalicza się do istotnych przyczyn wzrostu cen na rynkach wewnętrznych poszczególnych krajów (wzrost inflacji).

● Proces zwierania się „nożyc cen”, a więc poprawiania się relacji cen na korzyść surowców i żywności (w stosunku do wyrobów przetworzonych).

● Relatywnie szybszy wzrost cen w eksporcie (zwłaszcza) krajów transformacji gospodarczej i krajów rozwijających się (szczególnie eksporterów surowców i żywności) w porównaniu z dynamiką cen krajów rozwiniętych gospodarczo (w ostatnich latach).

● Zjawisko zwierania się nożyc cen przyczyniło się do poprawy terms of trade krajów rozwijających się oraz krajów transformacji gospodarczej (głównie Rosja).

3. Rodzaje cen rynku międzynarodowego

Ceny rynku międzynarodowego można dzielić według różnych kryteriów, np. uwzględniając zasięg geograficzny rynku oraz aspekt przedmiotowy (rynek towarów czy usług).

Ogół cen rynku międzynarodowego z punktu widzenia odrębności metod ich ustalania można podzielić na dwie podstawowe grupy:

→ Pierwszą grupę tworzą ceny ustalane na rynku w wyniku bezpośredniego zetknięcia się
popytu z podażą, a w ich ustalaniu biorą udział zarówno kupujący, jak i sprzedający. Ceny
te funkcjonują przede wszystkim na międzynarodowym rynku surowców i żywności.

→ Drugą grupę tworzą ceny ustalane bezpośrednio przez podmioty (producentów,
sprzedawców) oczywiście z uwzględnieniem aktualnej relacji popytu i podaży. Ceny te
dominują na rynku towarów przetworzonych.

Istnieją różne metody ustalania cen na rynku międzynarodowym i tym samym różne rodzaje cen. Na współczesnym rynku międzynarodowym występuje kilka rodzajów cen, traktowanych niekiedy jako różne postacie ceny światowej (zjawisko wielopoziomowości cen). Oznacza to, że ten sam towar może mieć różną cenę w zależności od formy organizacyjnej obrotu, a jej poziom może nawet dość wyraźnie odbiegać od poziomu ceny uznawanej za najbardziej reprezentatywną (światową).

Ceny giełdowe

Ogólnie można powiedzieć, że rola giełdy jako formy organizacji obrotu międzynarodowego spada, natomiast rośnie znaczenie innych form tego obrotu. Zmniejszenie handlowej roli giełd jest także odzwierciedleniem długookresowej tendencji spadkowej udziału cen surowców i żywności w handlu międzynarodowym. Spada również znaczenie cen giełdowych jako tradycyjnego wyznacznika koniunktury panującej na rynku międzynarodowym.

Giełdy nadal pełnią jednak funkcję informacyjną - wyznacznika tendencji cen światowych. Transakcje handlowe dokonywane poza giełdą wciąż opierają się bowiem w znacznym stopniu na cenach giełdowych. Jak wynika z szacunków, na podstawie cen giełdowych realizuje się w większość międzynarodowego obrotu kawą, ziarnem kakaowym, soją, handlu kukurydzą, cukrem, srebrem i innymi artykułami surowcowo-rolnymi.

Ceny na światowych giełdach towarowych mogą także stanowić podstawę do rozliczeń między producentami wewnątrz kraju. Dzieje się tak także w Polsce.

Ceny aukcyjne

Ceny aukcyjne występują głównie w wypadku produktów pochodzenia rolnego, rybołówstwa oraz innych towarów. W wypadku takich produktów, jak futra, wełna, herbata i tytoń ceny aukcyjne traktuje się jako najbardziej reprezentatywne ceny handlu międzynarodowego. Ceny aukcyjne, podobnie jak giełdowe, są szczególnie narażone na wpływ zmieniających się relacji między popytem i podażą. W odróżnieniu od giełdowych ceny aukcyjne są ustalane na towar obecny fizycznie, czyli znajdujący się w miejscu dokonywania transakcji.

Ceny przetargowe

Ceny przetargowe dotyczą przede wszystkim wyrobów skomplikowanych pod względem technicznym i bardzo kosztownych. Charakterystyczne jest dla nich duże zindywidualizowanie oraz zróżnicowanie jakościowe. Przedmiotem przetargów są urządzenia i maszyny przemysłu energetycznego, elektrotechnicznego, do obróbki metali, do budowy dróg, samochody ciężarowej, urządzenia i pojazdy szynowe, statki. Szacuje się, że ceny przetargowe występują w wypadku aż około 1/3 obrotu całego obrotu międzynarodowego tymi wyrobami (w ujęciu wartościowym).

W ramach przetargów ocenia się również oferty realizacji kompletnych obiektów, na przykład przedsiębiorstw przemysłowych, budowy mostów, dróg i linii kolejowych, linii energetycznych, budowli portowych oraz elektrowni, w tym także oddawanych zleceniodawcy na warunkach "pod klucz". Przedmiotem przetargu mogą być surowce i paliwa, co pozwala zapewnić stałe dostawy produktu o określonych parametrach użytkowych.

Charakterystyczną cechą cen przetargowych jest znaczący wpływ państwa na ich poziom. Wynika to z faktu, że znaczna część przetargów organizowana jest przez agendy rządowe. Państwo określa więc przepisy przetargowe, miejsce organizowania przetargów, towary będące przedmiotem przetargów.

Ceny kontraktowe

Są to ceny wynikające z realizacji zawartych umów eksportowo-importowych. W ramach tej kategorii wyróżnia się ceny:

→ kontraktów bieżących,

→ kontraktów długoterminowych.

Ceny producentów

Mechanizm cen producentów wiążę się z występowaniem silnych podmiotów, dysponujących możliwościami samodzielnego ustalania poziomu cen. Ta forma mechanizmu cenowego jest jednocześnie bardziej przystosowana do realizacji długookresowej strategii tych producentów. Ceny te umożliwiają uzyskanie tak zwanej stabilizacji rentowności.

Stosowanie cen producentów powiązane jest ze:

→ zjawiskiem kartelizacji podaży eksportowej surowców (np. ceny ropy naftowej ustalane
przez OPEC),

→ zjawiskiem "przywództwa cenowego" (price leadership); zmiany cen bazowych inicjuje tak zwane przedsiębiorstwo przodujące, a pozostali producenci dostosowują swoje ceny do
poziomu ustalonego przez "przywódcę" (podążają za liderem).

Ceny producentów ustala się na rudy i koncentraty, metale kolorowe, węgiel i produkty naftowe, wyroby chemiczne, wyroby walcowane z żelaza i metali kolorowych, tkaniny celulozowe, produkty przemysłu celulozowo-papierniczego. Między cenami giełdowymi a cenami producentów zachodzi dość wyraźny związek. Na przykład ceny producentów metali kolorowych zmieniają się (ogólnie rzecz biorąc) w tym samym kierunku co ceny giełdowe, ale charakteryzują się większą stabilnością.

Ceny cennikowe i ofertowe

Ceny transakcji specjalnych

Ceny transakcji specjalnych odgrywają dość dużą rolę na międzynarodowym rynku artykułów rolnych (np. zbóż, masła). Przyczyną ich stosowania przez kraje wysoko rozwinięte gospodarczo jest chęć zmniejszenia nadwyżek żywności przez wzrost popytu zewnętrznego. Osiąga się to w efekcie obniżki cen w transakcjach realizowanych na specjalnych (niehandlowych) warunkach, dlatego ceny te są zawsze niższe od występujących w transakcjach wolnorynkowych.

Do transakcji specjalnych zalicza się również transakcje rozliczane bezdewizowo (barterowe i kompensacyjne) oraz wiązane. Ich warunki odbiegają od występujących w normalnych transakcjach handlowych i dlatego ceny tych transakcji odbiegają pod względem poziomu od normalnych cen kontraktów handlu międzynarodowego. Skala tych odchyleń może być bardzo znaczna. Strony tych specyficznych kontraktów muszą jednak w jakiś sposób uwzględniać aktualne relacje popytu i podaży występujące na rynku międzynarodowym, wyrażane przez ceny normalnych transakcji handlowych.

Ceny transferowe

We współczesnym handlu międzynarodowym bardzo dużą rolę odgrywają ceny transferowe, stosowane wewnątrz korporacji ponadnarodowych. Te podmioty gospodarcze tworzą swoje filie
w wielu krajach, a dostawy między filiami tej samej korporacji są częścią międzynarodowego obrotu towarowego. Ceny transferowe występują nie tylko w handlu surowcami, ale także
w wypadku wyrobów o wyższym stopniu przetworzenia (części, podzespoły, półfabrykaty).

Mechanizm tworzenia cen transferowych podporządkowany jest globalnej strategii korporacji, dlatego wyrażany jest pogląd, że ceny transferowe nie mają charakteru handlowego, lecz są "cenami sztucznymi" ("kalkulacyjno-rozliczeniowymi").

Podstawowym czynnikiem wpływającym na zróżnicowanie cen transferowych jest odmienność warunków działania korporacji w poszczególnych krajach, na których terytorium znajdują się filie danego przedsiębiorstwa. Różnice te dotyczą:

→ wysokości opodatkowania zysku, a nawet samej metody obliczania podatku,

→ polityki handlowej (zwłaszcza celnej), prowadzonej przez poszczególne państwa.

Ze względu na te różnice korporacje dążą do wykazania jak najwyższej masy zysku w krajach
o łagodnym systemie podatkowym oraz uzyskania jak najmniejszego obciążenia celnego towarów
w imporcie. Mechanizm cen transferowych jest ponadto wykorzystywany do przemieszczania części zysku z krajów, których przepisy prawne ograniczają swobodę dysponowania całą masą zysku osiągniętego przez dane przedsiębiorstwo.

→ Literatura dodatkowa:

1. J. Dudziński: Ceny rynku międzynarodowego. Mechanizm i tendencje, Szczecin 1998.

2. J. Dudziński: Uwagi o naturze i przyczynach boomu surowcowego obecnej dekady. „Firma i Rynek 2008, nr 2.

3. Global Economic Prospects 2009. (http://www.worldbank.org). ← rozdział 2.

Cena w ujęciu ekonomicznym - wartość towaru (lub usługi) wyrażona w pieniądzu; w ujęciu marketingowym - suma pieniędzy, której żąda sprzedający od kupującego w zamian za oferowane produkty.

1 W literaturze funkcjonuje także podział na wyroby przemysłu przetwórczego (przemysłowe) oraz surowce i żywność.

Jeszcze w pierwszej połowie 2008 roku ceny surowców i żywności utrzymywały się na bardzo wysokim poziomie, ale w drugiej połowie roku wyraźnie spadły.

6

---