PSYCHOLOGIA OSOBOWOŚCI - wykład, dn. 25.11.2010.
Teorie relacji z obiektem - OTTO KERNBERG
*Próba integracji założeń:
-Tworzył w tym samym czasie co M. Mahler.
-Podjął próbę integracji założeń leżących u podstaw klasycznego modelu popędowo-strukturalnego i założeń modelu relacyjnego.
*Założenia:
-Związek z drugim człowiekiem jest konieczny dla prawidłowego stanu zdrowia i prawidłowego przebiegu procesów rozwoju. Mówiąc o zdrowiu, mamy na myśli zdrowie zarówno fizyczne, jak i psychiczne.
-Wskazywał przede wszystkim na bardzo silną interakcję biologicznych i społecznych determinantów wszystkich procesów, które wpływają na nasze życie i na nas samych.
-Interakcje są wrodzone, są instynktownymi percepcyjno-behawioralnymi wzorcami tworzenia i podtrzymywania więzi i mają charakter potencjalny (dają pewien potencjał rozwojowy). Są one aktywne tylko w interakcji ze znaczącymi obiektami, z jakimi w pierwszym okresie życia się stykamy (mama).
-Głównym determinantem kształtowania i rozwoju aparatu psychicznego jest doświadczenie interpersonalne.
-Forma interakcji z obiektem ulega zmianie pod wpływem nowych doświadczeń interpersonalnych. Równocześnie oddziaływanie czynników biologicznych i społecznych jest silnie powiązane z procesami rozwoju funkcji poznawczych. Dlatego też przedmiotem teorii relacji z obiektem Kernberga jest obiektywna psychiczna rzeczywistość, kształtowana przez relacje z innymi obiektami, która opisywana jest na kilku wymiarach: relacyjnym, topograficznym, strukturalnym i czasowo-przestrzennym.
*Wymiary opisywania psychicznej rzeczywistości:
1. Wymiar relacyjny:
Człowiek żyje i rozwija się z obiektem, poprzez obiekt i w dużej mierze dla obiektu.
Koniecznym warunkiem zdrowia i rozwoju jest pozostawanie z obiektem w optymalnie frustrującej relacji.
Czyli można powiedzieć, że jednostka rozwija się tylko i wyłącznie w dialogu, natomiast jeśli tego dialogu nie ma, to rozwój jest zaburzony.
2. Wymiar topograficzny:
Wyróżniamy dwa obszary - obszar świadomego i obszar nieświadomego aparatu psychicznego.
Obszar nieświadomy kształtuje się około 3 roku życia, w chwili kiedy pojawia się wyparcie u dziecka.
Nieświadomość jest motywacyjnym system psychicznym.
W nieświadomym obszarze istnieją nieakceptowane, konfliktowe i wyparte treści, które pozostają jednak w ciągłym kontakcie z obszarem świadomym.
3. Wymiar strukturalny:
Jest to poziom zinternalizowanych relacji jednostki z obiektem, tworzących kompleks reprezentacji „self”, reprezentacji obiektu i towarzyszącego im zabarwienia afektywnego oraz poziom struktury psychicznej takich jak id, ego, superego.
Przejawem wymiaru strukturalnego jest przede wszystkim nasilenie (poziom) nawiązywania relacji jednostki z obiektem, czyli jakość wchodzenia w relacje z obiektem, jakość więzi z nim. Wskazuje to stopień oddziaływania rzeczywistości intrapsychicznej na rzeczywistość aktualną, a ponadto przejawia się w zdolności do testowania przez jednostkę rzeczywistości.
4. Wymiar czasowo-przestrzenny:
Aparat psychiczny istnieje w określonym czasie i podlega rozwojowi.
Tym wymiarem kieruje zasada przyczynowości liniowej i jest ona podstawową zasadą normatywnego rozwoju jednostki i jej aparatu psychicznego, ale również kształtowania się zaburzeń charakterologicznych.
Bardzo istotne jest to, że wymiar czasowy przeszłości, teraźniejszości i przyszłości jest mocno ze sobą powiązany. To co było wcześniej działa na to co jest teraz, a to łącznie oddziałuje na przyszłość.
Umiejętność rozpoznania tego co było i tego co jest teraz jest niezbędnym elementem terapii psychodynamicznej.
Wymiar ten dotyczy przestrzeni interpersonalnej, czyli nawiązywania relacji z realnymi osobami, a nie tylko obiektami i te relacje obejmują zinternalizowane (uwewnętrznione) wcześniejsze relacje z dobrymi i złymi obiektami wewnętrznymi.
-Wszystkie wymiary są ze sobą ściśle powiązane.
-Zinternalizowane relacje z obiektem zdobyte w dzieciństwie, w wieku dorosłym są projektowane na realne obiekty. Rodzaj tych interakcji społecznych wyznaczany jest przez zinternalizowany świat relacji z obiektem oraz przez aktualną rzeczywistość.
*Subiektywna rzeczywistość:
-Kernberg postuluje istnienie subiektywnej, obiektualnej rzeczywistości intrapsychicznej, która pozostaje w trwałej interakcji z obiektywną rzeczywistością realną.
-Można powiedzieć, że to, co jest wewnętrzne (zinternalizowane) będzie determinowało działania i relacje jednostki ze światem zewnętrznym. To, co znajduje się wewnątrz jednostki, w środku, rzutuje na jej relacje zewnętrzne.
*Patologiczne funkcjonowanie:
-Wg Kernberga, patologiczne funkcjonowanie jednostki jest wyrazem nieświadomego powtarzania sytuacji „tu i teraz”, patogennych zinternalizowanych relacji z obiektami z przeszłości.
-Jednocześnie jednostka symbolicznie odtwarza frustrujące, konfliktowe, nieświadome relacje i doświadcza ich jako aktualnej, realnej rzeczywistości
-Czyli wewnętrzne relacje aktywowane są przez doświadczenia aktualne, a siła tej aktywacji zależy od poziomu psychologicznego rozwoju jednostki.
*Podstawowe założenia teorii relacji z obiektem odnoszące się do faz rozwoju człowieka:
-Kernberg, przedstawiając kształtowanie się określonej struktury psychicznej, zwanej przez niego charakterem, podkreśla fundamentalną rolę, jaką odgrywa w tym procesie rozwój internalizacji relacji z obiektem.
-Wyodrębnił 5 faz:
1. Faza normalnego autyzmu:
Pierwszy miesiąc życia.
Brak zróżnicowania między sobą a otoczeniem.
W trakcie tej fazy buduje się konstelacja dobrego obiektu i mnie, bazująca na doświadczeniach relacji z matką spełniającą potrzeby.
Niepowodzenia doświadczane przez dziecko w tej fazie prowadzą do zahamowania rozwoju w zakresie funkcjonowania pomiędzy Ja a obiektem i do braku zdolności nawiązywania symbiozy z matką (taki stan występuje w psychozach autystycznych).
2. Faza normalnej symbiozy:
Inaczej poziom pierwotnych, niezróżnicowanych reprezentacji obiektu i „mnie”.
Ta faza obejmuje od 2 do 6-8 miesiąca życia.
Dochodzi do scalenia konstelacji, która staje się podstawą „mnie” w ramach ego i staje się podstawowym organizatorem integracyjnych funkcji ego.
Patologiczna fiksacja na tej fazie i/lub regresja do tej fazy ujawnia się jako brak zdolności określania granic ego.
Osobę przekraczającą granice rozpoznamy po tym, że będzie przekraczać nasz granice.
3. Faza różnicowania reprezentacji „self” od obiektu:
Trwa od 6-8 miesiąca życia do końca 3 roku życia.
Zaczyna się uzupełnieniem różnicowania dobrych i złych stron, a kończy integracją dobrych i złych stron obiektu.
Fiksacja i/lub regresja do tej fazy prowadzi do rozwoju patologicznej osobowości typu borderline, która właśnie ma problem z określeniem granic pomiędzy Ja i nie-Ja oraz obiektem zewnętrznym, określającym własne relacje.
W trakcie tej fazy następuje również oddzielenie reprezentacji obiektu i „mnie”, w które inwestowana jest energia antylibidinalna.
4. Faza ostatecznej integracji „self” (mnie) i obiektu oraz rozwoju struktur intrapsychicznych:
Obejmuje okres od 3 do 5-6 roku życia.
Następuje integracja reprezentacji antylibidnalnej z libidinalną w reprezentację całościową.
Najczęściej spotykany konflikt dotyczy sprzeczności pomiędzy ego a nadmiernie restrykcyjnym superego.
5. Faza ostatecznej konsolidacji (organizacji) ego i superego:
Zintegrowane superego przyczynia się do promowania integracji i konsolidacji tożsamości ego.
Zintegrowany obraz samego siebie i świata oraz reprezentacje relacji z obiektem wzajemnie się wzmacniają. W związku z tym, w okresie kryzysu istnieje możliwość odwołania się do wewnętrznego świata, co zapewnia utrzymanie podstaw zaufania do siebie i do innych.
Natomiast, gdy osoba nie ma umiejętności odnoszenia się do swoich przeszłych doświadczeń, to dochodzi do różnego rodzaju patologizacji osobowości.
-Dzięki tym fazom możemy uchwycić na jakiej podstawie dochodzi do spatologizowania danego mechanizmu.
*W swojej koncepcji Kernberg odnosi się przede wszystkim do instynktów, afektów i popędów, które wpływają na nasz rozwój (bądź na jego patologizację):
-Afekty:
Struktury instynktowne, z natury psychofizjologiczne, biologiczne, aktywowane w trakcie rozwoju i zawierające elementy psychiki.
Są zjawiskami z pogranicza instynktów biologicznych i popędów psychicznych.
Stanowią one podstawę do rozwoju systemu motywacyjnego.
Aktywizują pierwotne stany emocjonalne, które zapisywane są w pamięci emocjonalnej dziecka. Stopniowo następuje nieświadoma integracja odpowiadających sobie pozytywnych stanów w popędy zawierające element seksualny oraz negatywnych stanów w popędy agresywne.
-Popędy:
Kernberg wyróżnił dwie główne grupy popędów: popęd seksualny (libido) i popęd agresywny.
Popęd jest to nadrzędny hierarchiczny system motywacyjny, wywodzący się z interakcji między wrodzonymi elementami instynktownymi a doświadczeniami interpersonalnymi.
Ta definicja zakłada, że w toku kształtowania się struktury psychicznej pochodne libido i agresji podlegają rozwojowi, który ma charakter fazowy i jest zdeterminowany przebiegiem zinternalizowanych relacji z obiektem.
Można powiedzieć, że wszystko to, co się dzieje jest ze sobą bardzo mocno powiązane. Jest związane zarówno z wewnętrznymi, jak i zewnętrznymi procesami.
To, jak popędy się rozwijają zależy od relacji ze znaczącymi obiektami.
W tym ujęciu mamy pozytywną i negatywną wartość zarówno obiektu jak i danego zachowania.
Popęd aktywizują afekt, a nie afekt popęd. Wg Kernberga najpierw ma miejsce doświadczenie dobra i zła w relacji, a dopiero potem dochodzi do kateksji (kateksji - rodzaj przyporządkowania, przydzielenie energii do konkretnego zjawiska) popędu.
-Dyspozycje afektywne na poziomie pierwotnym pełnią funkcję organizacyjną i pierwotnie oddzielają całkowicie dobre zinternalizowane relacje z obiektem od całkowicie, nadając zabarwienie specyficznym interakcjom między „self” i obiektem w obrębie tych relacji.
-Wniosek jest z tego taki, że afekt w stosunku do popędu pełni dwojaką rolę.
Z jednej strony afekty sygnalizują istnienie popędów.
Z drugiej zaś tworzą najwcześniejszy, hierarchicznie zorganizowany system motywacyjny, który jest pierwotnym oparciem dla popędów.
-Podsumowując, internalizacja w rozumieniu tego systemu, tworzona jest przez reprezentację „self”, reprezentację obiektu i zabarwienie afektywne, zdeterminowane pochodną popędu, aktywowaną podczas interakcji.
-W związku z tym Kernberg wyróżnił 3 fazy internalizacji:
1. Introjekcja:
Związana jest z internalizacją najsłabiej zróżnicowanych i zorganizowanych reprezentacji „self” i obiektu w kontekście najgwałtowniejszego i najmniej zmodulowanego zabarwienia afektywnego.
Zabarwienie afektywne introjekcji odpowiada za jej aktywną, pozytywną lub negatywną wartość, która determinuje fuzję i organizację introjekcji w dobre obiekty wewnętrzne oraz dobrą i złą reprezentację „self”.
Przyczynia się to do stopniowego różnicowania „self” i obiektu oraz ustalenia granic.
Introjekcja ma charakter obronny lub pojawia się pod wpływem wolnej od konfliktów sfery ego, odpowiedzialnej za pierwotną autonomię.
Zadaniem introjekcji jest powiązanie zewnętrznej percepcji z percepcją prymitywnych stanów afektywnych, reprezentujących pochodne popędu.
2. Identyfikacja:
Zbudowana jest z reprezentacji obiektu w specyficznej roli, gdzie reprezentacja „self” jest bardziej oddzielona od obiektu i ma zabarwienie afektywne, zdeterminowane przez zmodulowaną wcześniej pochodną popędu.
Komponent afektywny ma bardziej wyszukany charakter niż w introjekcji, co jest spowodowane między innymi coraz mniejszym znaczeniem rozszczepienia.
Identyfikacje, podobnie jak introjekcje, podlegają fuzji i są powiązane z odpowiadającymi im introjekcjami.
3. Tożsamość ego:
Dotyczy całościowej organizacji introjekcji i identyfikacji wg zasady systematyzującej funkcje ego.
Pojawia się wówczas całościowa koncepcja świata obiektów, wywodząca się z reprezentacji obiektów, będących komponentami introjekcji i identyfikacji oraz z poczucia zgodności własnych, interpersonalnych interakcji.
Introjekcja i identyfikacja biorą udział w powstawaniu id i superego, a tożsamość ego jest charakterystyczna dla kształtowania ego i silnie związana z funkcją systematyzującą te struktury.
Ciągłej internalizacji z obiektem towarzyszy jego deprecjacja i integracja na wyższy poziom struktury ego i superego.
Relacje te organizowane są w trwałe reprezentacje obiektu, tworzące wewnętrzny świat obiektów, który nigdy nie jest dokładnym odzwierciedleniem rzeczywistości zewnętrznej (np. gdy kilka osób patrzy na jedną rzecz - każdy może widzieć coś innego).
W procesie internalizacji relacji z obiektem fundamentalne znaczenie mają stosowane mechanizmy obronne.
Najbardziej prymitywnym mechanizmem obronnym jest rozszczepienie. Umożliwia ono ochronę ego przed agresją związaną z wczesnymi konfliktami intrapsychicznymi.
Jeżeli na tym etapie (tożsamość ego) dochodzi do zastosowania rozszczepienia, wówczas mamy do czynienia z dużą patologią. Dochodzi do zaburzeń w rozwoju libidinalnym (popędowym) i w zachowaniach agresywnych (które są pochodnymi popędów).
Bardziej dojrzałym mechanizmem jest wyparcie, które jest centralnym mechanizmem obronnym, współwystępującym z intelektualizacją, racjonalizacją, anulowaniem i dojrzalszą formą projekcji. Na tym poziomie ego jest dobrze zintegrowane, ale ograniczone przez neurotyczne mechanizmy obronne.