Pierwsze konflikty
Rzym rozpoczął swoją ekspansję poza Italią od najbliższych sąsiadów, później zapuszczając się coraz dalej. W końcu zapanował nad całym basenem Morza Śródziemnego. Pierwszym konfliktem, który rozpoczął ekspansje Rzymian były wojny o Sycylię z Kartagińczykami, którzy wcześniej zasiedlili tą wyspę. "Dążenie Rzymu do zajęcia tej wyspy, na której stale rozszerzali zakres swego panowania Kartagińczycy stało się przyczyną wybuchu I wojny punickiej (264 - 241 pne) i otworzyło długi okres walk o hegemonię na Morzu Śródziemnym."1
Przyczyny I wojny punickiej
"Bezpośrednim powodem do wojny stało się udzielenie przez Rzym pomocy Mamerytom, którzy opanowali Messanę, narażając się na konflikt z Hieronem II, władcą Syrakuz."1 W sprawę Messany zaangażowani byli również Kartagińczycy. W chwili rozpoczęcia wojny Kartagina miała armię zawodową (głównie z powodu małej liczby ludności, konieczność płacenia żołdu), wytrawnych żeglarzy, stałe dowództwo oraz przepastny skarbiec. Rzym natomiast miał konsulów wybieranych co roku oraz olbrzymią narodową armię, która dobrze sprawdzała się na lądzie, lecz ich umiejętności morskie (zresztą jak i cała flota) pozostawiały wiele do życzenia.
I wojna punicka
Po przeprawieniu się przez Cieśninę Messyńską, na Sycylię, w 264 roku, zwycięskim starciu z Kartagińczykami oraz Syrakuzańczykami, armia rzymska przystąpiła do oblężenia Syrakuz. Z powodu przystąpienia do strony rzymskiej wielu miast greckich, Hieron musiał zawrzeć pokój z Rzymem w 263r stając się jego sojusznikiem. Było to bardzo ważne, gdyż Syrakuzy zapewniały stały dopływ zaopatrzenia dla legionów.
Z powodu zaciekłej obrony dobrze obwarowanych miast (Drepanum, Lilybaecum, Panormus) ród Atiliuszy i Klaudiuszy zdołał przekonać władze rzymskie o konieczności zaatakowania państwa kartagińskiego. "W roku 256 skierowano wyprawę do Afryki pod wodzą konsulów Marka Atiliusza Regelusa i Lucjusza Maniliusza Wulsona. U przylądka Eknomos (256r) doszło do jednej z największych morskich bitew w starożytności, Rzymianie odnieśli pełne zwycięstwo i wylądowali w Afryce."1 Tam jednak armia rzymska walczyła ze zmiennym szczęściem. Mimo kilku drobnym zwycięstw armia rzymska pod wodzą Regelusa poniosła sromotną klęskę ze zreorganizowaną armią kartagińską pod wodzą Spartanina Ksantipposa. Flota rzymska w drodze powrotnej z Afryki uległa zniszczeniu w czasie burzy.
Po kilku latach drobnych bitew, przewlekania bitew i dążenia do honorowego zakończenia wojny, dowództwo wojsk kartagińskich objął w 247r wybitny dowódca Hamilkar Barkas z ambitnego rodu Barkidów. "Przeszedł on do działań ofensywnych, które przyniosły mu szereg sukcesów."1 W tej sytuacji Rzymianie zdobyli się na kolejny wysiłek i dużymi nakładami (głównie dzięki dobrowolnym składkom) wybudowali 200 pięciorzędowców nad którymi dowództwo objął Gajusz Lutacjusz Katulus. Pod jego wodzą flota rzymska zadała Kartagińczykom decydującą klęskę u Wysp Egackich. W 241r Hamilkar i Katulus podpisali pokój. Kartagina musiała zapłacić w ciągu 10 lat kontrybucję w wysokości 3200 talentów, zrezygnować z wysp: Sycylii, Korsyki i Sardynii oraz oddać okręty. Kartagina mogła za to podbić Hiszpanię (do rzeki Jukar).
Hannibal
"W 221r [...] dowództwo objął wówczas 25-letni syn Hamilkara, Hannibal. Mimo młodego wieku był on już doświadczonym wodzem, wychowanym w nieprzejednanej nienawiści do Rzymu. Cechowały go niezwykła energia, śmiałość planów i nowatorstwo koncepcji strategicznych, szybkość decyzji. Hannibal rozpoczął systematyczne przygotowania do wojny z Rzymem, która miała zrekompensować straty poniesione przez Kartaginę."1
Przyczyny II wojny punickiej
Hannibal dążył do rozszerzenia posiadłości kartagińskich w Hiszpanii. Wykorzystał on fakt, że plemiona Celtów zaatakowały Rzym, po to aby przekroczyć Rzekę Jukar i zaatakować Sagunt w 219r. Po długim oblężeniu zdobył i zniszczył Sagunt, któremu Rzymianie nie udzielili pomocy. Wojna została podjęta przez Rzym w 218r. Tak właśnie rozpoczęła się II wojna punicka.
II wojna punicka
Lecz zadanie stojące przez Kartaginą nie było proste. Ze swoją 50 000 armią musiał się jakoś przeprawić do Rzymu. Wybrał sposób najniebezpieczniejszy, lecz który totalnie zaskoczył zupełnie nie przygotowanych Rzymian. Myśleli oni bowiem, że Hannibal zdecyduje się na walkę gdzieś w Afryce lub Hiszpanii z dala od stolicy imperium. Hannibal powiziął jednak zupełnie szalony plan przedostania się do Rzymu brzegami Afryki, Gibraltar, przez Hiszpanie, Pireneje, Alpy i dolinę padańską. Hannibal, dzięki dobrym stosunkom z tamtejszymi Galami, poruszał się drogą lokalną (nieznaną Rzymianom) a nie znaną Via Heracleia.
W czasie tej morderczej przeprawy zginęła co najmniej połowa armii Hannibala. Najbardziej jednak ucierpiały zwierzęta, a zwłaszcza słonie (jak głosi legenda Hannibal wjechał do Rzymu na swoim słoniu, a żaden inny nie ocalał).
Po przejściu Hannibala przez Alpy i zreorganizowaniu przez niego wojsk, zwyciężył armie konsularne (Publiusza Korneliusza Scypiona i Semproniusza Longusa) nad rzeką Trebią. Tym sposobem Hannibal miał otwartą drogę do środkowej Italii. Dwóch nowych konsuli, w 217r, Serwiusz Geminiusz i Flaminiusz próbowali zagrodzić drogę przez Apeniny, lecz Hannibal zupełnie zaskoczył Rzymian przeprawiając się przez bagnistą dolinę rzeki Arno. W czasie tej ciężkiej przeprawy sam wódz stracił oko na skutek zakażenia. Ale dzięki temu manewrowi całkowicie zaskoczył konsula Flaminiusza nad Jeziorem Trazymeńskim (217r), gdzie zginęło 15 tys żołnierzy rzymskich i sam konsul.
Z powodu paniki jaką wywołała klęska trazymańska, w Rzymie powołano konsula, Kwintusa Fabiusza Maksimusa, który jak ognia unikał otwartej walki, gdyż uważał, że armia kartagińska jest za mocna. Stosował walkę podjazdową, za co zyskał przydomek Cunctator (Zwlekający). Tu po raz kolejny wykazał się geniusz, intelekt i zmysł polityczny Hannbala, który nie mogąc zaatakować dobrze obwarowanego Rzymu, atakował pola chłopów italskich (pozbawiając dostaw żywności do Romy). Omijał jednak przy tym starannie pola należące do rodu Fabiuszy. Spowodował tym podejrzenia w stolicy, że konsul należy do jakiegoś spisku. Dzięki temu w samym Rzymie władza zmieniła się: na początku powołano drugiego dyktatora, Mincjusza Rufusa, a później wybrano, w 216r, dwóch nowych konsulów: Terencjusza Warrona i Emiliusza Paulusa (doświadczonego wodza i konsula z 219r).
Nowi konsulowie zdecydowali się wydać Hannibalowi otwartą bitwę. "Doszło do niej pod Kannami w Apulii (216r). Rzymianie przeciwstawili Kartagińczykom olbrzymią armię, która składała się z 80 tys. piechoty i 6 tys jazdy. Hannibal dysponował tylko 40 tys. piechoty miał za to więcej jazdy - 10 tys. Bitwa pod Kannami wykazała w pełni geniusz strategiczny Hannibala. Przeniósł on punkt ciężkości na skrzydła, gdzie umieścił jazdę. [...] Hannibalowi udało się otoczyć armie rzymską, która została prawie całkowicie wybita Poległo ok. 50 tys. żołnierzy, w tym konsul Emiliusz Paulus i 80 senatorów. 4 tysiące (żołnierzy) dostało się do niewoli. Ocalał tylko kilkutysięczny oddział Rzymian pod wodzą młodego trybuna wojskowego Publiusza Korneliusza Scypiona. Drugi konsul, Terencjusz Warro, zdołał uciec z pola bitwy. Pod Kannami zginęło tylko niespełna 7 tys żołnierzy punickich."1
Rzym ogarnęła zgroza. Zaczęto spełniać najrozmaitsze obrzędy religijne, łącznie z ofiarami z ludzi, celem przejednania bogów. Poczyniono jednak również przygotowania niereligijne. Zaciągnięto do wojska wszystkich pozostałych obywateli powyżej 17-tego roku życia. Poczyniono wyjątek i sformowano 2 legiony z niewolników wykupionych przez państwo. Było to bardziej opłacalne niż zapłacenie bajońskiej sumy za wykup niewolników przetrzymywanych przez Hannibala. Po bitwie na stronę kartagińską przeszło wiele państw w Italii. Kierownicze stanowisko w Rzymie przejął, w 209r, po raz 5, Fabiusz Maksimus. Przyjął on taktykę defensywną, lecz wojska Hannibala nie otrzymywały posiłków z Kartaginy, były więc znacznie słabsze. Postanowiono przerzucić walki na teren Kartaginy.
Zaatakowano Sycylię (w czasie ataku na Syrakuzy zginął Archimedes) i Hiszpanię, gdzie armią rzymską dowodził zaledwie 25 letni Publiusz Korneliusz Scipio. W roku 208 pokonał on Hazdrubala (brata Hannibala) w bitwie pod Bekulą. W Italii sytuacja powoli zmieniała się na niekorzyść najeźdzców, gdzie Rzym odbijał podbite państwa. W samym Rzymie, w 205r, konsulem został młody i energiczny zwycięzca z Hiszpanii, P.K. Scipio. Na wieść o wylądowaniu wojsk rzymskich w Afryce (204r), władze kartagińskie były zmuszone do odwołania Hannibala z Italii. Losy II wojny punickej rozstrzygnęły się w bitwie pod Zamą w 202r. Tutaj to Rzymianie z kolei otoczyli Kartagińczyków i odnieśli pełne zwycięstwo. W 201r zawarto pokój, którego warunki były ciężkie dla pokonanych. Kartagina musiała oddać całą flotę, posiadłości poza Afryką. Musiała zapłacić olbrzymią kontrybucję w wysokości 10 000 talentów. Nie wolno jej było również prowadzić żadnych wojen bez zgody Rzymu.
Skutki wojen punickich
Skutków wojen punickich było wiele. Najważniejsze z niech to: utwierdzenie supremacji Rzymu w Italii, zdobycie nowych terytoriów, ostrzejsze karanie nielojalnych sprzymierzeńców, zmiana uzbrojenia armii oraz zasad strategii walki, oraz znaczne osłabienie wpływów Kartaginy.
Wojny macedońskie
"Przyczyną wojen macedońskich były podboje rzymskie w latach 229 - 219 na wybrzeżu illyryjskim (tereny dzisiejszej Dalmacji). [...] Ekspansja rzymska na terenie Illyrii spowodowała konflikt z państwem Antygonidów, które poczuło się zagrożone w sferze swoich wpływów. Filip V, król Macedonii, wykorzystał więc ciężką sytuację Rzymu w czasie II wojny punickiej i po bitwie pod Kannami zawarł sojusz z Hannibalem. Doszło do I i II wojny macedońskiej (215 - 196)."1 Władzę w Rzymie na dwa lata (198 -197) przejął niespełna 30 letni Titus Quinctius Flamininus. W czerwcu 197r na terenie Tessalii pod Kynoskefalai doszło do decydującej bitwy. Nowoczesne legiony rzymskie zwyciężyły falangę macedońską. Flamininus zmusił Filipa V do podpisania pokoju w Tempe. Zgodnie z polityką Scypiona Afrykańskiego, divide et impera - dziel i rządź, Flamininus nie zgodził się na całkowite zniszczenie Macedonii (podobnie jak w przypadku Kartaginy).
Wojny z Nabisem
Oficjalnym powodem do wojny z Nabisem (195r), radykalnym reformatorem społecznym w Sparcie było zagarnięcie przez Spartę Argos. "Ostatecznie Flamininus odzyskał Argos, które wróciło do Związku Achajskiego. Nabis utrzymał się jednak u władzy w Sparcie. Jesienią 195r w czasie igrzysk nemejskich Flamininus ogłosił pokój w Grecji."1 194r wojska rzymskie opuściły Grecję co jednak nie oznaczało końca "opieki".
Wojny syryjskie
Przyczynami wojen syryjskich (192 -188) było naruszenie stanu równowagi między siłami państw hellenistycznych przez króla przez króla Antiocha III. Zaatakował on posiadłości Lagidów w Syrii i zajął także szereg miast greckich. W 191r poniósł on klęskę pod Termopilami. Wojna została przeniesiona na teren Azji Mniejszej, gdzie w 190r wylądowała armia rzymska pod wodzą Lucjusza Korneliusza Scypiona. W bitwie pod Magnezją (189r) pokonał on Antiocha, który później podpisał pokój z Rzymem w Apamei (188r). Co prawda królestwo Seleukidow nie musiało oddawać żadnych terytoriów Rzymowi, ale musiało oddać je rzymskim sojusznikom: Pergamonowi i Rodos. Antioch musiał zapłacić Rzymowi w ciągu 12 lat 15 000 talentów, ograniczyć flotę do 10 okrętów, przestać utrzymywać słonie bojowe oraz wydać Hannibala, który chował się w Syrii i namawiał Antiocha do wojny przeciwko Rzymowi. Hannibal zbiegł jednak do Betanii, do króla Prusiasa, lecz również tam chciano wydać go Rzymowi, więc Hannibal popełnił samobójstwo zażywając truciznę w 183r (w tym samym w którym zginął Scypion Afrykański).
Sytuacja polityczna w Rzymie
Zwycięzca spod Zamy, Scypion Afrykański, ze swoją polityką divide et impera, czyli zaprzestania rozszerzania obszarów państwa rzymskiego i umacnianiu wpływów rzymskich na zdobytych już terenach, cieszył się poparciem plebsu. W 199r został on cenzorem i princeps senatus i stanowisko to utrzymał przez 15 lat. Przestał być princepsem dopiero w roku 184, kiedy cenzorem został Marek Porcjusz Kato, homo novus, przywódca ugrupowania konserwatywnego, obrońca mores maiorum oraz gorący orędownik dalszych podbojów.
Antioch IV
W czasie walk prowadzonych przez Antiocha IV przeciwko państwu Lagidów, władcę Seleukidów odniósł poważne sukcesy wkraczając na teren Egiptu (169r). Gdy w roku 168 przybyło do niego, do Aleksandrii poselstwo rzymskie w postaci legata Popiliusa Laenasa, które zarządało natychmiastowego wycofania się z terenów Egiptu i Cypru, Antioch odpowiedział, że się zastanowi. Popilius Leanes nakreślił trzciną na piasku wokół Antiocha koło i powiedział, że nie wyjdzie z koła dopóki nie udzieli odpowiedzi na pismo senatu. Zaskoczony władca musiał przyjąć rzymskie żądanie.
III wojna macedońska
Przyczyną III wojny macedońskiej (171 - 167) było umocnienie państw Antygonidów, którego król Perseusz, syn Filipa V, prowadził w latach 174 - 171 energiczną politykę na terenie Tracji i Grecji. W roku 168 dowództwo rzymskiej armii objął młody Lucjusz Emiliusz Paulus. "W dniu 22 VI 168r pne została stoczona bitwa pod Pydną, która trwała niewiele dłużej niż godzinę. Wystarczyło to jednak na zniszczenie potężnej armii Perseusza, zginęło ponad 20 tys. żołnierzy macedońskich a przeszło 10 tys. dostało się do niewoli."1
Macedonia została uznana jako wolna (od władzy królewskiej), co oznaczało wprowadzenie ustroju republiki. Została ona również zamieniona na 4 zależne od Rzymu republiki, które miały płacić Rzymowi tributum. Rzym surowo ukarał sojuszników Perseusza i Związek Achajski. W roku 167, dzięki bogactwom napływającym z podbitych terenów, w Rzymie zniesiona podatek bezpośredni od obywateli.
Przyczyny III wojny punickiej
Oficjalną przyczyną III wojny punickiej było starcie Kartagińczyków z królem numidyjskim Masynissą. Rzymianie uznali to za naruszenie traktatu pokojowego z 201r. Lecz Rzym, w którym rządził Marek Porcjusz Kato ostateczne rozprawienie z Kartaginą, która politycznie i militarnie już nic nie znaczyła ale nastąpił tam wspaniały rozkwit handlu, gospodarki (głownie sadownictwa i uprawy winnej latorośli). Katon demonstrował w senacie figi z sadów kartagińskich jako dowód żywotności nieprzyjaciela a każde swe przemówienie kończył słynnym: Centrum censeo Carthaginem esse delendam (poza tym sądzę, że Kartagina powinna być zniszczona).
III wojna punicka
Rzymianie zażądali od Kartagińczyków wydania broni, opuszczenia miast i osiedlenia się minimum 15km od morza. Nawet pokojowo nastawione władze Kartaginy musiały odrzucić to ultimatum i stanąć do beznadziejnej walki. Kartagińczycy przez 3 lata stawiali bohaterski, zaciekły opór (oddawano wszelkie wyroby metalowe, które potem przetapiano na broń; kobiety ścinały warkocze i oddawały je jako powrozy). Kartagiński opór złamał dopiero Publiusz Korneliusz Scipio Emilianus, który odciął dowóz żywności o miasta i przepuścił szturm na głodnych Kartagińczyków. Scypion Afrykański Młodszy chciał ocalić bohaterskie miasto, lecz rozkaz Rzymu był wyraźny: Kartaginę zrównać z ziemią. Rzym uzyskał nową prowincję - Afrykę.
Bunt grecki
W roku 146 nastąpiło brutalne ujarzmienie Grecji, która próbowała odzyskać rzeczywistą niepodległość. Niezadowolenie ludności macedońskiej wykorzystał Andriskos, podający się za Filipa, syna Perseusza i Laodiki. "Pseudo-Filip zaatakował Tessalię i rozgromił legion rzymski, wysłany przeciw niemu. Rzym musiał wysłać przeciw niemu nową armię składającą się z 2 legionów, zdołała ona pobić wojska Andriskosa w okolicach Pydny. Macedonia została oficjalnie przyłączona do Rzymu jako prowincja (148r)"1 Wrogą postawę wobec Rzymu prezentował również Związek Achajski. Przeciw Grecji skierowane zostały w 146r siły namiestnika Macedonii Metellusa oraz armia konsularna Lucjusza Mummiusza. Decydująca walka rozegrała się na Istmie Korynckim, gdzie siły achajskei zostały pobite a Korynt całkowicie zniszczony.
Imperium rzymskie
W roku 146 Rzym miał: całą Hiszpanię, Afrykę (dawną Kartaginę), Italię, Korsykę, Sardynię, Sycylię, Grecję i Macedonię. Poza tym Rzym posiadał szereg państw przyjaciół, którzy byli nie podbici ale płacili podatek.
Cezar w Galii
W roku 58 Gajusz Juliusz Cezar otrzymał Galię Przedalpejską, Ilirię w zarząd na 5 lat z prawem zaciągu 3 legionów oraz dodano mu jeszcze Galię Narbońską z prawem zaciągu czwartego legionu. "Galia była krainą zamieszkałą przez Celtów. Rzym prowadził z Celtami walki, zamierzał ich podbić, uzależnić gospodarczo i politycznie. Sprawę podboju ułatwiało to, że Celtowie nie stworzyli jednolitego organizmu państwowego. Plemiona celtyckie były ze sobą skłócone, prowadziły wojny. Kiedy Celtom zagroziła inwazja Germanów, to oni zwrócili się do Cezara o pomoc, by bronił ich przed Germanami. Cezar postanowił to wykorzystać, rozpoczął podbój Galii sięgając po tereny dzisiejszej Belgii."4 Na czele Galów stanął Wercyngetoryks, który "przyjął taktykę wojny podjazdowej i niszczenia zapasów żywności. Początkowo odnosił sukcesy (obrona Gergowii). Oblężony w Alezji (obecnie Alise-Sainte-Reine, Francja) poniósł, mimo bezprzykładnie bohaterskiej obrony, klęskę. Do czasu triumfu Cezara w Rzymie więziony w Mamertinum, następnie ścięty."3
Podboje Oktawiana
"Zwycięstwo Oktawiana stało się początkiem pryncypatu (od 27 p.n.e. do czasów Dioklecjana - 284 n.e.).Oktawian August powiększył posiadłości państwa o Recję i Norikum (15 p.n.e.). Po jego śmierci cesarze rzymscy opierali swą władzę na wojsku i pretorianach (którzy często wybierali i obalali władców). W I w. n.e. Rzym zajął część Brytanii w II w. - Dację i Arabię."3
Skutki podbojów
Skutków podbojów Rzymu na terenie basenu Morza Śródziemnego było bardzo wiele. Niektóre z nich cały czas odczuwamy w naszej kulturze europejskiej a niektóre mają wpływ nawet na cały ziemski glob.
Prowincje stały się podstawowym źródłem bogactw państwa Rzymskiego i poszczególnych przedstawicieli klasy panującej, były uważane za zdobycz ludu rzymskiego. Poszczególne prowincje musiały płacić trybut ustalony w czasie pokoju z danym terenem. Poza tym prowincje dostarczały imperium taniego zboża, kruszców i niewolników. Prowincje stwarzały również liczne problemy. Oprócz tego, iż dość często się buntowały się przeciw hegemoni Rzymu to jeszcze Roma musiała bronić ogromnego obszaru od przylądku Roca do Arabi, od Alp do północnej Afryki, w razie ewentualnego ataku wrogów z zewnątrz.
Istotnym skutkiem podbojów rzymskich była hellenizacja samego Rzymu, czyli przejmowanie różnych elementów kulturowych z terenów podbitych. Widać to szczególnie na przykładzie religii rzymskiej, która została utworzona przez skopiowanie prawie całej mitologii greckiej, zmieniając tylko imiona i drobne szczegóły. Z Grecji przejęto również styl literatury (Horacy, największy poeta rzymski był synem niewolnika greckiego) czy architektury.
Z innym krajów czerpano również obficie. Z Fenicji przejęto alfabet (w zmienionej formie) i sposób budowania statków. Z Azji Mniejszej pod koniec II wojny punickiej wprowadzono bogini Wielkiej Macierzy, czczonej we Frygii pod imieniem Kybele. "Za jej wcielenie uważany był czarny kamień (meteoryt) przchowywany w mieście Pessinus."1