Klasarednia2, Psychologia, psychologia stosowana I, socjologia, Socjologia


Klasa średnia

Socjologia 2008

Agenda

Klasa średnia vs społeczeństwa klasy średniej

Stara „klasa średnia”: początki etosu

Stabilizacja i deficyt znaczenia

Nowa „klasa średnia”: pozycja rynkowa, sytuacja pracy i styl życia (status)

Polskie precedensy

Socjalizm

Czas transformacji ustrojowej: narodziny polskiej klasy średniej?

Klasa średnia vs społeczeństwa klasy średniej

W Polsce termin „klasa średnia” pojawił się już na początku XIX wieku, nie miał jednak znaczenia analitycznego

W języku socjologii termin upowszechnił się dzięki pracom badaczy amerykańskich (William Lloyd Warner, „Social Class in America”, 1949)

JEDNAK: czy klasa taka w ogóle dzis istnieje? Czy istaniała kiedykolwiek?

Klasa średnia vs społeczeństwa klasy średniej

H. Domański:

„nie ma klas średnich, są tylko społeczeństwa klasy średniej”

Klasa średnia nie spełnia kryteriów definicyjnych grupy społecznej (więź subiektywna), być może nie spełnia też kryteriów kategorii społecznej (świadomość posiadania wspólnych cech)

Nie istnieje klasa średnia jako grupa społeczna; to raczej nazwa szczególnego typu postaw i orientacji życiowych

Stara „klasa średnia”: początki etosu

Czy tak było zawsze?

Gniazdem „klasy średniej” było mieszczaństwo; mieszczanie stanowili bez wątpienia grupę

Wspólnotę ich interesów wyznaczał fakt zamieszkiwania w granicach zbiorowości terytorialnej

Mieszczanie: kupcy, rzemieślnicy, agenci handlowi, przedstawiciele wolnych zawodów pracujący na własny rachunek zapowiedź przyszłego rozwarstwienia „klasy średniej”

Stara „klasa średnia”: początki etosu

Mieszczanie: pośrodku drabiny społecznej

Powyżej mieszczaństwa: arystokracja, szlachta, właściciele ziemscy (1,5% dorosłej ludności Anglii, Francji, Holandii w XVII; w Polsce - 10% ludności)

Poniżej mieszczaństwa: chłopstwo, wiejska i miejska biedota (wyrobnicy, wozacy, tragarze, włóczędzy, żebracy, najemni żołnierze itp..)

Stara „klasa średnia”: początki etosu

Dochody rodzin w Anglii:

Stara „klasa średnia”: początki etosu

Mieszczaństwo: siedlisko nowych postaw
(niezależność, odejście od ograniczeń tradycji, poczucie autonomii, przedsiębiorczość)

Podłoże tych postaw: wzajemny związek między a) nowymi doktrynami religijnymi i ideologiami zachęcającymi do pomnażania zasobów i przedsiębiorczości oraz

b) rozwojem kapitalistycznych stosunków rynkowych

Stara „klasa średnia”: początki etosu

Stara klasa średnia „wyodrębniała” się z mieszczaństwa w państwach kapitalistycznych od szesnastego do osiemnastego wieku.

W skład tej klasy wchodzili sklepikarze, drobni kupcy, właściciele warsztatów rzemieślniczych i składów, agenci handlowi, bankierzy, inwestorzy, pracownicy administracji państwowej, lekarze, prawnicy, naukowcy, przedstawiciele the professions (wolnych zawodów), a w Stanach Zjednoczonych także farmerzy.

Za ojczyznę klasy średniej uznaje się Anglię

Stara „klasa średnia”: początki etosu

Wiek XVIII: rodzi się wiara w „stan średni” jako

symbol emancypacji i ostoję licznych cnót (rozwagi, obowiązkowości, pilności)

James Stuart Mill (1824) :

„klasa średnia ponad wszelką wątpliwość zrzesza największą proporcję inteligencji, pracowitości i bogactwa istniejących w państwie”

„kupiec, przemysłowiec, artysta, naukowiec to ludzie, którzy myślą za wszystkich innych i oni właśnie tę klasę tworzą”

Stara „klasa średnia”: początki etosu

Etos klasy średniej wyraża filozofia utylitaryzmu

Publikacja książki Samuela Smilesa „Self-Help” (1859): gloryfikacja indywidualizmu i kapitalizmu jajko systemu zapewniającego sukces wszystkim wytrwałym, zdolnym i przedsiębiorczym

Teza Smilesa: rozwój Anglii, najbogatszego kraju świata, dokonał się w wyniku nagromadzenia talentów i inicjatywy jednostek, które wyzwoliły się ze stanu bezwolnej uległości wobec państwa, cechu, Kościoła, wspólnoty sąsiedzkiej

Stabilizacja i deficyt znaczenia

II poł. XIX wieku „stan średni” obejmuje już znaczącą część ludności:

W 1851 r w Anglii przedsiębiorcy, farmerzy, wolne zawody i urzędnicy stanowią 10% czynnych zawodowo, w 1881 - 14%

Zamożne mieszczaństwo zaczyna nadawać „ton” aktywności kulturalnej i publicznej

Stabilizacja i deficyt znaczenia

Inicjatywy mieszczańskie w Anglii:

Systematyczne przestrzeganie codziennej higieny

Rytuał wspólnych obiadów i kolacji

„Savoire vivre” obejmujący liczne tabu (od nieużywania wulgarnych wyrazów do nakazu dyskretnego wycierania nosa)

Stabilizacja i deficyt znaczenia

Inicjatywy mieszczańskie w Anglii..

Powołanie administracji zajmującej się sprzątaniem ulic

Tworzenie jadłodajni ulicznych

Zakładanie czytelni, szpitali, patronat nad organizacjami religijnymi

Utworzenie systemu szkół publicznych

Stabilizacja i deficyt znaczenia

W Niemczech:

gwałtowny rozkwit towarzystw gimnastycznych, klubów sportowych, organizacji zajmujących się krzewieniem sztuki

W Holandii, Belgii:

finansowanie publicznych muzeów, parków, galerii konkurujących z ekspozycjami dostępnymi tylko arystokracji

Stabilizacja i deficyt znaczenia

We Francji…

powstają słynne instytucje edukacyjne: Ecole des Arts et Metiers, Ecole Polytechnique, Ecole Centrale (kształcące inżynierów i urzędników)

Stabilizacja i deficyt znaczenia

W całej zachodniej Europie dokonuje się wielki proces instytucjonalizacji statusu wolnych zawodów:

powstają ogólnokrajowe towarzystwa prawników, inżynierów budownictwa lądowego, architektów, chemików, lekarzy...

rezultat: profesjonalizacja, wyzbywanie się amatorszczyzny i szarlatanerii

Stabilizacja i deficyt znaczenia

Czy „stara” klasa średnia odniosła sukces? TAK - ustaliła reguły funkcjonowania społeczeństw zachodnioeuropejskich; stworzyła ich instytucjonalną infrastrukturę, rozwinęła do dojrzałej postaci „społeczeństwo obywatelskie”

Mimo tego nie odgrywała większego znaczenia politycznego

Warstwę rządzącą nadal tworzyli arystokraci

Stabilizacja i deficyt znaczenia

„Klasa średnia” nie miała reprezentacji politycznej

W Anglii nie stała się nią partia liberalna - kontrolowana przez arystokrację i finansjerę;

Polityczne ambicje „klasy średniej” nie mogły się pojawić, ponieważ klasa ta uległa bardzo zaawansowanemu rozwarstwieniu

Nowa klasa średnia

Fenomen przełomu wieków XIX/XX: masowy wzrost liczby pracowników umysłowych (np. w Niemczech 1907-1925: o 98%)

Powstają nowe hierarchie zawodowe: rola inteligencji, intelektualistów, kadr administracyjno-zarządzających, wolnych zawodów; wzrost udziału liczbowego tych kategorii wśród zawodowo czynnych

Nowa klasa średnia

Co oddziela „nową klasę średnią” od niższych segmentów struktury społecznej?

a) umysłowy charakter pracy

b) praca „na swoim”, na własny rachunek

Od elity ?

a) brak wielkiej własności

b) pułap najwyższych stanowisk w aparacie

państwa i gospodarce

Nowa klasa średnia

Wyróżniki „nowej klasy średniej” (D. Lockwood, 1959):

pozycja rynkowa

sytuacja pracy

styl życia

Nowa klasa średnia

Pozycja rynkowa: wysokość dochodów, praca najemna lub średnia własność jako ich źródło, pewność zatrudnienia, możliwość awansu i kariery

rozpiętości dochodów wewnątrz klasy sięgają kilkudziesięciu procent

są jednak przeciętnie wyraźnie wyższe niż dochody robotników, niższego personelu technicznego

Specyfika klasy średniej: składnikiem dochodów są różne dodatki pieniężne (fringe benefits) : wyższe ubezpieczenia, emerytury, komfortowa opieka medyczna

Nowa klasa średnia

Sytuacja pracy: umysłowy charakter czynności zawodowych

Żywiołem człowieka klasy średniej jest biuro

Konsekwencje tej sytuacji:

niezależność od pracy maszyn,

większy zakres kontroli nad tym, co się robi

brak bezwzględnego podporządkowania reżimowi pracy zespołowej

brak pracy w systemie akordu - na ocenie pracy nie ważą tak bardzo wymierne kryteria efektywności

większe gwarancje zatrudnienia niż w przypadku robotników

Nowa klasa średnia

Konsekwencje sytuacji pracy:

duże znaczenie zdolności „autoprezentacji”

konieczność okazywania entuzjazmu i inicjatywy

możliwa „dekwalifikacja” pracy biurowej w wyniku automatyzacji/informatyzacji

zmniejszenie udziału pierwiastka „koncepcyjnego” w pracy

Nowa klasa średnia

Styl życia: orientacje i normy kierujące działaniami ludzi „klasy średniej”

Miejsce zamieszkania: dzielnice willowe, własny dom lub apartament; dla upper-middle class regułą jest posiadanie kilku rezydencji

Wzór życia rodzinnego: później zawierane małżeństwo, mniejsza liczba dzieci; wysokie wymagania stawiane dzieciom: aspiracje edukacyjne renomowane szkoły podstawowe, średnie i wyższe

Nowa klasa średnia

Styl życia..

Sposób spędzania wolnego czasu: golf, tenis, żeglarstwo, alpinizm, sporty ekstremalne, podróże, wakacje koniecznie w modnych kurortach; posiadanie sprzętu sportowego

Kolekcjonerstwo: działa sztuki, antyki itp..

Nowa klasa średnia

Styl życia..

styl życia należy utrzymać

za wystawną konsumpcją kryje się bardzo wytężona praca

składnikiem etosu „nowej klasy średniej” pozostają indywidualizm, wytrwałość, dążenie do sukcesu

Polskie precedensy

Pojęcie klasy średniej pojawiło się w piśmiennictwie polskim na początku XIX wieku

Zauważa ktoś w pamiętniku: „w średniej to klasie ludzi, równie odległej od bogactwa, co od nędzy, rodzi się prawdziwe światło, z której rozszerza się na wielkich panów i lud”

Polskie precedensy

Posługiwanie się tym terminem częstsze stało się jednak dopiero pod koniec XIX wieku, choć nadal chętniej i częściej posługiwano się określeniami takimi jak ziemiaństwo, inteligencja, mieszczaństwo, chłopstwo, robotnicy

Polskie precedensy

W Polsce W XIX w. kapitalizm na ziemiach polskich wkraczał na podobną drogę, jaką wcześniej przeszły Anglia czy Holandia.

Trzy procesy upodobniały polskie ziemie do innych regionów Europy:

a)      akumulacja pierwotna, czyli gromadzenie kapitałów niezbędnych dla uruchomienia działalności gospodarczej w przemyśle, handlu i innych dziedzinach gospodarki

b)      uwolnienie siły roboczej z rolnictwa do innych działów gospodarki

c)      stopniowe wzmacnianie pozycji ekonomicznej i społecznej burżuazji

Polskie precedensy

Cechy specyficznie polskie formowania się struktury społecznej kapitalizmu:

dla uformowania się klas średnich we wszystkich krajach czynnikiem kluczowym była oddolna inicjatywa gospodarcza środowisk mieszczańskich; w Polsce inicjatywa ta została przytłumiona przez długotrwałą dominację gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej (podobne opóźnienie wystąpiło w Portugalii i Hiszpanii)

Polskie precedensy

brakowało wielopokoleniowej tradycji budowania wielkich fortun; brakowało nakładania się na siebie dorobku wielu generacji przekazujących stery interesów rodzinnych - brakowało zatem pewnego rodzaju wiedzy; stąd mowa o niedojrzałości tych, którzy na ziemiach polskich tworzyli kapitalizm

Polskie precedensy

brakowało też stabilnego systemu politycznego i stabilnej gospodarki; upadek państwa polskiego przerwał proces formowania się mieszczaństwa, jego emancypacji politycznej i ekonomicznej. Po rozbiorze Rzplitej nastąpiło załamanie gospodarcze, wrócił feudalizm, choć w osłabionej formie

Polskie precedensy

brakowało oczywiście promocji wzrostu gospodarczego ze strony państwa; brakowało instytucji gwarantujących opłacalność długofalowych inwestycji

Polskie precedensy

w czasie, gdy inni w Europie tworzyli podwaliny dobrobytu, w społeczeństwie polskim pozbawionym własnego państwa nie było warunków do powstania ideologii bogacenia się, idei wytrwałej pracy;

warto dodać, że hasła walki o niepodległość odciągały znaczna część społeczeństwa od ideałów mieszczańskich

Polskie precedensy

czynnikiem hamującym rozwój rodzimej klasy średniej był stosunkowo duży udział w tej grupie przedstawicieli innych narodowości, zachowujących kulturalną i językową odrębność: w Wielkopolsce np. odsetek ludności niemieckiej wśród właścicieli przedsiębiorstw handlowych wynosił aż 71% (przy ogólnej liczbie 44% Niemców w ludności Wielkopolski)

Polskie precedensy

ziemiańsko-burżuazyjne sojusze stawiały burżuazję w roli petenta, a nie równorzędnego partnera; pionierami kapitalizmu na ziemiach polskich byli przedstawiciele szlachty - i Staszic i Lubecki reprezentowali stan szlachecki; „burżua” w kontaktach z arystokracją zachowywał się w sposób uniżony

Polskie precedensy

utrzymywała się awersja do niektórych zajęć - w szczególności do zajęć handlowych i rzemieślniczych (warto wspomnieć że dopiero w 1775 roku Sejm zniósł zakaz zajmowania się działalnością bankierską i handlową przez szlachtę)

Polskie precedensy

Mentalność szlachty:

przeciętny ziemianin nie był próżniakiem, brakowało mu jednak rzutkości i umiejętności przystosowania się do nowych warunków

był oszczędny i równocześnie rozrzutny - żałował sobie na ubiór, ale musiał kupić parę koni, wydawał na rosowe psy myśliwskie, na obchody rozmaitych uroczystości - chrzcin, wesel

nie wykazywał stałego zainteresowania działalnością przynoszącą dochód

Polskie precedensy

Mentalność szlachty:

rytm życia szlachty nie był podporządkowany kalkulacji, oszczędzaniu i dążeniu do zysku; szlachta niechętnie poddawała się rygorom i dyscyplinie rynku kapitalistycznego

przez długi czas wartością samą w sobie było szlachectwo - uzyskanie statusu szlachcica było cenniejsze niż zysk i sukces finansowy

Polskie precedensy

w krajach takich jak Portugalia czy Hiszpania adaptacja do struktur rynkowych dokonywała się równie wolno, jak w Polsce;

jednak ostatecznie przy dokonał się tam zwrot w kierunku kapitalizmu -

w Polsce taki zwrot nie nastąpił - dlatego, że czynnikiem blokującym stały się zbyt krótki czas niepodległości, wojna i ustrojowe rozwiązania socjalizmu…

Socjalizm

socjalizm wyeliminował wielki kapitał, podważył ekonomiczną rację bytu średnich i drobnych właścicieli

gospodarka została poddana zarządzaniu sprzecznemu z rzeczywistością,

negatywny wpływ socjalizmu zaznaczył się w braku inicjatywy i paraliżu przedsiębiorczości ; położył kres rozwojowi orientacji klasy średniej

Socjalizm

Paradoksy socjalizmu…

atmosfera stałego zagrożenia nie kłóciła się z nieustającą prosperity w sferze finansowej;

przedstawiciele tzw. prywatnej inicjatywy należeli do najlepiej sytuowanych segmentów struktury społecznej w socjalizmie;

Socjalizm

Paradoksy socjalizmu…

w gospodarce państwowej podzielonej na monopole sektor prywatny też miał swój monopol - sferę usług, których nie zapewniał obywatelom sektor uspołeczniony;

prywatne warsztaty zajmowały się naprawą samochodów, sklepy i stragany dostarczały brakujących części zamiennych, taksówkarze mogli przebierać w pasażerach itp..

Socjalizm

Paradoksy socjalizmu…

firmy prywatne nie były skrępowane regulacjami prawnymi obowiązującymi w przedsiębiorstwach

właściciele mogli ustalać płace w trybie indywidualnych umów, zmieniać profil świadczonych usług lub produkcji w zależności od zmieniającego się popytu

Socjalizm

sektor prywatny dość sprawnie „ściągał” z rynku nadwyżkę pieniądza, którego nie można było wydać w sektorze upaństwowionym

w szerokich kręgach społeczeństwa przeważał na ogół niechętny stosunek do „prywaciarzy”, negatywne postawy i oceny ich działalności (uważano na przykład, że zarobki przedsiębiorców są niesprawiedliwie wysokie, że dostarczają usług i produktów bardzo niskiej jakości)

Transformacja

W pierwszych latach zmian po 1989 roku następuje wyraźne rozwarstwienie dość jednolitej grupy prywaciarzy z okresu komunistycznego

Pierwsze publikowane listy najbogatszych Polaków są tego dowodem - w latach 1992-1993 najwyższe dochody przedsiębiorców wynosiły do kilkuset milionów dolarów rocznie;

dół listy najbogatszych zajmowali ludzie o dochodach 2-3 miliony dolarów;

Transformacja

Kategoria średnich i drobnych przedsiębiorców także przechodzi ewolucję w wymiarze dochodów: najpierw następuje gwałtowna poprawa położenia materialnego - chodzi o lata 1989-1991; następnie zaś…

równie gwałtowna tendencja spadkowa. Poziom dochodów uzyskiwanych z prywatnej przedsiębiorczości zbliża się do średniej krajowej

Transformacja

Dlaczego tak się dzieje?

Reżyserem są obiektywne prawa rynku. Najpierw mieliśmy do czynienie z eksplozją przedsiębiorczości i eksplozją popytu - uwolniony rynek sprawił, że w pierwszym okresie popyt przerastał możliwości producentów. Otwierała się wielka przestrzeń zarabiania.

Transformacja

Dość szybko - bo już w latach 1992-1993 następuje zrównoważenie popytu - prywatnych przedsiębiorców jest nieporównanie więcej niż w 1989 roku.

Aby zdobyć klienta, trzeba stawić czoła konkurencji - gospodarka staje się dziedziną wygranych i przegranych, nie wszyscy wygrywają, tak jak na początku przemian.

Transformacja

W walce o klienta zaczyna liczyć się reklama, kryteria jakości produkcji lub usług, zróżnicowanie asortymentu oferowanego klienteli.

Nie wszyscy zrozumieli te wyzwania - część (i to znaczna) przedsiębiorców pozostała przy tradycyjnych formach działania

Transformacja

W rezultacie…

sektor prywatny przestaje być uprzywilejowana enklawą, posiadającą monopol na czerpanie wysokich zysków;

Transformacja

Skąd przybyli ludzie naszego kapitalizmu?

z handlu uspołecznionego (własne sklepy i hurtownie zakładają byli pracownicy handlu uspołecznionego),

państwowe przedsiębiorstwa przemysłowe dostarczają inżynierów, informatyków,

państwowe banki - kadrę dla prywatnych instytucji finansowych;

ma miejsce rekrutacja do kapitalizmu z kręgów tradycyjnego rzemiosła

obywatele inwestują własne oszczędności (głównie dolarowe)

wreszcie - polski kapitalizm to także członkowie aparatu partyjnego w rolach przedsiębiorców, tzw. nomenklatura, która sprawnie uwłaszcza się na gruzach gospodarki socjalistycznej

Transformacja

Pozycja klasy średniej na rynku:

aprecjacja wiedzy - posiadanie wiedzy, specjalistycznych umiejętności, niemal od początku przemian oznaczała większe szanse na rynku pracy)     

przyczyną tego było zniesienie socjalistycznych zasad (istnienie przywilejów branżowych, reglamentowanie przez państwo tych przywilejów, które ograniczały zróżnicowanie zarobków według zasad obowiązujących w społeczeństwach zachodnich

Transformacja

Pojawiły się tendencje do organizowania się ludzi wykonujących zawody klas średnich; wiele środowisk podjęło próby kodyfikacji etycznych zasad zawodów (dziennikarze, ekonomiści, także socjologowie, adwokaci, lekarze, inne środowiska)

Pojawiły się zupełnie nowe zawody - np. zawód maklera, brokera, logistyka, PR, specjalisty w zakresie zarządzania zasobami ludzkimi …)

Rozwój systemu szkolenia nastawionego na formowanie profesji typowych dla klasy średniej (boom szkół zarządzania, marketingu, biznesu)

Transformacja

Sytuacja pracy

nieco zbliżona do znanej na zachodzie Europy (autonomia, mniejsze zagrożenie bezrobociem, możliwości awansu/kariery)

Transformacja

Styl życia …

Wśród części naszych przedstawicieli „stanu średniego” jest niemal tożsamy z zachodnim (te same zajęcia w czasie wolnym, to samo dążenie do zamieszkania w specjalnych dzielnicach, to samo aspirowanie do edukacji)

Czy Polska jest społeczeństwem „klasy średniej”?

Nie

Społeczeństwo klasy średniej jest tworem historycznym - zrodziło się w wyniku konfiguracji bardzo szczególnych okoliczności

Kryterium wyodrębnienia są orientacje życiowe indywidualizm, autonomia, dyscyplina, przedsiębiorczość - to pojawia się u nas, ale …

brakuje ciągle zaawansowanej postaci SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO czyli tego zespołu instytucji i zwyczajów, który rozwijał się od rewolucji francuskiej i nabrał kształtu w XIX wieku na skutek inicjatyw, jakie stan średni podejmował w interesie własnym i innych grup społecznych



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
wiadomospoeczna2, Psychologia, psychologia stosowana I, socjologia, Socjologia
Socjalizacja2, Psychologia, psychologia stosowana I, socjologia, Socjologia
Socjologicznerozumieniekultury2, Psychologia, psychologia stosowana I, socjologia, Socjologia
Strukturaspoecznaw4, Psychologia, psychologia stosowana I, socjologia, Socjologia
Socjologia i antropologia, Psychologia, psychologia stosowana I, socjologia
dynamikaspo, Psychologia, psychologia stosowana I, socjologia, Socjologia
Zrnicowaniekulturowewprzedsibiorstwie, Psychologia, psychologia stosowana I, socjologia, Socjologia
globalizacja, Psychologia, psychologia stosowana I, socjologia, Socjologia
Teorieklas, Psychologia, psychologia stosowana I, socjologia, Socjologia
Pocztkikapitalizmu, Psychologia, psychologia stosowana I, socjologia, Socjologia
wiadomospoeczna2, Psychologia, psychologia stosowana I, socjologia, Socjologia
Socjalizacja2, Psychologia, psychologia stosowana I, socjologia, Socjologia
Socjologicznerozumieniekultury2, Psychologia, psychologia stosowana I, socjologia, Socjologia
konformizm, Psychologia Społeczna i Socjologia
UWAGA, psychologia pedagogika socjologia
Psych - metody badawcze, psychologia pedagogika socjologia

więcej podobnych podstron