• Wizje struktury społecznej

1. Wizje dychotomiczne

2. Wizje gradacyjne

3. Wizje funkcjonalne

4. Teorie klas społecznych

1. Wizje dychotomiczne

U podstaw leży metafora „przestrzenna”: społeczeństwo to zespół ludzi, z których jedni są na górze, inni na dole. W tym obrazie są tylko dwa segmenty - nie więcej. Jeśli jest ich więcej - zawsze można zredukować liczbę do dwóch kategorii zajmujących przeciwstawne pozycje (dlatego dychotomia, podział dwudzielczy) To jest bardzo stary obraz struktury społecznej, spotykany w wielu kulturach, niemal narzucający się jako oczywistość.

Kulturowe manifestacje tej wizji:

a) opowieść biblijna o Chamie

Noe rzucił klątwę na potomstwo Chama (za co - proszę zajrzeć do Biblii!). W konsekwencji potomkowie Chama po wsze czasy mieli służyć potomkom zacnych braci Chama. Mit pozostawał żywy przez stulecia. W średniowieczu np. Św. Augustyn twierdził że niewolnictwo, choć sprzeczne z naturą ludzką, jest usprawiedliwione, gdyż jest pokutą za grzechy, które wypaczyły naturę człowieka.

Jeszcze w XIX wieku obrońcy poddaństwa chłopów w Europie i niewolnictwa w Stanach zwalczali swoich przeciwników przy pomocy argumentów zaczerpniętych z Biblii.

b) hinduski mit wyjaśniający pochodzenie czterech kast

W świętych księgach Wedy pionowy układ segmentów społeczeństwa znalazł uzasadnienie, rzec by można, anatomiczne.

Bramini wyszli z ust Brahmy

Kszatriowie - z jego ramion,

Waisziowie - z ud,

Szudrowie - z jego stóp.

c) Koran

Według Koranu taki układ społeczeństwa jest następstwem woli Allacha. „I umieściliśmy ludzi w szeregach, jednych ponad drugimi, aby jedni mogli czynić drugich swoimi sługami”

Metafora przestrzennego usytuowania segmentów społeczeństwa wobec siebie bywa rozmaicie interpretowana. Zazwyczaj trzy aspekty są brane pod uwagę:

1. przeciwstawienie rządzących i rządzonych - klasy panujące i klasy podporządkowane

2. bogatych i biednych - klasy posiadające i nieposiadające

3. ci, którzy pracują i ci, na których się głosuje - wyzyskiwacze i wyzyskiwani

nie są to przeciwstawienia równoważne: zwykle jedno z nich bywa traktowane jako fundamentalne, jako źródło pozostałych przeciwstawień. Za podstawowy stosunek uważa się raz podział na rządzących i rządzonych, innym razem - podział na posiadających i nieposiadających. Trzecie przeciwstawienie jest traktowane jako następstwo jednego z dwóch pierwszych podziałów.

Wyprowadzano z tego następujące wnioski:

1. prymat władzy: ci na górze są bogaci, ponieważ rządzą

2. nierzadko twierdzi się również, że ci na górze rządzą ci, ponieważ są bogaci

3. podział na pracujących i tych, którzy nie muszą pracować, nie był na ogół traktowany jako podstawowy. JEDNAK

Podział na pracujących i niepracujących dominował w świadomości rewolucjonistów i w ich bojowej propagandzie. Grakchus Babeuf pisał np.:

„spekulanci i kupcy zrzeszają się między sobą po to, by rzeczywisty wytwórca był zdany na ich łaskę i by oni mogli w każdej chwili powiedzieć: pracuj dużo, jedz mało albo nie będziesz miał w ogóle pracy i nie będziesz jadł”

Hrabia August de Saint Simon porównywał klasy do trutni i pszczół. Jednak, co warto podkreślić, do klasy pracującej zaliczał SS również przemysłowców, kupców, bankierów. Trutnie to np. arystokraci, bawiący się kosztem trudu chłopów, nie wykonujący żadnej pracy produktywnej.

Podobnie postrzegali strukturę społeczną komuniści: przyczyną eksploatacji, wyzysku człowieka przez człowieka, była koncentracja środków produkcji w rękach kapitalistów. Inaczej niż u SS - kapitaliści nie należeli tu do klasy pracującej, lecz do wyzyskiaczy.

Koncepcje wyróżniające tylko dwie klasy - przeciwstawne sobie pod wyróżnionym względem - zyskują na popularności w pewnych warunkach. Dwie grupy tych warunków wymienimy:

1. pewne społeczeństwa mogą być obiektywnie bliższe schematowi dwudzielczemu: na przykład społeczeństwo ustroju niewolniczego odznacza się ogromnym dystansem pomiędzy niewolnikiem i najniższą nawet warstwą ludności wolnej; współcześnie - jaskrawe współistnienie bogactwa i nędzy w krajach Afryki, Azji

2. wizje dwudzielcze mogą stawać się popularne i przemawiać do wyobraźni, np. w okresach konfliktów społecznych, rewolucji, przewrotów. W takich sytuacjach propaganda walczących chętnie sięga do schematów dwudzielczych, żeby podkreślić istnienie jednej linii frontu i ułatwić „zwieranie szeregów”.

2. Wizje gradacyjne

Koncepcja gradacyjna uwzględnia możliwość i fakt istnienia „klas pośrednich”, usytuowanych pomiędzy „górą” i „dołem” społecznej drabiny.

W historii myśli społecznej są dwie koncepcje klas pośrednich: arystotelesowska i marksowska.

1. koncepcja Arystotelesa: we wszystkich państwach są trzy grupy obywateli: bardzo bogaci, bardzo biedni i trzecia klasa pośrednia między nimi. Skoro panuje zgoda co do tego, że umiarkowanie i środek są najlepsze, to oczywiście i w zakresie posiadania najlepsza będzie własność średnia. Takie państwa mogą posiadać dobry ustrój, które mają liczny stan średni, liczniejszy od dwóch pozostałych. KLASA ŚREDNIA JEST ZASADNICZA, biedni i bogaci to odchylenie od normy.

2. Koncepcja Marksa: klasa średnia jest mniej ważna, mniej stała; jest typową klasą pogranicza i w razie ostrych konfliktów społecznych łączy się z jedną lub drugą klasą przeciwstawną.

Koncepcja klas pośrednich nasuwa schemat innego rodzaju niż dychotomiczny - możliwy jest inny obraz struktury społecznej. Można go nazwać schematem GRADACJI. Społeczeństwo przedstawia się w tym przypadku jako układ trzech lub większej liczby klas, z których każda zajmuje pozycję wyższą lub niższą od innych pod tym samym względem. Relacje między klasami nie mają charakteru zależności, lecz PORZĄDKUJĄCY.

Schemat gradacji może mieć dwie wersje:

1. prostą

2. złożoną lub syntetyczną

PROSTA: bierze się pod uwagę tylko jedno kryterium uporządkowania, jedną obiektywnie mierzalną cechę - na przykład zamożność. Chodzi o zasób mienia, którym się rozporządza. To kryterium wykorzystywano najczęściej, identyfikując w społeczeństwie różne klasy dochodów lub posiadania. Na przykład w strukturze społecznej obszarów wiejskich wyróżniano na podstawie ilości posiadanej ziemi kmieci, zagrodników i dziadów lub gburów, zagrodników i komorników. W czasach Rosji komunistycznej kułaków, średniaków i biedniaków.

Można oczywiście brać pod uwagę inne kryteria: np. wykształcenie, lecz w historii myśli społecznej do początków XX wieku nie odgrywały one większej roli. Teraz zwraca się baczniejszą uwagę na alternatywne wobec ekonomicznych (właśnie wykształcenie, posiadaną wiedzę i umiejętności itp.).

SYNTETYCZNA: wtedy, gdy staramy się wyznaczyć pozycję klasową ze względu na kilka kryteriów równocześnie - na przykład dochód (zamożność), władzę. i prestiż społeczny.

Należy zwrócić uwagę na to, że w przypadku gradacji syntetycznej wyznacznikiem pozycji społecznej staje się pewne zharmonizowanie, pewna spójność pozycji jednostki wyznaczonej na różnych skalach (bogactwa, władzy, prestiżu na przykład). Jeżeli jednostki zajmują różne położenia na takich trzech skalach, wówczas, jak dowodzą badania amerykańskie, może to sprzyjać radykalizacji ich poglądów politycznych (dążenie do wyrównania pozycji może rodzić dążenia rewolucyjne).

3. Koncepcje funkcjonalne

W myśl tej wizji społeczeństwo dzieli się na klasy różniące się FUNKCJAMI w życiu społecznym. Ze względu na odrębne funkcje klasy mogą być sobie nawzajem potrzebne, mogą też być ze sobą w niezgodzie, gdyż mogą mieć sprzeczne interesy.

Przykłady koncepcji funkcjonalnych:

1. Arystoteles: wyróżniał wojowników, mężów którzy obradują nad sprawami państwa oraz ludność pracującą, czyli rolników, rzemieślników, służących i urzędników

2. Piotr Skarga: rodzaj ludzki na trzy stany rozdzielon jest: na modlących się, na broniących i na robiących (czyli na księży, rycerstwo i lud pracujący)

3. Adam Smith: posiadacze ziemscy, właściciele kapitału i robotnicy; różnią się oni swoją rolą w procesach produkcji; różnice źródeł dochodów tych ludzi wynikają z różnic funkcji w społecznym podziale pracy

Nowoczesną wersją teorii funkcjonalnej jest koncepcja struktury społecznej autorstwa Kingsleya Daviesa i Davida Moore'a.

1. Teza wyjściowa: społeczeństwo musi umieszczać jednostki na ważnych dla jego trwania i rozwoju pozycjach w strukturze społecznej, musi też motywować jednostki do zajmowania tych pozycji.

2. w społeczeństwie są cztery najważniejsze obszary życia społecznego: religia, rządzenie, ekonomia i technika. Stosownie do tego w społeczeństwie można wyróżnić pozycje religijne, polityczne, ekonomiczne i techniczne.

3. Podział na klasy i nierówności społeczne wynika z tego, że w społeczeństwie istnieje pewna liczba potrzeb, które muszą być zaspokojone.

4. Korzyści materialne i niematerialne, jak prestiż, sława, władza i pieniądze są wbudowane w te ważne pozycje społeczne - inaczej trudno byłoby zachęcić wybitne jednostki do zajmowania tych pozycji. Ponieważ nie wszystkie pozycje są jednakowo ważne, nie w każdym przypadku mamy do czynienia z takimi samymi gratyfikacjami.

4. Koncepcje klasowe. Geneza myślenia w kategoriach klasowych

1. Dla Ossowskiego („Struktura klasowa w społecznej świadomości”) w zasadzie każdy istotny dla porządku społecznego typ zróżnicowania ma charakter podziału klasowego. Jednak, to, co odróżnia klasy społeczne od innych kategorii strukturalnych. to brak nieprzechodnich granic pomiędzy kategoriami,

2. Ujmowanie zróżnicowania społecznego w kategoriach klas pojawia się na przełomie XVIII i XIX wieku (rozwinięcie kategorii "ordre" i „état") jako dziedzictwo myśli społecznej Wielkiej Rewolucji Francuskiej.

3. Mają swój udział w formowaniu się pojęcia klasy społecznej, jako analitycznej kategorii strukturalnej: Smith, Madison, socjaliści utopijni..

4. Na dobre do teorii socjologicznej wprowadza pojęcie klasy społecznej Karol Marks (także Engels). Dla niego klasa społeczna jest nie tylko kategorią strukturalną, elementem podziału społecznego, ale podmiotem historii, wyrazem aktywności gatunku ludzkie­go. 1

2. Systemy klasowe na tle innych systemów zróżnicowania społecznego.

1. Systemy klasowe odwołują się do najbardziej podstawowych i znaczących mechanizmów podziałów społecznych

1. systemy klasowe z reguły akcentują aspekt ekonomiczny zróżnicowania społecznego, co nie musi oznaczać odwoływania się jedynie do standardu ekonomicznego (wysokości dochodów)

2. systemy klasowe akcentują również wymiar władzy i panowania

3. systemy klasowe odwołują się do:

1. obiektywnych różnic pomiędzy grupami (gdy klasa = grupa społeczna)

2. obiektywnych różnic pomiędzy jednostkami (wymiary statusu społecznego)

3. subiektywnych, świadomościowych różnic pomiędzy jednostkami

2. systemy klasowe są oparte o różne kryteria, co powoduje zamieszanie terminologiczne, ponieważ:

1. używany w nich termin „klasa społeczna” bywa rozumiany niejednoznacznie np. klasa jest równoważna warstwie społecznej, stanowi kaście,

2. systemy klasowe są traktowane jako:

1. systemy klasowe

2. systemy stratyfikacji (uwarstwienia) np. w funkcjonalnej teorii stratyfikacji (Parsons, Davies, Moore)

3. systemy innych podstawowych kategorii strukturalnych (stanów, kast)

3. traktowane są jako kategorie:

1. obiektywne, istniejące w rzeczywistości (teorie relacyjne)

2. analityczne (nominalne),

3. zjawiska ze sfery świadomości społecznej i autoidentyfikacji

3. Marksistowska teoria klas społecznych.

1. Teoria klas społecznych jest kluczowym elementem marksowskiej teorii społeczeństwa i teorii rozwoju społecznego

1. Podstawowe kategorie strukturalne:

1. Formacja społeczno ekonomiczna, zbudowana z następujących elementów:

1. Sił wytwórczych, czyli wiedzy ludzkiej, kwalifikacji, narzędzi, umiejętności pozyskiwania dóbr z przyrody, służących zaspokojeniu potrzeb

2. Stosunków produkcji, czyli relacji w jakie wchodzą ludzie między sobą w procesie produkowania. Obejmują one stosunki prawne (własności) oraz aspekt organizacji produkcji.

3. Siły wytwórcze i stosunki produkcji to sposób produkcji (baza ekonomiczna)

4. Nadbudowy, obejmującej system instytucji społecznych, stanów świadomości itp.

2. Najbardziej dynamicznym, zmiennym elementem formacji są siły wytwórcze, innymi słowy sfera techniczno-technologiczna (prawo postępującego rozwoju sił wytwórczych)

3. Najbardziej stabilnym, niezmiennych jest nadbudowa.

4. Te elementy powinny się utrzymywać się w stanie względnej równowagi. Jej zachwianie - zmiana jednego z elementów - powoduje konieczność dostosowania się pozostałych:

1. Prawo koniecznej zgodności charakteru sił wytwórczych ze stosunkami produkcji

2. Prawo koniecznej zgodności bazy z nadbudową

5. Marks wyróżnił 5 formacji:

1. Wspólnotę pierwotną, prymitywne narzędzia, konieczność wspólnych działań, brak prywatnej własności środków produkcji

2. Niewolnictwo, wyższy poziom rozwoju sił wytwórczych, prywatna własność środków produkcji (mówiących narzędzi niewolników). Dwa podtypy:

1. Antyczna - niewolnicy są własnością prywatną

2. Azjatycka - niewolnicy są własnością państwa

3. Feudalizm, wyższy poziom rozwoju sił wytwórczych, oparcie sposobu produkowania o rolnictwo, przypisanie chłopa do ziemi, miasta i mieszczaństwo.

4. Kapitalizm, wyższy poziom rozwoju sił wytwórczych, przemysłowy sposób produkcji jako dominanta, robotnicy sprzedają siłę swoich rąk

5. Komunizm, najwyższy poziom rozwoju sił wytwórczych, pozwalający na realizacje zasady: od każdego według jego możliwości, każdemu według potrzeb”.

6. Przejście od formacji do formacji to rewolucja.

2. Teoria klas społecznych i walki klasowej jest traktowana jako podstawowy mechanizm zmiany społecznej. To konflikty klasowe są przyczyną zmiany społecznej, rewolucji i rozwoju.

3. Podstawowe kategorie:

1. Klasy społeczne: wielkie grupy ludzi różniące się stosunkiem do środków produkcji, miejscem w historycznie określonym sposobie produkcji, wielkością i sposobem otrzymywania przypadającej na nie części dochodu oraz cechami kulturowymi.

2. Klasy społeczne są zjawiskiem historycznym:

1. Pojawiły się i zanikną

2. Mają własną logikę rozwoju od „klasy w sobie” (agregatu) do „klasy dla siebie” (grupy obdarzonej świadomością klasową - uświadamia sobie obiektywny interes klasowy - i mającej swoją organizację polityczna - partię).

3. W każdej formacji można wyróżnić pary klas podstawowych, pomiędzy którymi zachodzi najważniejszy dla formacji konflikt społeczny i antagonizm (klasy antagonistyczne) oraz klasy niepodstawowe, będące reliktami poprzednich formacji lub zwiastunami nowych.

4. Konflikt klasowy jest konfliktem interesów.

5. Interes klasowy ma podwójny wymiar:

1. Subiektywny, postrzeganie różnic i działania zmierzające do ich zniwelowania.

2. Obiektywny, zmiana stosunków społecznych, zmiana formacji.

6. Klasy społeczne panują, czyli sprawują władzę mając do swojej dyspozycji aparat ucisku: państwo. Panują:

1. Ekonomicznie

2. Politycznie

3. Ideologicznie

4. Znaczenie marksowskiej teorii klas społecznych

1. Wzór i inspiracja dla innych teorii

2. Podstawa eksperymentu społecznego - socjalizmu i komunizmu.

4. Teoria klas społecznych Maxa Webera.

1. Jest reakcją na marksowską teorię klas. Weber nie zgadzał się z nią. Twierdził, że struktury społecznej nie można redukować do jednego, klasowego wymiaru. Proponował uwzględnić konsekwencje trzech typów ładu (porządku):

1. Ekonomicznego, a szczególnie rynku, który generuje podział na klasy

2. Społecznego, który generuje podział na stany

3. Władzy, który generuje podział na partie polityczne

2. Klasy są zjawiskiem związanym z istnieniem rynku. Dlatego są definiowane poprzez położenie klasowe, które określa szanse jednostek na rynku.

1. Wyróżnia klasy:

1. Zysków, których podstawą jest posiadanie kapitału, środków produkcji,

2. Dochodów, których podstawą jest posiadanie kwalifikacji, które można „sprzedać” na rynku.

2. Klasy są agregatami, zbiorami jednostek, które mogą podejmować działania zbiorowe

3. Istnieje kategoria klasy społecznej określanej poprzez zgeneralizowane szanse rynkowe wszystkich tworzących je jednostek.

4. Klasy są produktem społeczeństwa rynkowego.

3. Dla Webera ważnym elementem struktury społecznej są stany typowe dla społeczeństwa stanowego przeciwstawianego społeczeństwu rynkowemu

1. Stany są wspólnotami, grupami społecznymi

2. Stany określa położenie stanowe czyli przypadająca na nie określona wielkość szacunku społecznego (Amerykanie mówią o prestiżu społecznym).

3. Wyznacznikami różnic między stanami są:

1. Dystanse społeczne, których wyrazem są:

1. Conmensualizm (dopuszczenie do stołu, czyli do kontaktów towarzyskich)

2. Connubium (dopuszczenie do łoża, czyli, do małżeństwa)

2. Zawłaszczone przywileje

4. Weberowska teoria stanów była wzorem dla koncepcji warstw prestiżowych.

4. Ważnym elementem struktury społecznej jest podział władzy w obrębie społeczeństwa. Jest ona definiowana jako potencjalna możliwość narzucanie jednostkom swej woli, nawet wbrew ich woli.

1. Władza jest realizowana poprzez uprawomocnienie - stąd autorytet, władza zwierzchnia uprawomocniona. Wyróżnia trzy typy władzy uprawomocnionej:

1. tradycyjną

2. charyzmatyczną

3. legalną

1. ważnym elementem jest koncepcja biurokracji

2. podział władzy prowadzi do podziału na partie polityczne czyli grupy, których celem jest zdobycie lub utrzymanie władzy.

5. Wpływ Webera:

1. Zwrócenie uwagi na inne aspekty zróżnicowania strukturalnego

2. Zwrócenie uwagi na inne niż ekonomiczne (społeczne) aspekty zróżnicowania

3. Zwrócenie uwagi na sferę polityki jako sposobu osiągania celów - zdobycia władzy.

5. I. Teorie "nowych klas":

1. Rewolucja menedżerów Jamesa Burnhama.

1. Rozdzielenie funkcji właścicielskich i zarządzających. Zarządzają i kontrolują wynajęci specjaliści - menedżerowie.

2. Kontrola nad środkami produkcji jest prawie równoważna ich posiadaniu

3. Zarządzający, menedżerowie z racji kontroli mają:

1. Wpływ na zarządzanie przedsiębiorstwem

2. Bardzo wysokie dochody

4. To powoduje, że można o nich mówić jako o klasie społecznej tym bardziej, że wytwarzają swoją „klasową” ideologię, której składnikiem jest podkreślanie szczególnej misji menedżerów.

5. Podkreślanie zmian, jakie zaszły w społeczeństwie i gospodarce - wprowadzenie systemu akcyjnego.

2. "Nowa klasa" Milovana Dżilasa.

1. Podobna koncepcja jak u Burnhama z tym, że odnosiła się do społeczeństwa komunistycznego (radzieckiego i jugosłowiańskiego) - kontrola nad środkami produkcji wynika nie z ich posiadania i zarządzania, ale jest rezultatem udziału w aparacie władzy

2. Prowadzi to do uprzywilejowania ekonomicznego a w konsekwencji do powstania czerwonej burżuazji

6. "Nowe klasy" we współczesnym społeczeństwie postprzemysłowym.

1. Akcentowanie rzadkich kwalifikacji, które pozwalają na zajmowanie wysokich pozycji społecznych

2. Akcentowanie nowych ról społecznych, jakie pojawiają się w wyniku zmian gospodarczych i politycznych (intelektualiści)

3. Pojawianie się nowych „klas średnich”

4. Przykład: koncepcja Umberto Eco, który wyróżnia digitariat, cogitariat i proletariat jako segmenty struktury społecznej. Kryterium wyróżnienia tych klas jest posiadanie specyficznej wiedzy (informatycznej), wykonywanie pracy wymagającej posługiwania się technologiami telekomunikacyjnymi i informatycznymi. Proletariat pozostaje klasą „upośledzoną” w stosunku do digitariatu i cogitariatu (brak wiedzy informatycznej, brak potrzeby korzystania z technologii informatycznych w przypadku robotników niewykwalifikowanych, zatrudnionych w branżach niskich technologii)

---