dynamikaspo, Psychologia, psychologia stosowana I, socjologia, Socjologia


Postęp, rozwój i zmiana

Treść:

Dynamika społeczeństwa

Pojęcie postępu; przykład koncepcji (Condorcet)

Pojęcie rozwoju: przykład koncepcji (H. Spencer)

Pojęcie zmiany społecznej: przykład koncepcji (P. Sztompka)

Perspektywy teorii dynamiki społecznej

Dynamika społeczeństwa

Społeczeństwo nie trwa wiecznie w tym samym stanie

W różnych okresach swojego istnienia wykazuje odmienne cechy

Różnice te są odczytywane przez kolejne pokolenia, które często odrzucają część tradycji poprzedników, buntują się przeciw niej

W okresach szczególnie burzliwych przekształceń różnice stają się dostrzegalne nawet w skali jednego pokolenia

Dynamika społeczeństwa jest syntetyczną (ogólną nazwą) obserwowalnych przekształceń jego struktur, funkcji, kultury

Dynamika społeczeństwa

Obserwacja „ruchu” społeczeństwa wywoływała potrzebę wyjaśnień tego fenomenu

Wyjaśnienia te (teorie) przybrały w tradycji myśli społecznej trojakiego rodzaju postać:

Teorii postępu

Teorii rozwoju

Teorii zmiany społecznej

Wszystkie te teorie odwołują się do kategorii „procesu społecznego” jako pojęcia pomocniczego

Dynamika społeczeństwa

Proces społeczny: ciąg przekształceń następujących po sobie i przyczynowo powiązanych

a)       procesy kierunkowe (linia prosta) : zachodzące zmiany są nieodwracalne i każda późniejsza faza procesu upodobnia system do jakiegoś stanu wyróżnionego; proces ma więc pewien kierunek (wzrost organizmu, narastanie racjonalizacji w kulturze europejskiej itp.)

b)       procesy cykliczne (sinusoida): charakteryzują się tym, że po pewnym czasie system społeczny powraca do punktu wyjścia, do fazy poprzedniej (np. hossa i bessa na giełdzie, cykl ekonomiczny wzrostu i recesji)

c)       procesy skokowe („schodkowa”): po pewnym okresie kumulacji zmian cząstkowych, często o charakterze ilościowym (np. wzrost liczby samochodów w indywidualnym użytkowaniu) następuje zmiana jakościowa (pojawienie się sieci dróg o twardej nawierzchni z całą infrastrukturą - stacje benzynowe, motele itp.)

Pojęcie postępu

Postęp: idea oświeceniowa

I. Kant:

„Oświeceniem nazywamy wyjście człowieka z niepełnoletności, w którą

popadł z własnej winy. Niepełnoletność to niezdolność do posługiwania

się własnym rozumem, bez obcego kierownictwa. Zawinioną jest ta

niepełnoletność wtedy, kiedy przyczyną jej jest nie brak rozumu, lecz

brak decyzji i odwagi posługiwania się nim bez obcego kierownictwa”

Sapere aude!

Pojęcie postępu

Postęp - idea oświeceniowa

stanowiła najwyraźniejszą manifestację oświeceniowego optymizmu, niezachwianej wiary w przyszłość wiedzy oraz jej dobroczynne skutki, przekonania, że rodzaj ludzki może rychło znaleźć sposób życia zgodny ze swoją naturą

Pojęcie postępu

Postęp to ciąg przekształceń społeczeństwa, którego kierunek jest oceniany pozytywnie

Przeciwieństwem postępu jest regres - czyli oddalanie się od ideału, od uznawanych wartości

Pojęcie postępu

U podstaw idei postępu leżą trzy przesłanki:

procesowość (postęp to ciąg zmian)

kierunkowość (postęp zmierza do realizacji ideału),

optymizm (postęp oznacza wiarę w lepsze jutro)

Treść koncepcji postępu zależy od odpowiedzi na trzy

pytania:

kto jest sprawcą tego ruchu ku lepszemu?

Jak ten ruch przebiega?

Ku czemu zmierza ruch zwany postępem?

Odmiany idei postępu

Wizja sakralna postępu: sprawcą i podmiotem historii jest Bóg, dzieje przebiegają w sposób przez Boga z góry wyznaczony, i zmierzają ku królestwu bożemu (milenium), które w myśl Ewangelii nie jest z tego świata, lecz jest ulokowane poza ziemską egzystencją

Wizja mechanistyczna - nakazuje za sprawcę postępu uznać sam „organizm społeczny”, który rozwija się na mocy własnych wewnętrznych tendencji, automatycznie i nieuchronnie. zasadniczy mechanizm postępu nie jest zależny od jednostek, lecz jest dziełem praw rządzących społeczeństwem

Wizja humanistyczna: sprawcą i twórcą dziejów jest człowiek; nie w pojedynkę, lecz w grupie - razem z innymi; te podmioty kolektywne to klasy, narody, ruchy społeczne, państwa, partie polityczne. Postęp nie polega na wcielaniu w życie jakiejś utopijnej wizji społeczeństwa, lecz na stałym, usilnym doskonaleniu jakiegoś istotnego wymiaru życia społecznego (np. emancypacja grup upośledzonych)

Relatywizm definicji postępu

Postępem jest coś, co jest tak określane przez członków społeczeństwa. Postęp jest zawsze jakoś relatywizowany:

po pierwsze, do zbiorowości, która formułuje oceny; to, co za postępowe uważa jedna klasa, grupa, elita - może wcale nie być postępowe w oczach innej grupy

po drugie - postępowość jest zrelatywizowana historycznie; to, co jest postępowe dziś - jutro wcale może nie mieć takiego charakteru;

po trzecie - postępowość jest zrelatywizowana do przyjętych kryteriów postępu; to, co postępowe w myśl jednego kryterium, nie jest postępowe w myśl innego kryterium: urbanizacja jest postępem, gdy przyjmiemy, że pożądane są jej korelaty takie jak rozpad więzi społecznych, możliwości pracy, rozrywki, nasilenie się konkurencji między jednostkami. Jest jednak regresem, jeśli uznajemy, że postęp oznacza wspólnotowe relacje między ludźmi.

Relatywizm definicji postępu

Czy relatywizm oznacza dowolność definicji postępu? NIE

Po pierwsze dlatego, że potrzebna jest zgoda co do istotnych kryteriów postępu; potrzebny jest wybór pewnych wartości przez większość członków społeczeństwa; wymóg osiągania tej zgody jest sitem eliminującym skrajności i ograniczającym dowolność

Po drugie - definicja postępu musi obejmować interes uniwersalny, sprawy, które są w interesie wszystkich, które są podobnie przez ludzi odczuwane, niezależnie od ich grupowych przynależności

Po trzecie - gdy kryteria postępu dotyczą interesów partykularnych, wówczas brak powszechnej zgody na temat tego, co postępowe. Trudno o jedną, wspólną miarę oceny przemian i przekształceń. Nie wiadomo, co jest postępem, a regresem.

Przykład koncepcji postępu

Jean Antoine Nicolas markiz de Condorcet (1743-1794)

Postęp jest procesem kierunkowym (linearnym)

Siłą napędową postępu są nieograniczone możliwości poznawcze człowieka - ich kres wyznacza jedynie czas istnienia globu ziemskiego

Punktem wyjścia był stan „dzikości” - człowiek nie różnił się od zwierząt

Ludzkość przebyła już 9 stadiów historycznych, stadium dziesiąte będzie najwyższym stadium postępu

Przykład koncepcji postępu

Jean Antoine Nicolas markiz de Condorcet (1743-1794)

w dziesiątej fazie postępu w pełni urzeczywistnią się trzy tendencje obecne w długiej historii ludzkości:

zanik nierówności między narodami

zanik nierówności między klasami

dążenie jednostek do doskonałości, zarówno pod względem moralnym, jak i fizycznym

Przykład koncepcji postępu

Jean Antoine Nicolas markiz de Condorcet (1743-1794)

Istotą postępu jest aspiracja do równości, lecz równości w zakresie wolności i praw, a nie absolutnej

Aspiracje takie posiadają zarówno jednostki, jak i narody

Ludzka myśl, potęga rozumu, nie może mieć żadnych granic; religia i monarchia zostaną przezwyciężone i nie będą ograniczać potencjału ludzkości

Postęp można zintensyfikować poprzez wprowadzenie powszechnej edukacji

Pojęcie rozwoju społecznego

Rozwój społeczny - idea XIX wieku

czerpie inspiracje z koncepcji postępu

korzysta z biologicznej teorii ewolucji

wyraża pozytywistyczną koncepcję nauki (traktuje rzeczywistość ludzką jako część świata przyrody, podlegającą prawom, a nie kaprysom)

Pojęcie rozwoju społecznego

Edward B. Taylor:

„Nasze myśli, pragnienia i działania rządzą się prawami równie określonymi,jak prawa rządzące ruchem fal, łączeniem się kwasów i zasad czy też wzrostem roślin i zwierząt”

Pojęcie rozwoju społecznego

Rozwój jest procesem:

kierunkowym - podobnie jak postęp, z tym, że kierunkowość oznacza przechodzenie społeczeństw od form prostych do złożonych, od chaosu do zorganizowania, od żywiołowości do świadomego kierowania

endogennym - przyczyny zmian są zamknięte w granicach rozważanego systemu (np. występują społeczne potrzeby, które trzeba realizować- tworzone są instytucje, programy, które mają temu służyć (proces upowszechniania się edukacji, wzrost liczby szkół i uczących się można nazwać rozwojem edukacyjnym); występują też zmiany egzogenne, leżące poza społeczeństwem - też inicjują procesy zmian, lecz trudno to nazwać rozwojem - są to raczej procesy reaktywne, adaptacyjne (np. wprowadzenie monitoringu stanu wód w rzekach jako rezultat powodzi)

Odmiany koncepcji rozwoju

rozwój jednoliniowy (unilinearny) - zmiany biegną jednym torem, po wyznaczonej jakby z góry trajektorii (tak postrzegali historię ewolucjoniści)

rozwój wieloliniowy (multilateralny) , gdy różne ciągi zmian mają zbliżony kierunek, lecz przebiegają w różny sposób, różnymi ścieżkami (np. teoretycy modernizacji, wg których była ona procesem obejmującym w istocie splot wielu różnych ciągów rozwojowych - rozwijał się przemysł, nauka, oświata, prawo, służby publiczne itp.)

rozwój skokowy - wg Marksa oznaczał kumulację zmian ilościowych w strukturze społecznej prowadzącą do pojawienia się w niej nieprzezwyciężalnych sprzeczności i rewolucji (np. wzrost liczebności proletariatu prowadzi do rewolucji i zastąpienia formacji feudalnej formacją kapitalistyczną)

Przykład koncepcji rozwoju

Herbert Spencer (1820-1903)

Wychodzi z założenia „analogii organicznej”; społeczeństwa przypominają organizmy biologiczne pod następującymi względami:

Jedne i drugie cechuje „wzrost masy”

W jednych i drugich dokonuje się wzrost złożoności

W jednych i drugich dokonuje się różnicowanie funkcji

W jednych i drugich występuje zależność między elementami składowymi

Całość społeczna, podobnie jak organizm, jest trwalsza od jakiejkolwiek części składowej

Przykład koncepcji rozwoju

Herbert Spencer (1820-1903)

Rozwój społeczny polega na przechodzeniu społeczeństw od formy „militarnej” do „industrialnej”

Cechy społeczeństwa militarnego:

Ma tylko jeden ośrodek kierowniczy, sprawujący scentralizowaną kontrolę nad wszystkimi jego członkami - ścisła kontrola społeczna

Każdy członek społeczeństwa ma wyznaczoną dla siebie pozycję i pozostaje względem innych w trwałym stosunku zależności hierarchicznej lub nadrzędności; struktura społeczna jest sztywna

Członkowie społeczeństwa militarnego odznaczają się konformizmem, posłuszeństwem, lojalnością, zamiłowaniem do rutyny, brakiem inicjatywy

Przykład koncepcji rozwoju

Herbert Spencer (1820-1903)

Wygasanie konfliktów z innymi społeczeństwami oraz wzrost bezpieczeństwa stanowią przesłankę pojawienia się społeczeństwa industrialnego

Cechy społeczeństwa industrialnego:

Decentralizacja władzy umożliwiająca samoregulację procesów społecznych - wzrost liczby dobrowolnych stowarzyszeń

Wyłączenie spod kontroli społecznej znacznej części działań jednostek

Wzrost ruchliwości społecznej - jednostki nie są „skazane” na zajmowanie tego samego miejsca w strukturze społecznej

Nastawienie na innowacje, poczucie niezależności i dążenie do zmian

Losy idei postępu i rozwoju w wieku XX

Wiek XX przynosi gorzką rewizję wiary w postęp i rozwój, akurat tam, gdzie była ona najsilniejsza - czyli w Europie.

To, co zdarzyło się w XX wieku - to zarówno przykłady wspaniałego wzlotu ludzkiego ducha i przykłady degeneracji na nieznaną wcześniej skalę. Niebywałemu rozwojowi nauki, techniki i technologii towarzyszyły katastrofy w postaci dwóch wojen, tragedia holokaustu, etniczne czystki i rzezie, katastrofy ekologiczne powodowane przez stworzoną przez człowieka technologię.

Retoryka postępu i rozwoju - tak charakterystyczna dla XIX wieku została zastąpiona najpierw przez retorykę zmiany społecznej, potem przez retorykę kryzysu

Pojęcie zmiany społecznej

Idea XX wieku

Pojęcie zmiany zakłada eliminację wartościowania, obecnego w pojęciach „postęp” i „rozwój”

Zmiana: różnica między stanem systemu społecznego w jednym momencie czasu i stanem tego samego systemu w innym momencie czasu

Pojęcie zmiany społecznej

Zbiorowości mogą się różnić pod następującymi względami:

pod względem składu: zmiana składu oznacza np. pojawienie się imigrantów w kraju, w którym ich wcześniej nie było, na rynku pracy pojawiają się przedstawiciele zupełnie nowych zawodów, przybywa osób z wyższym wykształceniem

zmiana funkcji pełnionych przez stare składniki społeczeństwa, np. rodzinę - dawna wielofunkcyjność zanikła; zadania pełnione kiedyś przez rodzinę przejęły inne instytucje

zmiana granic systemu społecznego: dwie partię łączą się w jedną; integralne państwo rozpada się na dwa niezależne twory (Czechy i Słowacja); zmiany granic są tyle ważne, że na ogół generują zmiany innego rodzaju (składu, struktury, funkcji)

Pojęcie zmiany społecznej

Zbiorowości mogą się różnić także

pod względem struktury: w tym przypadku zmianie ulegają sieci powiązań między składnikami społeczeństwa;

może zmieniać się kształt struktur interakcyjnych, kiedy ludzie wchodzą w nowe relacje, tworzą nowe grupy społeczne,

powstają nowe struktury interesów - ludzie bogacą się lub biednieją, tracą władzę lub ją zyskują,

struktury normatywne: ludzie zaczynają hołdować nowym wartościom (np. w systemie społecznym promującym swoisty kolektywizm pojawiają się aspiracje wiodące do autonomii jednostek), zaczynają uznawać nowe normy społeczne (np. normę wydajnej i wysokiej pod względem jakości pracy);

nowe struktury idealne: w społeczeństwie pojawiają się nowe ideologie, nowa wiedza o świecie, nowe nurty filozoficzne, nowe religie

Pojęcie zmiany społecznej

Oznacza odejście od poszukiwania ogólnych „praw rozwoju”

Nie ma charakteru kierunkowego (jak postęp czy rozwój)

Kieruje uwagę na wyodrębnione aspekty (wymiary) życia społecznego

Jest treściowo „uboższe” od pojęcia postępu i rozwoju

Teoria traumy zmian:

Istnieje tendencja do posługiwanie się w naukach społecznych pojęciem „trauma”, zapożyczonym z medycyny i psychiatrii. Wynika to z odrzucenia przeważającego dyskursu nt zmiany, w którym przedstawiana ona była jako coś pozytywnego, niosącego postęp, przynoszącego ułatwienia i udoskonalenie. Wiek XX to rozczarowanie zmianą - dostrzeżono ciemną ich stronę: koszty, cierpienie, ból.

Ostatnie półtora wieku przynosi symptomatyczną zmianę akcentów:

  1. w XIX wieku dominuje dyskurs „rozwoju” społecznego

  2. z końcem XX wieku - dyskurs „kryzysu”

  3. od kilkunastu lat - dyskurs „traumy”, czyli negatywnych, dysfunkcjonalnych efektów zmian

Prekursorem ujmowania zmian w kategoriach traumy był Pitrim Sorokin. W dziele „Sociology of Revolution” Sorokin analizował następstwa rewolucji bolszewickiej w kategoriach fizycznej degradacji populacji, szerzących się chorób, zaburzeń umysłowych, głodu, rosnącego współczynnika umieralności i spadającego rozrodczości.

Sorokin podkreślał wpływ zmiany społecznej na biologiczna tkankę społeczeństwa. Teoria traumy kulturowej stara się oświetlić wpływ zmiany na tkankę kulturową.

2. Pojęcie traumy

W terminologii medycznej trauma odnosi się właśnie do wpływu nagłego zdarzenia, pozostawiającego długotrwały, destrukcyjny wpływ na ciało, upośledzający je w jakiś istotny sposób. W terminologii psychatrycznej to taki sam wpływ jakiegoś zdarzenia na osobowość, ograniczający lub upośledzający zdolności umysłowe i/lub emocjonalne.

Co może znaczyć odniesienie terminu trauma do społeczeństwa? Do „ciała społecznego”?

Trauma mogłaby wówczas wskazywać specyficzną patologię podmiotowości, „podmiotowość” ma oczywiście wiele znaczeń, w teorii „społecznego stawania się” jest ona rozumiana jako złożona, syntetyczna jakość (cecha) zbiorowości, pozwalająca jej na twórcze samoprzekształcenia. Podmiotowość - zdolność społeczeńśtwa do twórczych samoprzekształceń

Trauma społeczna nie jest następstwem jakiejkolwiek zmiany. Aby zmiana mogła wykazywać traumatyzujący charakter, musi mieć cztery cechy:

  1. musi być nagła i szybka (specjalna jakość czasowa musi jej przysługiwać)

  2. musi być radykalna, głęboka, wszechobejmująca (zakres i treść)

  3. musi mieć szczególne początki: być postrzegana jako narzucona, zewnętrzna, zachodząca bez naszego udziału

  4. musi być postrzegana jako nieoczekiwana, nieprzewidywalna, zaskakująca, szokująca i repulsywna (musi napotkać pewien mentalny klimat)

Oto przykłady zmian spełniających te cechy:

  1. rewolucja

  2. załamanie się rynku, krach giełdowy

  3. radykalna reforma ekonomiczna (np. nacjonalizacja lub prywatyzacja)

  4. wzmożone migracje lub deportacje, czystki etniczne

  5. ludobójstwo, eksterminacja, masowe zbrodnie

  6. akty terroryzmu i przemocy

  7. zabójstwo lidera politycznego, rezygnacja przywódcy

  8. otwarcie tajnych archiwów i odsłonięcie prawdy o przeszłości

  9. rewizja narodowej tradycji, odstąpienie od heroizmu

  10. przegrana wojna

JEDNAK:

TRAUMA - nie jest stanem rzeczy lecz dynamicznym, ewoluującym procesem. Ten proces to traumatyczna sekwencja: pojęcie zapożyczone przez Sztompkę od N. Smelsera

  1. strukturalne i kulturowe tło podatne na traumę (strukturalna podatność wg Smelsera)

  2. zajście traumatyzujących zdarzeń (sytuacji) - strukturalne napięcie

  3. specyficzne sposoby definiowania, interpretowania, ujmowania i narracji o traumatycznych zdarzeniach, zaczerpnięte z puli dziedziczonych wzorów kulturowych - uogólnione przekonania wg Smelsera)

  4. traumatyczne symptomy - specyficzne wzory zachowań lub przekonań

  5. potraumatyczna adaptacja - czyli „kontrola społeczna” wg Smelsera

  6. przezwyciężenia traumy - zamknięcie sekwencji lub rozpoczęcie nowego cyklu sekwencji

a) Warunki dla truamy występują, gdy w kulturze pojawia się pewien rodzaj dezorganizacji, niespójności - to znaczy normatywny i poznawczy kontekst ludzkiego życia traci stabilność i różnicuje się na przeciwstawne kompleksy kulturowe. Mówimy wówczas o kulturowej dezorientacji.

b) Traumatyzujące zdarzenia i sytuacje są efektem ubocznym zmiany społecznej. Nie są bezpośrednio związane z kulturą - raczej dotykają życia członków zmieniającego się społeczeństwa lub struktury społecznej. W przypadku krajów Euro Śr. Wsch - chodzi o bezrobocie, inflację, obniżenie poziomu życia, załamanie się dotychczasowych hierarchii prestiżu, napływ imigrantów, korupcję, zorganizowaną przestępczość. Mogą dotyczyć wszystkich lub tylko części obywateli. Wspólnie z pierwszym członem sekwencji - dezorganizacją kulturową - zdarzenia te mogą zasilić sekwencję traumatyczną

  1. Trauma - jak wiele innych społecznych fenomenów = ma wymiar obiektywny i subiektywny. Jest związana z obiektywnymi zjawiskami, lecz sama objawia się dopiero wtedy, gdy te obiektywne zjawiska zostaną [rzez ludzi spostrzeżone i zdefiniowane w pewien sposób. Jeśli ludzie definiują sytuacje jako realne, stają się one realne w swoich konsekwencjach MERTON. Mogą istnieć traumy nie związane z żadnymi obiektywnymi zjawiskami: przykładem audycja radiowa Orsona Wellesa o inwazji z Marsa, która wywołała panikę w Stanach. Możliwe jest także, iż obiektywne wydarzenia o wielkim potencjale traumy nie doprowadzą do niej, podlegając interpretacjom, racjonalizacjom, wyjaśnieniom, które zdejmą z tych wydarzeń odium traumy.

  1. Jeśli zachodzą zdarzenia traumatyzujące i ludzie określają je jako traumatyczne, wówczas sytuacja nabiera pewnych cech charakterystycznych. Następuje kres „normalności” lub też „regularności”. Jeden z typów traumy jest szczególnie interesujący: chodzi o traumę podważającą zasady zbiorowej tożsamości, o zamazanie granic między kategoriami „my” i „oni”. Taki typ traumy przeżyli Rosjanie, którzy doświadczyli dramatycznego obniżenia się roli własnego państwa w świecie (z roli supermocarstwa do roli wielkiego kraju mającego permanentne kłopoty gospodarcze).

e)Nie wszystkie odłamy społeczeństwa są jednakowo podatne na traumę. Jakie czynniki mogą rzutować na podatność?

f) Można wyróżnić wiele takich strategii. Ze względu na podmiot strategii wyróżniamy:

Strategie indywidualne: możliwie najlepsza adaptacja jednostek do panujących warunków; zabezpieczenie się przed zagrożeniami.

Strategie masowe: spontaniczna ekspresja niezadowolenia przez wielu ludzi równocześnie, niezależnie od siebie zamieszki uliczne, podpalanie i rabowanie sklepów (Argentyna)

Strategie zbiorowe: podejmowanie wspólnych, zorganizowanych i celowych działań, zaplanowanych i kierowanych przez przywódców: blokady dróg, petycje, pikiety, strajki

Ze względu na treść podejmowanych działań:

Pasywne i aktywne.

Aktywne:

Pasywne:

Strategie aktywne wymagają szerszego komentarza. Jakie cele mogą być przez te strategie realizowane”