ANTROPOLOGIA KULTURY wykład z 7.11.03. cz. I

Antropologia kulturowa - wielopragmatyczna nauka o zróżnicowaniu kulturowym społeczności ludzkich./ Głównym zainteresowaniem antropologii jest to, co dzieli, wyróżnia rozmaite kultury, specyfika zachowań wzorców wśród rozmaitych społeczności ludzkich. Nauka pragmatyczna, bo podobnie jak w socjologii nie istnieje jeden wiodący, uznawany przez wszystkich antropologów zbiór założeń teoretycznych, kierunek badań, który by tymi badaniami sterował.

Enkulturacja - przyswajanie wzorów kultury w jej ramach ( socjalizacja)./ Jest to mniej lub bardziej spontaniczny wzorzec, który powoduje, że jednostka w najbardziej dynamicznym okresie rozwoju nabywa pewnych wzorców zachowań, które później będą stosowane przez nią w relacjach z innymi. Termin bardzo zbliżony do socjalizacji.

Akulturacja - efekt zderzenia kultur wymuszone przyjmowanie wzorów./ wymuszone nabywanie wzorów kultury, które zachodzi w przypadku zderzenia kultur; zjawisko to prowadzi do powstawania anolgamatów? kulturowych, gorzej jest, gdy po kolei rozmaite kultury znikają z mapy świata; te ginące kultury również są przedmiotem badań antropologii.

GŁÓWNE KIERUNKI - EWOLUCJONIZM ( kierunek, który ukształtował antropologię)

Podstawowe założenia:

• Jedność natury ludzkiej./ założenie to miało dosyć istotne znaczenie, ponieważ od samego początku ukształtowało naukę o kulturze jako naukę nie wartościującą zagadnień kulturowych do pewnego aspektu rasowego/.

• Paralelizm rozwojowy./ założenie, które mówi nam, że wszelkie społeczności ludzkie, jeżeli pozostawić je w pewnej izolacji rozwinęłyby zasadniczo te same formy kulturowe; pewne podstawowe formy organizacji społecznej, technologicznej itd., z oczywistym zróżnicowaniem tegoż w relacjach do środowiska naturalnego; przyjmowano takie założenie, dzięki któremu można było dokonać pewnych badań tj. zakładano, że poprzez badania żyjących współcześnie ludów pierwotnych, możemy odsłaniać te fazy naszej przeszłości, po których nie istnieją jakiekolwiek źródła pisane, tylko jakieś materiały archeologiczne./

• Stadialność rozwoju./ kultury rozwijały się pewnymi charakterystycznymi etapami, możemy wyraźnie cechy, które różniły te etapy między sobą; możemy mówić o pewnych następujących po sobie formach organizacji/

• Metoda porównawcza i rola przeżytków./ założenie o charakterze metodologicznym, które wynikało z tezy paralelizmu rozwojowego; społeczeństwa rozwijają się według podobnych wzorców, dlatego też możemy pewne luki w analizie jednego społeczeństwa wypełniać tym, co wiemy z innego obszaru kulturowego. Przez przeżytki rozumiano takie wytwory kultury, które były reliktami po dawnych stadiach rozwojowych, zakładano, że pewne formy określane jako archaiczne są przeżytkami po jakimś dawnym stadium rozwojowym i mogą posłużyć do określenia pewnych elementów, które właśnie wtedy się pojawiały; ponadto takimi żywymi reliktami przeszłości są współcześnie funkcjonujące ludy pierwotne./

Główni przedstawiciele:

• Jacob Bachofen (1815-1887)

• Stadia rozwoju: promiskuityzm- matriarchat- patriarchat- rodzina indywidualna./ pierwsza forma organizacji społecznej była oparta na bezładzie, przy czym był to bezład seksualny, zakładał, że podówczas tereny zamieszkałe przez ludzi przemierzały hordy mieszając się z sobą w zupełnie dowolny sposób, które jednocześnie wymieniały geny pomiędzy sobą i tak się to toczyło aż do momentu, kiedy ustaliła się pewna struktura oparta na dominacji kobiet- matriarchat, kolejną formą był ustrój rodowy, czyli patriarchat dominacja mężczyzn; ustrój, który według tego teoretyka pojawił się wtedy, kiedy ludzkość zaczęła na skale masową uprawiać rolę i prowadzić w większości osiadły tryb życia, ostatnim ustrojem jest rodzina indywidualna/.

• John Lubbock (1834-1913); /jego prace wyprowadzały genezę dzisiejszych form funkcjonowania społeczeństw na zasadzie owych relacji krewniaczych i zasad organizacji rodziny; przy czym on w dużej mierze odwrócił tę kolejność twierdził, że zaczęło się wszystko od pierwotnej formy patriarchatu itd./

• Henry Lewis Morgan (1818-1881); / postać wyjątkowa wśród ewolucjonistów, ponieważ był jednym z niewielu badaczy terenowych, badania empiryczne nad związkami pokrewieństwa Irokezów/

• Edward B. Tylor (1832-1917);

• Analiza religii; koncepcja animizmu; jako definicja „ minimum religii”

• Stadia rozwoju: animizm- manizm- fetyszyzm- politeizm- monolatria- monoteizm.

Jego wkład był najważniejszy w zakresie religii od niego pochodzi koncepcja animizmu, samo określenie religie animistyczne, coś, co dzisiaj jest bardzo często stosowane w odniesieniu do opisu rozmaitych społeczności, np. społeczeństwa czarnej Afryki są społeczeństwami animistycznymi i sformułował definicję najmniejszych możliwych elementów religii tzw. minimum religii; stworzył koncepcję rozwoju stadialnego społeczności opartą nie na typach organizacji społecznej, ale na relacjach pomiędzy formami życia religijnego; animizm był punktem wyjścia w rozwoju dziejowym natomiast kolejne etapy kształtowały się następująco jak wyżej.

• James G. Frazer (1854-1941);

Jest autorem jednej z najgłośniejszych książek w tej dziedzinie „Złota gałąź”, która jest bardzo wyczerpującym opisem różnych form zachowań magicznych, jednocześnie jest autorem pewnej teoretycznej koncepcji magii; ewolucjonizm był kierunkiem bardzo wpływowym do końca wieki XIX, ale również w tej dziedzinie nastąpił pewien przełom, który wprowadził nową perspektywę spojrzenia, czyli kierunek dyfuzjonistyczny, który jest jednocześnie szkołą kulturowo- historyczną. Kierunek ten został stworzony przez badaczy, którzy zauważyli pewne luki ewolucjonizmu. Zauważyli, że koncepty ewolucjonistyczne charakteryzują się wysokim stopniem spekulatywności, praktycznie nie istniał materiał dowodowy ich słuszności; ewolucjoniści powoływali się na pewne znane przypadki z zakresu historii kultury po to, aby zilustrować swoje tezy a nie żeby je w sposób ścisły dowieść.

DYFUZJONIZM

Podstawowe założenia:

• Odrzucenie apriorycznych założeń./ twierdzili, że nacisk należy położyć na nie tworzenie pewnych ogólnych schematów, ale na rekonstrukcję historii; zajęli się rekonstrukcją społeczeństwa takich, po których źródła pisane nie istnieją/.

• Nacisk na rekonstrukcję historii,

• Przenikanie kultur ( dyfuzja) jako podstawowy czynnik rozwoju kultur./ w przeciwieństwie do tezy paralelizm kulturowego twierdzili, że pewne formy np. organizacji społecznej, religii, pojawiły się w jakiś zarzewiach owej kultury i rozprzestrzeniały się na zewnątrz./

• Kręgi - obszary kulturowe jako jednostki analiz/ obszary, które między sobą wymieniały elementy kultury, pewne wynalazki itp./

• Badanie artefaktów ( wytworów) kultury./ wytwory materialne jak i idealne np. mity, wierzenia, które zostały stworzone i rozpowszechnione na inne grupy kulturowe/

Praca dyfuzjonistów zaowocowała monografiami dotyczącymi porównawczej analizy rozmaitych wytworów kultury.

Główni przedstawiciele:

• Friedrich Ratzel (1844-1904);

• Leo Frobenius (1873-1938);

• Fritz Graebner (1877-1934);

Przedstawiciele ci stworzyli antropogeografię, w ramach, której starano się odtworzyć pewne schematy przestrzenne owych obszarów kulturowych i pokazać drogi zachodzenia tychże dyfuzji. Fritz Graebner był autorem metody, która miała umożliwić określanie tego czy mamy do czynienia z pełną dyfuzją, czy też z przypadkowym podobieństwem dwóch artefaktów; metoda znana jest pod nazwą kryterium formy - rozstrzygająca rola cech drugorzędnych poza funkcjonalnych. Każdy obiekt, o którym możemy sobie pomyśleć ma pewne cechy i te cechy możemy podzielić na dwie kategorie tzw. cechy funkcjonalne, czyli pierwszorzędne i to są takie, które decydują o możliwości stosowania danego przedmiotu zgodnie z jego przeznaczeniem; druga grupa to cechy drugorzędne. Jeżeli mamy do czynienia z podobieństwem wyłącznie cech funkcjonalnych to być może zapożyczenie kulturowe nie zachodziło, natomiast, jeżeli pomiędzy tymi znaleziskami zachodzą nie tylko podobieństwa funkcjonalne, ale występuje również podobieństwo cech drugorzędnych to można z dużym prawdopodobieństwem powiedzieć, że nastąpiło tutaj zapożyczenie ( dyfuzja). Na tej podstawie dyfuzjoniści próbowali odtworzyć wyłanianie się pewnych obszarów kulturowych jednych z drugich, pokazać kierunki tej dyfuzji i określić miejsce pierwotnego pochodzenia pewnych wynalazków kulturowych z mniejszym lub większym skutkiem.

• O. Wilhelm Schmidt (1868-1954); misjonarz werbista, który spędził wiele lat swojego życia w Afryce szerząc wiarę chrześcijańską, ale jednocześnie dokonując bardzo istotnych badań nad plemionami, z którymi wchodził w kontakt. Stworzył ośrodek, szkołę o nazwie „Anthropos” w Wiedniu. Uczestnicy tego ośrodka stosowali założenia metody dyfuzjonistów wtedy, kiedy już inne paradygmaty zaczęły wchodzić na teren antropologii i była to jedna z ostatnich wielkich szkół kierunku kulturowo - historycznego. Dalsze losy dyfuzjonizmu przebiegały tak, że jeszcze w latach 50-tych w niektórych krajach takich jak Dania również Polska, ale przede wszystkim ówczesny Związek Radziecki prowadzono badania podporządkowane tego typu założeniom.

• W.H. R. Rivers ( Wielka Brytania); badał migracje w Melanezji, na podstawie badań terenowych i znalezisk archeologicznych i podobieństwa pewnych artefaktów starał się odtworzyć te wzorce.

• Clark Wissler (1870-1947) USA; był zwolennikiem pewnej tezy, która nosi nazwę determinizm geograficzny, wpływ czynników ekologicznych na formę kultury i jej rozprzestrzenianie. Co najmniej od czasów oświeceniowych myślano o kulturze jako sposobie przystosowania się człowieka do warunków naturalnych. Determinizm geograficzny mówi, że forma kultury jest ściśle zależna od naturalnego środowiska, w którym dana kultura powstaje. Wissler nie był zwolennikiem kategorycznej formy tej tezy niemniej zwracał uwagę na bardzo ścisłe relacje, jakie zachodzą pomiędzy typem środowiska naturalnego a formą kultury i w jaki sposób dyfuzja kulturowa jest zależna również od tychże warunków naturalnych.

OBSZARY KULTUROWE AMERYKI wg WISSLERA

Obszary produkcji żywności Obszary kulturowe

Karibu Eskimosi, Mc Kenzi

Bizon Indianie Prerii

Dzikie płody Indianie kalifornijscy

Łosoś Północne wybrzeże Pacyfiku

Kukurydza pastewna dziko rosnąca USA południowo-wschodnie

Intensywne rolnictwo USA pd-zach. Nahua, Mexico, Peru

Maniok Amazonia, Antyle

Guanaco ( Lama) Patagonia.

Ekologowie spod znaku Wisslera badali tego typu zależności dzisiaj ta koncepcja jest nadal rozwijana i powstały pewne dziedziny antropologii które się tym zajmują np. etnozeologia, etnobotaniaka, badają one wzajemny wpływ zachodzących pomiędzy środowiskiem przyrodniczym a środowiskiem kulturowym i na tej podstawie można określić z bardzo dużą precyzją pewne sekwencje kultur które znamy z wykopalisk na terenach USA.

RELIGIA

Ewolucjoniści byli pierwszymi, którzy starali się w jakiś sposób zdefiniować, na czym polega różnica pomiędzy wierzeniami współczesnego człowieka a religiami tzw. pierwotnymi. Zakładali jednocześnie, że poprzez badanie rozmaitych form współcześnie istniejących wierzeń możemy odsłonić również te typy wierzeń, które być może towarzyszyły naszym przodkom przed tysiącami lat.

Religia to zespół rytuałów, popartych racjonalizacją mitów, które skłonić siły nadprzyrodzone do wywołania zmian stanu człowieka i natury lub zapobieżenia im. (Anthony F. Wallace ). Kiedy mówimy o religii zwracamy uwagę na te najistotniejsze elementy wyróżniające właśnie religię od innych form; mianowicie to, co stanowi i istocie religii to jest po pierwsze przekonanie o tym, że istnieją pewne byty o charakterze nadprzyrodzonym, że istnieje taki aspekt natury, który leży poza sferą materialną, nie namacalny, niekoniecznie obserwowalny, na który nie możemy bezpośrednio wpływać swoimi działaniami. Drugi element definicyjny religii to istnienie pewnych wspólnych podzielanych przez pewną społeczność rytuałów, czynności, poprzez które usiłuje się wpłynąć na siły nadprzyrodzone, trzeci element, który z tej definicji wynika to, że znajduje to przekonanie pewne uzasadnienie akceptowane w danej społeczności i ono ma charakter mitu; czyli jest to racjonalizacja mitu.

Religia jest zespołem pewnych wierzeń wzorców zachowań przy pomocy, których ludzie starają się kontrolować pewne sfery rzeczywistości, które poprzez normalne materialne działania nie są osiągalne, czyli wtedy, kiedy chcemy przy pomocy innych środków niż nauka, technologia czy inne działania praktyczne wpłynąć na rzeczywistość zakładając, że jakieś istoty nam w tym pomogą, że istoty te kształtują nasze losy czy losy elementów przyrody, to wtedy mamy do czynienia z religią. Ta definicja podobnie jak cała analiza antropologiczna nic nie orzeka o prawdziwości czy nieprawdziwości wierzeń religijnych; rola antropologa w tym przypadku polega na zawieszeniu sądów na temat tego, jaka jest ta rzeczywistość zaświatów.

Klasyczne koncepcje - ewolucjoniści

• Edward B. Tylor (1832-1917);

Sformułował tezę animizmu samo słowo anima pochodzi od słowa łacińskiego które oznacza duszę, czyli jest to wiara w uduchowienie przyrody; zostało to słowo użyte w myśli europejskiej pod koniec XVIII wieku, u Tylora miało ono charakter pewnego ściśle opisowego terminu neutralnego emocjonalnie czy poznawczo które miało opisać ten niezbędny czynnik poprzez który możemy mówić o tym ze mamy do czynienia z jakimś wierzeniem. Zakładał, że animizm opiera się na pewnych uniwersalnych przesłankach psychologicznych, zauważył, że w rozmaitych kulturach niezmiennie występuje fascynacja pewnymi odmiennymi stanami osobowości np. sny, marzenia, utrata przytomności, śmierć. Podczas wszystkich tych zdarzeń zachodzi pewne zjawisko, które powoduje, że ludzie skłonni są pomyśleć o tym, że być może istnieje coś poza ciałem. Zdaniem Tylora obserwacja tego typu zależności zjawisk legła u podstaw tego założenia, które w rozmaitych kulturach się narodziło, że istnieje jakaś sfera rzeczywistości poza naszą materią i ma ona charakter, który nazywamy duchowym. Animizm jest taką formą która zakłada uduchowienie przyrody, w oparciu o stany świadomości przyjęto w wielu kulturach założenie że zarówno człowiek ale tez inne elementy natury tj. zwierzęta, rośliny, kamienie posiadają swoją duszę; jest to wiara w istnienie dusz indywidualnych na tej podstawie i na podstawie badanych przez siebie kultur Tylor doszedł do wniosku że tak właśnie wyglądał ciąg rozwojowy: animizm- manizm- fetyszyzm-politeizm- monolatria monoteizm. Nie dla wszystkich badaczy animizm był pierwotna formą rozwoju religii.

Ewolucyjna typologia religii wg A. F. Wallace'a 1966r.

• Typ Szamański : czarownik jako łącznik ze światem nadprzyrodzonym; najbardziej pierwotny typ religii ponieważ towarzyszy mu prosta organizacja społeczna czyli typ społeczeństwa który odpowiada temu etapowi rozwoju religii to społeczeństwa zbieraczy i łowców często o charakterze koczowniczym lub półkoczowniczym.

• Typ Wspólnotowy: charakteryzuje się wprowadzeniem kolejnego elementu jakim są rytuały zbiorowe np. ceremonia plonów, obrzędy przejścia - inicjacja młodych wojowników. Organizacja społeczna odpowiadająca temu etapowi to społeczeństwa produkujące żywność czyli społeczeństwo o charakterze rolniczym, grupy plemienne oparte na władzy wodza.

• Typ Olimpijski: zawodowi kapłani kształtują życie religijne odgrywają istotną rolę w społeczeństwie, hierarchia owej klasy kapłańskiej; tworzy się tutaj pewien politeistyczny panteon bóstw które są tworzone na kształt i podobieństwo człowieka, bóstwa o charakterze antropomorficznym; organizacja społeczna to już pewne formy państwowości, czyli takie politeistyczne charakteryzujące się całą plejadą rozmaitych bóstw np. Mezopotamia, Egipt, starożytna Grecja.

• Typ Monoteistyczny; wiara w siłę najwyższą , wszechogarniającą, forma organizacji społecznej - państwo.

Takie są współcześnie wyodrębniane fazy rozwoju życia religijnego. Wyodrębnione przez ewolucjonistów etapy służą nam teraz do opisu podstawowych form które świadczą o odrębności różnych relacji pomiędzy systemami religijnymi.

• Animizm wiara w indywidualne duchy czy dusze przysługujące ludziom, zwierzętom i innym elementom przyrody, czyli wiara w uduchowienie świata. Ten typ wiary występuje dość powszechnie na świecie w kulturach pierwotnych na tyle często że wszelkie nie będące politeizmem czy monoteizmem religie nazwano animistycznymi.

• Animatyzm ( manizm) wiara, iż świat przenika mana a więc pewna bezosobowa siła ożywiająca przyrodę nadająca ludziom, zwierzętom, siłom przyrody, elementom nieożywionym pewną moc. Misjonarz R. H. Codrington na przełomie XIX i XX wieku badał plemiona Melanezji i Polinezji i tam zetknął się ze słówkiem mana, pochodzi ono z języków polinezyjskich, zauważył również że mieszkańcy tych terenów są przekonani o tym że ich powodzenie życiowe jest w pewnym sensie zdeterminowane, twierdzą że każdy człowiek rodząc się otrzymuje pewną ilość tej siły dającej moc, bezosobowej substancji która przenika całą rzeczywistość ale każdy z nas może jej mieć więcej lub mniej. Wierzenie to spotykamy również wśród Indian tj. Irokezi którzy nazywają ją orenda, Siuksowie -wakanda, Algonkin- manitu.

• Manizm czyli kult przodków ( H. Spencer); kult przodków występuje z różną siłą w różnych kulturach.

• Fetyszyzm oddawanie czci przedmiotom, uważa się iż przedmioty te posiadają pewną moc sprawczą.

• Idolatria czyli oddawanie czci wizerunkom, przy jednoczesnym przypisywaniu mocy sprawczej, nadawanie świętości owym wizerunkom.

• Ikonoklazm czyli zakaz tworzenia i czczenia wizerunków np. islam

• Politeizm wiara i oddawanie czci wielu bóstwom

• Monolatria uznawanie i tworzenie wielu bóstw, lecz oddawanie czci jednemu bogu; hinduizm.

• Monoteizm -uznanie istnienia i oddawanie czci jednemu bóstwu; judaizm, chrześcijaństwo, buddyzm, islam.

Istnieją pewne specyficzne formy religijne które polegają na pewnym świadomym lub nieświadomym łączeniu pewnych elementów.

SYNKRETYCZNE FORMY RELIGII.

• Synteza różnych religii; hinduizm - połączenie wątków barminizmu i buddyzmu;

• Sikhizm- połączenie wielu wątków hinduizmu i isalmu (Indie XVII w, Guru Nanak)

• Wynik akulturacji; wierzenia współczesnych majów są w większości wyznawcami chrześcijaństwa na poziomie nominalnym przy zachowaniu wierzeń tradycyjnych;

• Millenaryzm; religie związane z pewnymi ruchami które mają przynieść pewną odnowę ( rewitalizacja), przekonanie o możliwości realizacji „ Królestwa Bożego”;, raju na ziemi; aspekt polityczny, wyzwolenie.

• Mesjanizm

• Kult Cargo; Nowa Gwinea, Polinezja; czci się samoloty które przelatują nad domami, oczekują że w zamian spotka ich coś dobrego. Podczas II wojny światowej z nieba zaczęły spadać różne rzeczy amerykanie zrzucali paki dla swoich żołnierzy ale nie wszystkie trafiały i stąd ten kult

Koniec części pierwszej

1

---