Prawo podmiotowe

Jednym z najbardziej kontrowersyjnych pojęć funkcjonujących w nauce prawa jest „prawo podmiotowe „. Kontrowersje te dotyczą zarówno samego rozumienia prawa podmiotowego , jak i jego przydatności w nauce prawa.

Nazwa prawo podmiotowe nie ma jednego ustalonego znaczenia.

Należy na wstępie podkreślić, że pojęcie „ prawo podmiotowe „ nie jest konstruowane w ten sposób, że przyjmuje się punkt narzucający takie lub inne reguły postępowania, lecz w ten sposób, że przyjmuje punkt widzenia adresatów przepisów prawa ( przede wszystkim osób fizycznych ) i formułuje się wypowiedzi, jakie to „ prawa „ mają wspomniani adresaci.

Według koncepcji prawnonaturalnej, prawo podmiotowe to pewna korzystna dla jednostki sytuacja . Ideologie prawnonaturalne przyznają prymat podstawowym prawom podmiotowym nad prawem stanowionym, które jedynie stanowi instrument zabezpieczenia tych praw. Skrajny nurt pozytywistyczny uznaje „prawo podmiotowe" jako pochodną systemu norm stanowionych przez kompetentne organy państwowe.

Najbliższa zaś zasadom państwa praworządnego była koncepcja umiarkowanego pozytywizmu, która uznawała priorytet norm prawa stanowionego przez kompetentne i demo­kratycznie powołane organy państwa względem praw podmiotowych, ale system prawny nie jest stanowiony dowolnie, gdyż respektuje pewne powszechnie akceptowane wartości, czego gwarancją jest demokratyczny system wyborów oraz konstytucja.

Źródłem prawa podmiotowego są normy prawne, które ustanawiają strefę możności postępowania i zakreślają jej granice, a prawo podmiotowe jest przyznaną i zabezpieczoną przez normę prawną oraz wynikającą ze stosunku prawnego sferę możności postępowania w określony sposób, przyznaną w celu ochrony interesów podmiotu uprawnionego i przez normę prawną zabezpieczona. Wraz z kategorią stosunku cywilnoprawnego, którego jest przecież częścią składową , stanowi prawo podmiotowe konstrukcję prawa cywilnego o dużej użyteczności.

Na cechy prawa podmiotowego składają się:

1. Prawo podmiotowe wyznaczone jest normami prawnymi, tzn. określają one zdarzenia prawne, które wywołują konse­kwencje prawne polegające na powstaniu praw podmiotowych oraz je w pewnym stopniu charakteryzują, wskazując podstawy tego opisu, jak np. decyzje samych stron, zwyczaje, zasady współżycie społecznego;

2. jest elementem treści stosunku cywilnoprawnego; służy do opisania sytuacji prawnej podmiotu (a więc praw i sprzężonych z nimi obowiązków innych podmiotów) . Cecha ta wskazuje na społeczne aspekty prawa podmiotowego, co jest z reguły niedoceniane w trady­cyjnej doktrynie cywilistycznej, w której pojęcia tego używa się też na opisanie stosunku łączącego podmiot z rzeczą, co pomija cechę korelatywnego sprzężenia prawa podmiotowego z obowiązkami innych osób;

3. jest to pewna „sfera możności postępowania” lub „moc prawna” → tzn. są to pewne wyróżnione przez normy prawne zachowania lub kompetencje podmiotu uprawnionego, któremu podporządko­wane są określone obowiązki innego lub innych podmiotów prawa cywilne­go które :

• mogą polegać na działaniu i zaniechaniu;

• dotyczą czynności psychofizycznych i konwencjonalnych;

• mogą bezpośrednio obciążać inne podmioty albo może mieć charakter tylko potencjalny, wymagający aktualizacji, a nawet dokładnego ustalenia wsku­tek dokonania czynności konwencjonalnej przez uprawnionego;

służy ochronie interesów podmiotu uznanych przez prawo i określoną moralność, przy czym interes ten może nie tylko wynikać z prawa podmiotowego przyznanego w ramach jakiegoś stosunku prawnego, ale i wtedy gdy normy prawne nakładają powszechne obowiązki na wszyst­kich (tzw. refleksy prawne, np. obowiązek powszechnych szczepień ochronnych lub leczenia pewnych chorób zakaźnych);

• nie ma prawa podmiotowego ten, komu przysługują kom­petencje do działania wyłącznie w cudzym interesie;

• koncepcję tą po raz pierwszy rozwinął Rudolf Ihering;

• czyny podmiotu uprawnionego są indyferentne (a nie dozwolone), ale należy podkreślić, że indyferencja związana jest z tą normą prawną, która wyznacza określony typ stosunku prawnego, obejmującego prawo pod­miotowe. Natomiast inna norma może już nakładać jakiś obowiązek sprzężony z tym prawem podmiotowym (obowiązek ten z reguły określony jest w sposób ogólny, pozostawiający znaczą swobodę uprawnionemu);

• związane jest z możliwością żądania od właściwego organu państwowego, by przymusił zobowiązanego do powinnego zachowania → kwestia kontrowersyjna, czy jest to cecha konieczna, choć z pewnością jest to cecha typowa. Są jednak przypadki, gdy system prawny odmawia podmiotowi tej kompetencji (tzw. uprawnienia niezupełne), poprzestając na innych skut­kach prawnych, które manifestują prawny charakter danych stosunków spo­łecznych;

Rodzaje i typy praw podmiotowych

Klasyfikacja obejmuje rózne typy praw podmiotowych wyodrębnione za pomocą niejednolitych kryteriów.

Do najważniejszych należą podziały na :

• prawa bezwzględne i względne - kryterium podzialu stanowi skuteczność prawa wobec osób trzecich.

I tak Prawami bezwzględnymi, są prawa skuteczne wobec wszystkich ( erga omnes ).

Odpowiadają im obowiązki nieograniczonej liczby osób nienaruszania wyznaczonej granicami prawa podmiotowego sfery wyłączności uprawnionego.

Do tego typu praw zaliczamy : prawa osobiste , prawa rzeczowe, większość praw ze stosunków rodzinnych, niektóre prawa spadkowe czy też z zakresu stosunków odnoszących się do dóbr niematerialnych.

Prawami względnymi określa się prawa skuteczne jedynie wobec określonej osoby lub określonych osób , czyli między konkretnymi stronami danego stosunku cywilnoprawnego ( inter partes )

Klasycznym prawem względnym jest wierzytelność , uprawniony ( wierzyciel ) może żądać określonego zachowania się ( świadczenia ) tylko od dłużnika , i tylko na dłużniku ciąży obowiązek odpowiadający uprawnieniu wierzyciela.

• Ze względu na rodzaj interesu, który bezpośrednio chronią , przy czym chodzi o interes podstawowy i bezpośredni można wymienić prawa majątkowe i niemajątkowe.

W wypadku praw majątkowych chodzi o interes ekonomiczny podmiotu. Widoczny jest on w treści praw rzeczowych, wierzytelności odnoszących się do świadczeń majątkowych, praw spadkowych, majątkowych praw rodzinnych czy też majątkowych praw na dobrach niematerialnych.

Dla uznania konkretnego prawa podmiotowego za prawo typu majątkowego nie ma znaczenia, czy ma ono jakąś wartość rynkową, tzn. prawo własności zawsze będzie prawem majątkowym, nawet jeśli jego przedmiotem jest rzecz bezwartościowa;

Do majątkowego typu praw podmiotowych przystosowany jest ogólny tryb postępowania cywilnego, właściwość sądów oraz egzekucja orzeczeń sądowych.

Natomiast do praw niemajątkowych ( wyrażający pozaekonomiczny interes podmiotu ) zaliczamy w szczególności prawa osobiste, niemajątkowe prawa rodzinne, niemajątkowe prawa na dobrach niematerialnych .Podlegają one szczególnej regulacji prawnej, zarówno w materialnym, jak i procesowym prawie cywilnym, np. odrębna właściwość sądów, są niezbywalne i nie dziedziczone; roszczenia niemajątkowe nie podlegają przedawnieniu;

Na tle prawa cywilnego, coraz bardziej wzrasta ich rola , ze względu na wzmożoną ochronę wartości osobistych i na to, iż instrumenty cywilnoprawne są bardziej elastyczne i skuteczniejsze . Wzrasta tendencja do uwzględniania wartości osobistych w obrębie praw majątkowych, co powoduje zacieranie się tego podziału (głównie na gruncie prawa własności intelektualnej, ale i tzw. praw korporacyjnych (organizacyjnych) wspólników;

• Ze względu na możliwość zmiany podmiotu prawa wyróżniamy prawa przenoszalne i nieprzenoszalne.

Do praw przenoszalnych należy zdecydowana większość majątkowych praw podmiotowych. Kryterium , czy dopuszczalna jest zmiana podmiotów ,rozstrzygają normy prawne, a jeśli nie ma jasnego stwierdzenia, decyduje ich funkcja oraz należy kierować się ogólną dyrektywą, wg której prawa niemajątkowe są nieprzenoszalne, a prawa majątkowe służą do obrotu. O okolicznościach w jakich dopuszczalna jest zmiana podmiotu prawa zbywalnego roz­strzygają przepisy ogólne, ewentualnie modyfikowane odpowiednimi przepi­sami szczególnymi;

Prawami nieprzenoszalnymi są natomiast wszystkie niemajątkowe prawa podmiotowe oraz pewna część praw majątkowych, których nieprzenoszalność wynika bądź z woli ustawodawcy, bądź z ich natury ( np. prawo do alimentów ).

W ramach klasyfikacji praw podmiotowych warto też wskazać na ich szczególne rodzaje zwłaszcza :

• Prawa tymczasowe to prawa, których funkcja polega na przygotowaniu i zabezpieczeniu jakiegoś prawa przyszłego, chronią więc ekspektatywę podmiotu na uzyskanie owego prawa ostatecznego. Polski system prawny chroni ekspektatywę w szeregu sytuacji, jeżeli oczekiwania te są uzasadnione spełnieniem się części stanu faktycznego, który gdy zrealizuje się w całości, prowadzi do nabycia prawa ostatecznego (np. sytuacja podmiotu w przypadku warunku zawieszającego lub z zastrzeżeniem terminu). Kwestią kontrowersyjną była użyteczność tej konstrukcji, ale została potwierdzona przez SN dla wyjaśnienia sytuacji prawnych niejednoznacznie określonych w przepisach prawnych, głównie przy analizie spółdzielczego prawa do wkładu mieszkaniowego i bu­dowlanego. Konstrukcja ta pozwala uznać za wartość jaką ma oczekiwanie uprawnionego, dopuszcza przeniesienie tej sytuacji na inne podmioty oraz ułatwia określenie treści tej sytuacji i wyjaśnia przyczyny jej wygaśnięcia. Podstawę prawną dla przyjęcia tej ogólnej kon­strukcji stanowi funkcjonalna metoda wykładni.

• Prawa akcesoryjne (niesamoistne) - skonstruowane dla umocnienia innych praw podmiotowych (samoistnych), a ich istnienie i treść zależą od innych praw podmiotowych, z którymi są funk­cjonalnie związane. ( akcesoryjny charakter mają np. hipoteka oraz zastaw, które zabezpieczają wierzytelność )

• Prawa związane ich więź funkcjonalna z innymi prawami (wolnymi) wyraża się w tym, że podmiotem prawa związanego może być tylko podmiot określonego prawa wolnego, więc nie są przedmiotem samodzielnego obrotu prawnej, np. uprawnionym z tytułu służebności gruntowej może być tylko właściciel nieruchomości władnącej.

Prawo podmiotowe a uprawnienie

W języku prawnym i prawniczym funkcjonuje zarówno pojęcie prawa podmiotowego, w odróżnieniu od prawa w znaczeniu przedmiotowym), jak i często zamiennie stosowane, pojęcie uprawnienia.

W wielu opracowaniach cywilistycznych upowszechniło się rozumienie prawa podmiotowego jako sumy bądź zespołu uprawnień, funkcjonalnie ze sobą związanych. Konieczność posługiwania się nie tylko elementarną konstrukcją uprawnienia, lecz także - prawa podmiotowego nie ulega wątpliwości. Przez uprawnienie rozumiemy mianowicie wpływającą z prawa podmiotowego możność uskuteczniania pewnych działań , objętych treścią prawa podmiotowego . Sytuacji prawnej podmiotu nie można, bowiem jednoznacznie określić, stwierdziwszy jedynie, że przysługuje mu jakieś cząstkowe uprawnienie.

Przytoczone rozumienia prawa podmiotowego, jak i uprawnienia niczym się nie różnią , gdyż zarówno prawo podmiotowe , jak i uprawnienie są charakteryzowane jako „ możność działania - postępowania .

Niektórzy zwolenicy rozumienia prawa podmiotowego jako zbioru uprawnień sami piszą, że może być i tak, iż z danego prawa podmiotowego wynika jedno tylko uprawnienie . Kryterium rozróżnienia sprowadzające się do przeciwstawienia tego, co ogólne ( prawo podmiotowe ) temu co szczególne ( uprawnienie ) upada zatem całkowicie.

W teoretyczno prawnych pracach współczesnych postuluje się, by z aparatu pojęciowego prawoznawstwa całkowicie wyeliminować termin „ prawo podmiotowe „ i by posługiwać się tylko pojęciem „uprawnienie”. Stanowisko to ma swoje uzasadnienie w następujących argumentach :

- ogólność i szczególność nie są cechami pozwalającymi na odróżnienie praw podmiotowych od uprawnień

- w przedstawionych koncepcjach cywilistycznych nie można dopatrzeć się różnicy między charakterystyką prawa podmiotowego i uprawnienia.

- jedynie oceny i tradycja, stanowią arbitralnie przyjmowaną podstawę wyróżniania praw podmiotowych rozumianych jako szczególnie ważne uprawnienia.

Bibliografia

1. „Zarys prawa podmiotowego cywilnego i rodzinnego”

Teresa A. Filipiak, Jan Mojak, Mirosław Nazar, Elżbieta Niezbecka

MORPOL Lublin 1999

2. „Prawo cywilne w zarysie „ A. Bieranowski, P.Bogdalski, M. Goetel

Kantor Wydawniczy Zakamarcze, Zakamarcze 2003

3. Wstep do prawoznawstwa „ J. Nowacki, Z. Tobor

Wydawnictwo Naukowe PWN 1994

4. http://student.lex.pl/

---