AZJA budowa geologiczna: Azja ma bardzo zróżnicowaną budowę geol.; najstarszymi częściami Azji są platformy prekambryjskie: wschodniosyberyjska z tarczą ałdańską i tarczą anabarską, północnochińsko-koreań. z tarczą szantuńsko-koreań., środk. i południowochiń., dekańska, z tarczą o tej samej nazwie. Podłoże tych platform jest zbud. z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych (głębinowych i wylewnych); podłoże to jest przykryte pokrywą osadów paleozoiczno-mezozoicznych (a miejscami i kenozoicznych), spod których wyłania się ono tylko w obrębie tarcz. W pokrywie osadowej występują miejscami skały wulk., o dużej miąższości (niecka tunguska, trapy dekańskie). Inne prekambryjskie masywy: indochiń., tybet., tanguski, masywy Anatolii i środk. Iranu występują w młodszych łańcuchach górskich. Platformę prekambryjską wsch. Syberii obrzeżają łańcuchy górskie powstałe w młodszych orogenezach; są to łańcuchy Kazachstanu, Tien-szanu, Kunlunu, Ałtaju, Sajanów, G. Stanowych, Dżugdżuru, Wielkiego i Małego Chinganu, G. Jabłonowych, Qilian Shan i Huaiyang Shan; są one zbud. z metamorficznych, magmowych i osadowych skał prekambru i paleozoiku, sfałdowanych w orogenezach w późnym proterozoiku i paleozoiku (orogenezy kaledońska i hercyńska). Na zach. od prekambryjskiej platformy wschodniosyberyjskiej rozpościerają się platformy paleozoiczne — zachodniosyberyjska i turańska. Podłożem tych platform są zdenudowane łańcuchy kaledonidów i hercynidów, które na zach. wynurzają się spod pokrywy osadowej jako hercyński łańcuch Uralu, Nowej Ziemi i Tajmyru; są one zbud. z metamorficznych, magmowych i osadowych skał prekambru i paleozoiku. Na pn.-wsch. i na południu Azji wznoszą się łańcuchy górskie, powstałe w erze mezozoicznej, sfałdowane w końcu triasu lub w jurze (→ kimerydy). Są to m.in. góry: Czerskiego, Wierchojańskie, Czukockie, Sichote Aliń, pd. Tybetu, Płw. Indochińskiego. Najmłodszą częścią Azji są łańcuchy alpidów występujące w 2 strefach: alp.-himalajskiej i pacyficznej. W strefie alp.-himalajskiej rozróżnia się 2 pasma rozdzielone starymi masywami Anatolii i środk. Iranu; są one zbud. gł. ze skał paleozoiku i mezozoiku. Do pasma pn. należą góry: Pontyjskie, Kaukaz, Kopet-dag, Hindukusz, Pamir, Karakorum; do pasma pd. — góry: Taurus, Zagros, Sulejmańskie oraz Omanu i Beludżystanu. Oba pasma łączą się w Pendżabie we wspólny łańcuch himalajsko-birmański. Półwyspy — Arabski, stanowiący część platformy afryk., i Indyjski — wchodziły w skład lądu → Gondwana, od którego zostały odłączone w ciągu kredy i trzeciorzędu i przyłączone do Azji. Pacyficzny system azjat. alpidów (wyspy: Sachalin, Kuryle, Japońskie, Filipińskie, Tajwan, Archipelag Malajski) jest zbud. ze skał paleozoiczno-kenozoicznych. Ruchy górotwórcze trwają tu do dziś (trzęsienia ziemi i działalność wulk.). Wzdłuż pacyficznych alpidów ciągną się rowy oceaniczne: Aleucki, Kurylsko-Kamczacki, Japoński, Bonin, Mariański, Filipiński, Jawajski; łuki wysp i przybrzeżne morza azjat. znajdują się w obrębie czynnej strefy → subdukcji, na granicy płyt litosferycznych pacyficznej i azjatyckiej. Ważniejsze bogactwa naturalne Azji: węgiel kam., ropa naft., gaz ziemny, rudy: żelaza, manganu, chromu, miedzi, ołowiu, cynku, rtęci, wolframu, niklu, cyny, antymonu oraz srebro, złoto, diamenty, boksyty, fosforyty, sól kam. i siarka.
AZJA PÓŁNOCNA Największy obszar fizycznogeograficzny na kontynencie liczy 14 mln km2. Rozciąga się od M.Arktycznego po Pogórze Kazachskie i góry obrzeżające Wyżynę Mongolską i od Uralu po O.Atlantycki.
Rozciąga się od M.Arktycznego po Pogórze Kazachskie i góry obrzeżające Wyżynę Mongolską i od Uralu po O. Atlantycki.
NIZINA ZACHODNIOSYBERYJSKA lekko nachylona ku N. Równinna nizina rozciągająca się między rzekami Ob. i Jenisej, w 70% zabagniona. Podłoże zbudowane z pofadowanych w orogenezie utworów paleozoicznych, na których zalegają płytowo osady mezozoiczne i III. W plejstocenie N część pokryta osadami polodowcowymi. Po okresie lodowcowym ruchy epejrogeniczne i transgresje morskie utworzyły nizine aluwialną przez, którą przepływają liczne rzeki tworząc system Obu i Irtyszu. Ob - wypływa z Ałtaju, płynie szeroką zabagnioną doliną z licznymi dopływami - największy Irtysz, uchodzi do M.Karskiego Zat.Obską. N - monotonna, zabagniona równina. S - kilkunastometrowe wąskie, wysokie wzniesienia tzw griwy, powst przez rozcięcie potokami płynącymi między Obem a Irtyszem. Klimat kontynentalny, mała ilośc opadów długa surowa zima (-15OC -30OC, krótkie gorące lato (5-20OC). roślinność zmienie się w kierunku S od tundry przez tajgę, aż po step parkowy (lasy brzozowe i osikowe) i trawiasty.
WYŻYNA ŚRODKOWOSYBERYJSKA ciągnie się od Jeniseju do Leny sięgając na S do G.Jabłonowych, Stanowych i Wierchojańskich, na N do M.Arktycznego a na S do Sajanów. Kraina wyrównana, o łagodnych formach, wzniesiona średnio 300-600m z szeregiem pasm i grup górskich. Podłoże stanowi krystaliczna tarcza prekambryjska na której leżą płytowo utwory paleozoiczne, a na E mezozoiczne. Tarcza w III uległa popękaniu, a poszczególne jej części uległy wypiętrzeniu, towarzyszyłe temu wylewy lawy - pokrywy lawowe na S od Norylska. Wyż obniża się ku N, zamyka ją górzysty Płw Tajmy. Wnętrzu półwyspu leżą Góry Byrranga, ustóp których w rowie tektonicznym na S leży jez Tajmyr. Wyżyna odwadniana jest przez 2 systemy rzeczne: Leny i Jeniseju, na N przez Chatangę i Piasinę. Ku N teren obniża się i w dorzeczu Hatangi rozciąga się rozległa niz zbudow z mezozoicznych warstw. Rzeki maja dwa razy wysokie stany wód na wiosne (topnienie lodów) i latem (śnieg w górach). Na N od wyżyny leży Archipelag Ziemi Północnej - zlodowacony w plejstocenie, obecnie 40% lodowce zajmują obszaru. Klimat jest chłodny i surowy skrajnie kontynentalny, ku N subpolarny, a na wspie Tajmy polarny. Na N zachował się lód kopalny (z epoki lodowcowej). Na N tundra, w strone południa tajga i na samym dole lasy parkowe, gronostaje i soból pospolity.
SYBERIA PÓŁNOCNOWSCHODNIA obejmuje obszary gór, płaskowyżów i kotlin rozciągających się od Leny po Półwysep Ochocki. Powstał w orogenezie pacyficznej w mezozoiku, łańcuchy górskie uległy później deformacji przez uskoki, powstały wewnętrzne płaskowyże i oddzielające je kotlinowate wyżyny. Odrębną część stanowi Półwyswp Czukocki - stanowiący część zatopionej tarczy prekambryjskiej. Jest to obszar górzysty lub pagórkowaty, główne pasmo - G.Anadyrskie (2300) z orog pacyficznej. Nad rzeką Anadyrą - niz aluwialna, a na NW od niej Płaskowyż Anadyrski. Główne pasma o kształcie łuków ciągną się w stronę NE: G.Wierchojańskie, Czerskiego, Kołymskie i Anadyrskie. Mają charakter alpejski, skaliste granie, ostre wierzchołki, strome zbocza, ślady zlodowacenia, między górami rozciągają się płaskowyże i kotliny. Nad Leną, Indygirką, Kołymą - niziny aluwialne. Na N Syberię N-E otacza obszerny szelf z 2 wyspami. W-py Nowosyberyjskie oderwane w wyniku młodych ruchów skorupy ziemskiej. Zbudowane ze zrębów górskich, płaskowyży i nizin. W-pa Wrangla - S i środk część zamują góry do 1000m, N część niziny, żyją tu foki niedźwiedzie polarne i ptactwo wodne. Klimat polarny lub subpolarny, w rejonie Ojmiakona znajduje się biegun zimna. Na wybrzeżu M.Arktycznego i w górach panuje tundra, a na pozostałym obszarze przeważa tajga.
DALEKI WSCHÓD obejmuje kraj Nadamurski i Nadmorski powstały w orogenezie pacyficznej. Zbudowany z licznych pasm fałdowanych granitów i młodszych skał osadowych. Na N Góry Stanowe i G.Dżugdżur, leżące w przedłużeniu G.Stanowych. Na SE od G.Stanowych ciągnie się początkowo Wyż.Zejsko-Burejska zbudowana ze skał krystalicznych pokrytych osadami mezozoicznymi, przechodząca w południkowo ułożone G.Burejskie. Po obu stronach Amuru - Mały Chingan. Nad dolnym Amurem leży aluwialna i zabagniona Niz. Dolnoamurska. Amur powstał z połączenia Szylki i Arguni, podporządkowany jest cyrkulacji monsunowej, zima zamarza, uchodzi do Cieśń. Tatarskiej. Nad M.Japońskim leżą G.Sichote-Alin zbudowane ze skał krystal. Zima pogodna i sucha, lato gorące i wilgotne dominują lasy mieszane, a na wyżynach i nad środkowym Armurem step z bujną roślinnością trawiastą;
Między M.Japońskim, a M.Ochockim leży przybrzeżna, wąska wyspa Sachalin, wzdłuż niej przebiegają 2 łańcuch górskie o wysokości do 2000m, zbudowane ze skał mezozoicznych i III. Lata gorące, zimy chłodne dominuje tajga (modrzew i świerk z gęstym podszyciem leśnym.
Płw. Kamczatka - dawniej wyspa, złączona z lądem przesmykiem. 2 łańcuchy górskie do 1600m, oddzielone głęboką, podłużną depresją wykorzystaną przez rzekę Kamczatka. Ok. 100 wulkanów, 19 czynnych (Kluczewska Sobka, Kronocka Sobka, Siwelucz), gorące źródła, gejzery, działalność sejsmiczna. Surowy klimat, w górach roślinność tundrowa, a reszta to tajga.
Kuryle - od Kamczatki ku Japonii (36 wysp wulkanicznych z czego 16 czynnych), liczne gorące źródła, lasy szpilkowe. Wyspy Komandorskie, 4 wyspy o wysokości do 600m. zajęte przez roślinnośc tundrową o klimacie z cechami morskimi.
OBSZARY GÓRSKIE SYBERII POŁUDNIOWEJ:
Ałtaj - przylega do Niz. Zach-syberyjskiej od pd-wsch strony, orog hercyńskiej, w mezozoiku peneplenizacja, orog alpejska - ruchy załomowe, wypiętrzenia zrębowe, plejstocen - zlodowacenie, przekształcenie rzeźby. Rzeźba: dzikie, potężne masywy górskie, skaliste granie, szczyty do 4500m pokryte wiecznym śniegiem, lodowce, lasy szpilkowe, klimat kontynentalny.
Pd. Otoczenie Wyż. Środkowosyberyjskiej - zach. część tego obszaru tworzy Sajan Zach, do 2900m rzeźba alpejska, orogeneza kaledońska. Sajan Wsch - zaokrąglone formy ze stokami o różnej stromości, w środkowej części krajobraz alpejski.
Jez. Bajkał najgłębsze (1741m), kryptodepresja (1288m) - rów tektoniczny z trzeciorzędu, działalność sejsmiczna. G.Bajkalskie - pn-wsch obrzeżenie Bajkału, obniżają się ku zach., źródło Leny.
Chamar Daban - otacza Bajkał od pd-wsch, formy łagodne do 1600m.
G.Barguzińskie - przedłużenie Ch.D. ku pn-wsch, wyższe, granitowe, do 2800m.
G.Jabłonowe - biegnie nimi dział wód między zlewiskiem O.Spokojnego a M.Arktycznego, wierzchowiny - płaskowyże z rumowiskami.
Wyż. Witimska i Patomska - na pn od G.Jabłonowych.
G.Stanowe - zbudowane ze skał krystalicznych poprzerywanych pokrywami law, kaledońskie.
AZJA CENTRALNA Między Pogórzem Kazachskim i Pd. Syberyjskimi łańcuchami górskimi a Himalajami, górami obrzeżającymi Wyżynę Irańską. Na wsch. granicą jest Wielki Chingan i góry pogranicza tybetańsko-chińskiego, na zach. M. Kaspijskie i rz. Emba.Obejmuje ona trudne do przebycia wyżyny, wykształcone w rozległe pustynne kotliny otoczone potężnymi łańcuchami górskimi, obszar w środku suchy, bezodpływowy, góry mają duże opady i dają początek wielu rzekom. Ukształtowanie AC jest wynikiem ruchów tektonicznych.Orogen paleozoiczna-G.Nadbajkalskie, Tien-Szan, Kunlun, Nan-Szan, Ałtyn-Tag, Ałtaj. Później uległy niszczeniu-zapełnianie śródgórskich kotlin i obniżeń-zrównanie całego obszaru. Współczesne ukształtowanie AC jest głównie wynikiem ruchów trzeciorzędowych, wtedy uległy potrzaskaniu i wypiętrzeniu zniszczone stare góry, w części pd. powstał system gór typu alpejsko-himalajskiego z przylegającą Wyżyną Tybetańską.
NIZINA TURAŃSKA Z POGÓRZEM KAZACHSKIM I PRZYLEGAJĄCYMI GÓRAMI
Nizina Turańska-zach,niz część AC, na pn i pn-zach leżą wzgórza Mugodżary, Turgajskie G.Stołowe, Pogórze Kazachskie, od wsch. i pd-wsch - Tien-szan i Pamir, od pd. - Hindukusz i Koped Dag, od zach. M.Kaspijskie. Jest dnem dawnego morza, które podzieliło się na szereg jezior, opady 250 mm, stepy, półpustynie. Niz. zbudowana jest z poziomo ułożonych osadów paleogenu, erozja i denudacja wytworzyły niewysokie płaskowzgórza i staliwa. Pozostałą część zajmują pustynie: Karakum, Kyzył-kum, Mujun kum, Wielki i Mały Barsuk. Pamir - stepowa wyżyna (4000m.), nad którą wznoszą się oddzielne pasma górskie, ze szczytami pow. 7000m. Swą strukturę zawdzięcza o. alpejskiej, 2 typy rzeźby: Pamir Wsch. - charakter gór średnich, doliny szerokie, formy polodowcowe, Pamir Zach. - rzeźba silnie rozczłonkowana dolinami rzek, doliny wąskie, głębokie. Od niego we wszystkie strony rozciągają się łańcuchy górskie. Karakorum - łączy Pamir z Himalajami i Tybetem, G.Ałajskie z Tien szanem, sąsiaduje na wsch. z Kunlun, na wsch. z Hindukuszem.
Karakorum - orog alpej, ponad 6000m., najwyższy 8611 (K2), granity, gnejsy, granica wiecz śniegu - 4700-5900m po pd str lodowca. Kunlun - pn granica Tybetu, wznosi się wysokim progiem ponad pustynie Azji Centr., wiele równoległych pasm, 6000m, 60 lodowców. Na wsch od rzeki Czerczendaria rozwidla się na 2 odnogi : pn-Ałtyn Tag i Nan Szan i pd-Kunlun.
KOTLINA DŻUNGARSKA między Tien Szanem a Ałtajem, ku wsch. przechodzi w Wyż. Mongolską, od zach. zamykają ją G.Tarbagadaj i Dżungarskie. Średnia wys. 250-750m.Klimat kontynentalny. Występują suche doliny - sairy.
KOTLINA KASZGARSKA otoczona jest Tien Szanem, Pamirem, Kunlunem oraz pust. Gobi. 700-1300m. W środku kotliny piaski pustyni Takla Makan. Stary prekambryjski masyw pod powłoką osadów piaszczystych. U podnóża gór równiny pokryte lessem i osadami rzek. Gł. rzeka - Tarym.
TYBET najwyżej wzniesiony wyżynny obszar Azji, między Kunlunem, Himalajami a Nan Szanem. 4500-5000m. Obszar urozmaicony, przecięty szeregiem pasm górskich wznoszących się do 7000m., dzielących wyż na szereg niecek z jeziorami. 3 jednostki: Tybet Zach. - pocięty gęsto siecią drobnych niecek uchodzących do bezodpływowych jezior, najwyższa część; Tybet Wsch. - odwadniany wielkimi rzekami azjatyckimi: Jangcy, Mekong, Saluin; Tybet Pd. - przedłużenie T.Zach, Indus, Brahmaputra, Satledż płyną równoleżnikowo w śródgórskich depresjach. Karakorum - orogenezy alpejskiej, ponad 6000m., najwyższy 8611 (K2), granity, gnejsy, granica wiecznego śniegu - 4700-5900m po pd. str. lodowca. Kunlun - pn granica Tybetu, wznosi się wysokim progiem ponad pustynie Azji Centr., wiele równoległych pasm, 6000m, 60 lodowców. Na wsch. od rzeki Czerczendaria rozwidla się na 2 odnogi: pn-Ałtyn Tag i Nan Szan i pd-Kunlun. Cajdam - bezodpływowa kotlina, tektoniczna depresja, między Nan Szanem a Kunlunem, na wys. 2703.
WYŻYNA MONGOLSKA pn-wsch część Azji Central, między Wielkim Chinganem, Nan Szanem, Kotl Kaszgarską i Dżungarską. Mongolia Pn - zajmują góry: Chentej, Ałtaj Mongolski i Gobijski, Chan-Chuckej i Changaj (orog. kaledońska, po speneplenizowaniu uległy wydźwignięciu i obecnie tworzą szereg zrębów i rowów). Mongolia Pn ma również obszerne, wysoko położone równiny - penepleny o lekko falistych grzędach. Mong. pd. - równinna depresja 900-1200m, pokryta pustynnym stepem zwanym Gobi, poprzecinana grzbietami górskimi pokrytymi rumowiskami, liczne drobne zasolone jeziora, klimat kontynentalny. Gobi zajmuje półpustynne i suche stepy. Do Gobi zalicza się także: Wyż.Ordos - w dorzeczu rz. Huang-ho, wys. śr. 1000m., część tarczy chińskiej, przedłużenie Gobi, znaczną część zajmuje pust. piaszczysta.; Ała Szan - pustynna wyż, pd. część Gobi; G.Pei Szan - przejście od Gobi ku Kotl. Kaszgarskiej, do 2701m., grzbiety kopulaste.
AZJA WSCHODNIA kształtowała ją o. pacyficzna - powstanie szeregu łańcuchów górskich na wsch. kontynentu oraz spojenia rozbitych części tarczy chiń. W obszarach wyspiarskich - alpejskie ruch fałdowe (główna rola) oraz intensywna działalność wulkaniczna. Charakterystyczne - występowanie równin, łagodnych, niewysokich pasm górskich oraz obniżanie się lądu stopniami ku wsch. Klimat - cyrkulacja monsunowa (wilgotne, ciepłe lato; sucha, surowa zima). Rzeki - wysoki wodostan latem, niski zimą.
CHINY MONSUNOWE pasmo Cingling-Szan dzieli Ch.M. na część pn - kilka pasm górskich, wyżyn i nizin pokrytych grubą powłoką lessów, rozciąga się aż po Wlk. Chingan, wzniesienia i pasma górskie znane są jako Płaskowyż Lessowy - część zach. wyższa, wsch. niska-aluwialna Niz. Chińska - obszar napływowy Huanh-ho; pd. - kotliny wzdłuż doliny Jangcy: Syczuańska („Czerwona Kotlina”) - otocz górami, w dnie czerwone piaskowce, Środkowego i Dolnego Jangcy, dalej niewysokie wzniesienia poprzecinane dolinami rzek - G.Pdchińskie - liczne pasma i połogiem garby, 500-1000m., wapienie. Budowa Ch.M. - podłoże w części pn to tarcza chińska uformowana przed kambrem, później zalewy mórz (wapienie, łupki), dawne podłoże zbudowane z granitów, gnejsów i innych skał krystalicznych. Orogeneza pacyficzna rozbiła tarczę na bloki, wytworzyła między nimi połogiem antyklinalne wzniesienia i zręby, liczne obniżenia i przesunięcia. Płw.Szantung - 2 stare prekambryjskie masywy górskie: wsch. - niższy - na płw., zach. - wyższy - na lądzie. Górski centralny obszar Ch.M. tworzą G.Cingling-Szan, ku zach. łączą się z Kunlunem, do 4100m i sąsiadujące z nimi od pn - Funiu-Szan i od pd. - Tapa-Szan. W-pa Tajwan - oddzielona od lądu pod koniec pliocenu lub na początku plejstocenu, 2 południkowe łańcuchy górskie: G.Tajwańskie i Singao-Szan, na zach. pas równinnej niziny, w górach formy glacjalne, pn cypel jest przedłużeniem wulkanicznych wysp Riukiu. W-pa Hajnan - środek wyspy zajmują faliste wzniesienia, resztki dawnych gór zbudowanych ze skał metamorficznych nad cieśn. Hainan bazaltowe pokrywy i wygasłe wulkany.
MANDŻURIA (CHINY PÓŁNOCNOWSCHODNIE) centralną krainą jest Niz. Mandżurska, składająca się z kotlinowatej niz. środkowej oraz łączącej się z nią od pd. niz. nad rzeką Liao-ho. Niziny otoczone są od zach. górami Liaosi (na zach. od rzeki Liao-ho, ogniwo pośrednie między płaskowyżem lessowym a Wlk.Chinganem oraz oddzielają Niz.Mandżurską od Chińskiej, sfałdowane i wydźwignięte w orogenezie pacyficznej uległy peneplenizacji, ruchy trzeciorzędowe-wypiętrzenie, odmłodzenie rzeźby, lawy bazaltowe) i Wlk. Chinganem (orogenezie hercyńskiej, zrównanie, wypiętrzenie w czasie fałdowań pacyficznych - zrębowo-fałdowy górotwór, w plejstocenie małe lodowce), od pn Małym Chinganem (górotwór fałdowo-zrębowy, średnia wys. 400-600m., rumowiska skalne), od wsch. - G.Mandżursko-Koreańskie (szczątek masywu koreańskiego przykrytego miejscami utworami paleozoicznymi sfałdowanymi w końcu orogenezie pacyficznej, w trzeciorzędzie i plejstocenie-ruchy załomowe-pęknięcia, bazaltowe lawy), ku pd. - niz. obniża się i otwiera ku Zat. Liaotuńskiej. Archaiczne podłoże M.-gnejsy z intruzjami granitowymi, na nich płytowo warstwy młodsze. Ruchy mezozoiczne wytworzyły zapadliska i wzniesienia pn-wsch części - następnie peneplenizacja. Pliocen/plejstocen - odmłodzenie rzeźby, wypiętrzenie penepleny, rozcięcie erozyjne, nowe zapadliska tektoniczne - wylewy law bazaltowych, które otaczają niz. po obu jej stronach. Rzeki należą do dorzecza Amuru lub zlewiska M. Żółtego. G. Wschodniomandżurskie - część pd-zach niższa - G. Liaotuńskie, gnejsy, pokrywy bazaltowe, miejscami skały osadowe o różnej odporności - b. urozmaicona rzeźba; część pn-wsch wyższa - G. Mutancjańskie - granity, gnejsy, przykryte na wsch. wylewami bazaltów, najwyższe wzniesienie - wygasły wulkan Pektu-San (2744). Niz.Mandżurska - środkowa i pn-wsch część Mandżurii, związana z międzygórskimi depresjami wypełnionymi aluwialnymi osadami;
PÓŁWYSEP KOREAŃSKI podniesiony w trzeciorzędzie blok tarczy chińskiej, na nim osady paleozoiczne, w mezozoiku fałdowo-zrębowe dyslokacje, w trzeciorzędzie ruchy pionowe, mioceńska peneplena wypiętrzyła się wyżej od str. wsch. niż zach. i pd., sąsiednie M.Japońskie stanowi obszar geosynklinalny. G.Północnokoraeńskie - wschodnia część G.Mandżursko-Koreańskich, śr. 1500-1800m, szereg grzbietów stromo opadających ku M.Japońskiemu, dawniej zlodowacone, ku zach. przechodzą w wysoki, lekko falisty, ponad 1000m - Płaskowyż Kema - archaiczne granity i gnejsy. G.Wschodniokoreańskie - ciągną się wzdłuż wsch. wybrzeża, silnie zróżnicowane budową geologiczną - zróżnicowanie form. Zachodnie Równiny - nizinne, podzielone niskimi wzniesieniami wzdłuż brzegów M.Żółtego. W-pa Dzedzu i Ullyng - pochodzenia wulkanicznego, pokrywy bazaltowe, niskie stożki wulkaniczne.
WYSPY JAPOŃSKIE 4 duże (Hokkaido, Honsiu, Kiusiu, Sikkoku), setki małych, leżą na cokole kontynentalnym Azji, u jej pn-wsch brzegów, intensywna działalność wulkaniczna i sejsmicziczna, brzegi wysp od wsch. silnie rozczłonkowane, od zach. wyrównane, rzeźba terenu - góry średnie uwieńczone wysokimi stożkami wulkanów, na znacznych obszarze, w różnych wysokościach występ poziomy zrównań. Góry biegną południkowo z wyspy na wyspę. Budowa geologiczna - charakter fałdowo-zrębowy, skały paleozoiczne i prekambryjskie (granity, gnejsy, łupki krystaliczne), szeroko rozprzestrzenione są morskie i lądowe utwory mezozoiczne i kenozoiczne pocięte intruzjami skał magmowych. W strukturze wyraźnie zaznaczają się fałdowania hercyńskie, które uległy zaburzeniom w orogenezie pacyficznej - liczne obniżenia i wypiętrzenia, wzdłuż szczelin-lawy. W trzeciorzędzie sformowały się zapadliska przybrzeżnych mórz, na wyspach-fałdowania alpejskie. Ostateczne odłączenie wysp od Azji nastąpiło w czwartorzędzie. Cały obszar podlega intensywnej działalności sejsmicznej, potężne i częste trzęsienia ziemi koncentrują się szczególnie na wsch. Honsiu i na wybrzeżach M.Japońskiego.
AZJA POŁUDNIOWA obejmuje Płw.Indochiński, Indyjski, Archipelag Malajski i Filipiny.
PŁW. INDYJSKI
Himalaje - potężny łuk dł. 2500km, szer. 250-300km, z pn-zach na pd-wsch, na zach. łączą się z Hindukuszem, na wsch. zwężają się i przechodzą ku pd. w Płw. Indochiński, granicą zach. jest przełomowa dolina Indusu, a wsch. dol. Brahmaputry, góry młode (trzeciorzęd), głęboko wcięte doliny, stosunkowo słabo rozczłonkowane, zaokrąglone grzbiety z wysoko położonymi przełęczami, składają się z szeregu pasm, obniżających się potężnymi stopniami ku pd., najniższy stopień tworzy niskie, wysunięte najbardziej na pd. pasmo - Siwalik - 900-1000m., tuż nad Niz.Hindostańską, piaskowce. Drugi, wyższy stopień tworzą równoległe do nich Małe Himalaje - do 4000m., skały krystaliczne, silnie zaburzone fałdy, uskoki, poprzerywane intruzjami granitowymi, na zach. między Małymi Himalajami a głównym pasmem leży Kotl.Kaszmirska, trzeci, najwyższy stopień-oś systemu tworzy centralny łańcuch Himalajów- Wielkie Himalaje - śr. 6000m., najwyższe ponad 8000m., zbudowane ze starych gnejsów, granitów, łupków krystalicznych, skał metamorficznych, szczyty granitowe pokryte wiecznymi śniegami i lodowcami. Linia wiecznego śniegu na zach. i pn stokach - 5700, na pd. - 4500-5100. Piętra wilgotnych płd. stoków: do 1000 - las o charakterze dżungli, do 2000 - wiecznie zielony las zwrotnikowy, powyżej dęby klony, kasztany, cedry, rododendrony - do 3500 (górna granica lasu), wyżej roślinność alpejska z krzewami i łąkami.
Niz. Hindostańska - kraina równinna, między Himalajami a Wyż.Dekanu, powstała dzięki zamuleniu przez rzeki spływające z Himalajów rozciągającej się tu w trzeciorzędzie cieśniny morskiej. Zbudowana jest z materiałów akumulacyjnych ilastych i starszych piaszczystych, Dzieli się na 3 części: Delta Gangesu z doliną Brahmaputry i G.Khasi, Środkowa Nizina Gangesu oraz Zachodnia Niz. nad rz. Indus.
Wyż.Dekanu - na pd. od Niz.Hindostańskiej, szczątek Gondwany, w jurze uległ potrzaskaniu i częściowo zapadnięciu, skały krystaliczne, gł. gnejsy, na nich stare prekambryjskie i paleozoiczne wapienie, piaskowce, kwarcyty. Na Pizach pokryte bazaltowymi pokrywami, na wsch. i zach. brzegach płw. występują strome krawędzie Dekanu, rozcięte rzekami przyjmują wygląd gór: Ghaty Zach. i Wsch. Obszary zbudowane z gnejsów charakteryzują formy zaokrąglone, lekko faliste; bazaltowe pokrywy tworzą płaskie, równinne powierzchnie, przy rozmyciu powstają progi, wzniesienia stołowe. Twarde, bardziej odporne kwarcyty i piaskowce, po rozmyciu skał kruchych zachowały się jako łańcuchy i grzbiety górskie. Pn-zach pogranicze Wyż.Dekanu stanowią stare, ostańcowe, fałdowe G.Arawalli. Najbardziej pd. część płw. zajmują G.Anamalaj i Kardamanowe, oddzielone od Wyż.Dekanu depresją Palgat. Wzdłuż brzegów, po obu str. płw. ciągną się wąskim pasem niziny porośnięte bujną zwrotnikową roślinnością.
AZJA ZACHODNIA Część pn AZ kształtowała się w 500wyniku orogenezie alpejskiej, duże zróżnicowanie ukształtowania, mało nizin nadmorskich i równin. Cały ten obszar w ciągu długich okresów zajmowała geosynklina Tetydy, wypełniana przez osady mezozoiczne i kenozoiczne (wapienie, flisz)Osady te w górnym trzeciorzędzie i plejstocenie uległy ruchom górotwórczym. Niektóre z obszarów uległy zapadnięciu-Morze Egejskie, Marmara, Czarne. Orogeneza alpejska towarzyszyła intruzje granitowe oraz wylewy bazaltowe i andezytowe, które wytworzyły obszerne pokrywy i stożki wulkaniczne-Wyż Armeńska, Kaukaz. Wytworzone nierówności terenu uległy zniszczeniu i peneplenizacji. Przewagę mają góry 00wznoszące się do 3000m.
PŁW. AZJI MNIEJSZEJ Obejmuje obszar bezleśnych płaskowzgórzy-od 800na zach. do 1500 na wsch. otoczonych od pn i pd. wysokimi do 2000m. górami ciągnącymi się wzdłuż wybrzeża a na wsch. przechodzą one w Wyż Armeńską. Od strony wybrzeża leżą wąskie niziny nadmorskie. Środek płw. tworzy Wyż Anatolska: stare, sztywne, zrębowe tereny, trzeciorzędowe lawy i tufy wulkaniczne,podczas fałd alpejskich przywarły do nich od pn G Pontyjskie( zbudowane z krystalicznych łupków, pokryw andezytowych i tufów, ich wysokość wzrasta ku wschodowi, krajobraz Alp, ślady zlodowaceń, obecnie małe lodowce) od pd. Taurus dzielący się na T zach. (kilka równoległych pasów, średnio wzniesione grzbiety, wysokie wapienne płaskowzgórza i pas wyżynny), T środk ( krajobraz alpejski, rzeka Seyach dzieli na T Kilikijski i Antytaurus) T wsch. (trzy równoległe łańcuchy rozdzielone podłużnymi pasami kotlin);
WYŻYNA ARMEŃSKA W czasie orogenezy alpejskiej fałdy górskie uległy tutaj zwarciu i znacznemu wypiętrzeniu, następnie wystąpiło zrównanie i ponowne wypiętrzenie, powstały zapadnięcia i uskoki - lawa bazaltowa tworząca pokrywy - formy stołowe gór - płaskowyże. Działalność wulkaniczna wytworzyła szereg wyniosłych stożków, występują kotliny tektoniczne. Wan - słone bezodpływowe jez. w rowie tektonicznym, na wsch. od niego G.Kurdystańskie, do 4000, krajobraz alpejski, małe lodowce. Pd-wsch część Wyż. Armeńskiej - zrębowy charakter, stożki wulkaniczne, pn-wsch część i Wyż. Południowokaukaska - śr 2000, pasma wulkaniczne, grupy stożków, ostra, wyraziście zarysowana rzeźba a także rozległe, wysoko wzniesione płaskowyże z pokryw lawowych. Współcześnie - działalność sejsmiczna. Pn obramowanie W.Armeńskiej tworzy Kaukaz Mały - grzbiety fałdowo-zrębowe (flisz, wapienie, andezyty) silnie zniszczone przez erozję.
KAUKAZ górotwór fałdowy, złożony z licznych grzbietów - 3 podłużne strefy: 1. wysokogórska, pow. 4500, najwyższe szczyty - wygasłe wulkany: Elbrus i Kazbek, najwyższy łańcuch - lodowce alpejskie, 2 i 3 - zboczowe po pn i pd. stronie, częściowo rozchodzące się w postaci odgałęzień. Różnorodność i powikłana budowa geologiczna wskazuje na starsze ruchy górotwórcze (kaledońskie i hercyńskie). Wytworzony wówczas górotwór został całkowicie zniszczony. Pod koniec trzeciorzędu i na początku czwartorzędu Kaukaz podlegał obniżeniom i wypiętrzeniom, którym towarzyszyły silne uskokowe przemieszczenia zrębowe. W plejstocenie zlodowacone. Na zach. zbudowane z gnejsów, granitów prekambryjskich oraz utworów paleozoicznych i mezozoicznych (łupki ilaste, wapienie, piaskowce, skały wulkaniczne). Kaukaz Wsch. w całości zbudowane z utworów mezozoicznych Granica wiecznego śniegu: K. Zach. - 2703, Środk - 3000-3500, Wsch. - 3500-3700. Lodowce: Dych-Su, Karagom - dolinne lodowce alpejskie. Podkaukazie - obszar równinny po pn stronie Kaukazu. Niz. Kurańska i Lenkorańska i Kolchidzka - depresyjne zagłębienia między Kaukazem a Wyż. Armeńską.
WYŻYNA IRAŃSKA od M.Kaspijskiego i Niz. Turańskiej na pn, po Zat.Perską i M.Arabskie na pd. Obramowana łukami gór: Zagros (góry płaszczowinowe strefa zewnętrzna autochtoniczna, fałdowa oraz wewnętrzna strefa nasunięć, układ rusztowy, grzbiety górskie słabo porzeźbione płaskie wierzchołki, strome zbocza, do 4000m.) Mekran (układ rusztowy, na przemian grzbiety piaskowcowe i wapienne z depresjami wypełnionymi łupkami, do 2000) Kirthar, Sulejmańskie(grzbiety górskie tworzą szerokie płaskowzgórza od pd. i wsch., oraz Elbrus (budowa fałdowa, skomplikowana - nasunięcie jednych fałdów na drugie, środkowa strefa - paleozoiczne wapienie i piaskowce są otulone utworami mezozoicznymi i trzeciorzęd, najbardziej skrajne osłony tworzą plioceńskie i plejstoceńskie molasy), Turkmeńsko-Chorasańskie (strefa wew. - skały paleozoiczne - G.Niszapurskie, zewn. - północna - skały mezozoiczne i kenozoiczne - Kopet-Dag, są rozdzielone depresjami i doliną rz. Atrek), Paropamis (do 3500, szereg łańcuchów rozdzielonych tektonicznymi depresjami, ku wsch. rozchodzą się i przechodzą w Hindukusz) i Hindukusz od pn (skomlik bud, granity, łupki, marmury paleozoiczne, łupki jurajskie);
KARAKORUM orogeneza alpejska, ponad 6000m., najwyższy 8611 (K2), granity, gnejsy, granica wiecznego śniegu - 4700-5900m po pd. str. lodowca. Kunlun - pn granica Tybetu, wznosi się wysokim progiem ponad pustynie Azji Centr., wiele równoległych pasm, 6000m, 60 lodowców. Na wsch. od rzeki Czerczendaria rozwidla się na 2 odnogi: pn-Ałtyn Tag i Nan Szan i pd-Kunlun. Cajdam - bezodpływowa kotlina, tektoniczna depresja, między Nan Szanem a Kunlunem, na wys. 2703;
NIZINA MEZOPOTAMII nieckowata depresja, poprzecinana przez rzeki Eufrat i Tygrys uchodząca do Zat. Perskiej. Mezopot. Grn - część pn-zach to równina przecięta w kilku miejscach niskimi wzgórzami. Mezop. Dolna - część pd-wsch - równinna, nizinna. Mezop. - rozległe tektoniczne zapadlisko na przedpolu alpejskiej strefy fałdowej Iranu, wypełnione osadami trzeciorzęd i plejstoceńskimi. W rzeźbie Mezop przeważają niziny, jedynie pn-zach część przecinają odnogi G.Taurus.
WYŻYNA SYRYJSKO - PALESTYŃSKA wąski pas lądu ciągnący się wzdłuż zach. brzegów M.Śródziemnego, od pn graniczy z G.Taurus, na pd. po Płw. Synaj, na wsch. przechodzi w Płytę Arabską. Jest to pagórkowata płyta, rozbita uskokami na szereg zrębów górskich i podłużnych depresji, w trzeciorzędzie słabe ruchy fałdowe, później zrębowe dyslokacje, zbudowana głównie z poziomo ułożonych skał mezozoicznych, trzeciorzęd i osadów plejstoceńskich.
PÓŁWYSEP ARABSKI największy azjatycki półwysep, 3 ml km kw., budowa płytowa, jądro płw. to archaiczne łupki i granity, na wsch. płyta arabska urywa się i tworzy brzeg depresji Mezopotamii i Zat.Perskiej. Pd-wsch kraniec tworzą G.Dżebel Achdar, zbudowany z wapieni mezozoicznych i utworów plioceńskich - strefa alpejska Azji. Płyta wyniesiona jest na pd-zach i obniża się ku pn-wsch. Na pn i pd. centralnej Arabii rozciągają się pustynie: Rub el - Chali, Wielki Nefud, Mały Nefud i na pn Pust. Syryjska. Płw. Synaj - między Zat. Akaba a Zat.Sueską - lekko falisty płaskowyż, obniżający się ku M.Śródziemnemu, ku pd. podnosi się i tworzy Masyw Synajski (do 2600), wapienie, granitowe podłoże.