Dziecko, wychowanie
W myśl „Encyklopedii pedagogicznej”[1] „dziecko jest jednostką ludzką w najwcześniejszej fazie jej rozwoju”[2]. Nie jest kandydatem na pełnowartościową jednostkę, ale taką właśnie - niepowtarzalną osobą. Rodzi się jednak nieporadne i wymaga opieki. Autor tego hasła w encyklopedii podkreśla, że dziecko jest kimś szczególnym, gdyż jest nieskażone deformacją społeczną; w tym znaczeniu powinno być nadzieją społeczeństwa. Dzieciństwo traktuje się tutaj nie tylko jako fazę rozwoju osobnicznego, ale jako szczególną wartość samą w sobie. Powinno być zatem chronione. W związku z problemami zamknięcia definicji w klamry wieku, uznano tutaj, że człowiek jest dzieckiem od narodzin do rozpoczęcia procesu dojrzewania.
Podobnie w „Nowym słowniku pedagogicznym[3]” definiuje się dziecko jako człowieka w okresie rozwoju od urodzenia do zakończenia procesu wzrastania. Także tutaj zauważa się, że dziecko jako istota w trakcie rozwoju wymaga szczególnej opieki i pomocy ze strony rodziców, nauczycieli i całego społeczeństwa.
Od greckiego słowa paidos (dziecko) wzięła swą nazwę pedologia - nauka, która zajmuje się psychicznym i fizycznym rozwojem dzieci[4]. Dla Wincentego Okonia jest ona działem psychologii, szczególnie popularnym w pierwszym ćwierćwieczu XX wieku. Zdaniem przedstawicieli pedologii rozwój dzieci zdeterminowany jest przez czynniki dziedziczne i środowiskowe oraz przebiega według z góry wiadomych faz rozwojowych. Dla Stefana Wołoszyna pedologia była próbą unaukowienia pedagogiki w wyniku zdobyczy nauk biomedycznych i psychologicznych w początkach XX wieku[5]. W myśl „Leksykonu pedagogicznego”[6] pedologia jest nauką o dziecku, odnoszącą się do zastosowania psychologii rozwojowej dziecka w nauczaniu i wychowaniu. Wśród genezy powstania pedologii wymienia się tutaj wzrost zainteresowania sytuacją społeczną dziecka i jego prawami.
Termin wychowanie wyjaśniany jest we wspomnianej wcześniej „Encyklopedii pedagogicznej” w dwóch aspektach: punktu widzenia religii i widzenia świeckiego.
W perspektywie religijnej wychowanie jest tutaj „pomocą udzielaną człowiekowi w realizacji jego człowieczeństwa, w nadaniu życiu człowieka ostatecznego sensu rozumianego na ogół jako zjednoczenie człowieka z Bogiem poprzez praktykowanie miłości bliźniego”[7]. W chrześcijaństwie samokształcenie się człowieka dokonywać się ma przez modlitwę, lekturę Biblii, praktykę sakramentów i wypełnianie przykazań.
Z punktu widzenia świeckiego wychowanie można traktować w wąskim i szerszym sensie. Wśród wszystkich pojęć pedagogicznych wychowanie uważa się jako jedno z najtrudniejszych do zdefiniowania. Wychowanie w wąskim znaczeniu to „świadome, celowe i specyficzne pedagogiczne działanie osób z reguły występujących w ich różnych zbiorach (rodzinnych, szkolnych, innych) dokonywane głównie przez słowo (i inne postacie interakcji, zwłaszcza przez przykład osobisty) zmierzające do osiągnięcia względnie trwałych skutków (zmian) w rozwoju fizycznym, umysłowym, społecznym, kulturowym i duchowym jednostki ludzkiej”[8]. W szerszym sensie wychowanie to „oddziaływanie całokształtu specyficznych pedagogicznych bodźców i doświadczeń ogólnospołecznych, grupowych, indywidualnych, profesjonalnych i nieprofesjonalnych przynoszących względnie trwałe skutki w rozwoju jednostki ludzkiej w jej sferze fizycznej, umysłowej, społecznej, kulturowej i duchowej”[9]. W prównaniu do definicji węższej działalność i bodźce wychowawcze w definicji szerszej nie ograniczają się do działań celowych i świadomych. Podkreśla się tutaj w wychowaniu rolę, jaką spełniają jego realizatorzy oraz aktywność wychowanków.
W słowniku Wincentego Okonia wychowanie „to świadomie organizowana działalność społeczna, oparta na stosunku wychowawczym między wychowankiem, a wychowawcą, której celem jest wywoływanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka”[10]. Powyższe zmiany obejmować mają stronę poznawczo - instrumentalną i emocjonalno - motywacyjną. Wyniki wychowania kształtują się pod wpływem świadomego i celowego oddziaływania, jak i środków masowego przekazu oraz własnych wysiłków jednostki nad kształtowaniem własnej osobowości.
W pedagogice jako nauce o wychowaniu, funkcjonuje wiele definicji. Janusz Tarnowski[11] - za Stefanem Kunowskim - próbuje dokonać ich syntezy. I tak wychowanie ma być systemem działania pokoleń starszych na dorastające (sfera prakseologiczna) celem pokierowania ich wszestronnym rozwojem (płaszczyzna psychologiczna) dla przygotowania według określonego ideału nowego człowieka do przyszłego życia (aspekt socjologiczny). Za najbardziej trafną uważa Tarnowski definicję Klausa Schallera, dla którego wychowanie to „sposoby i procesy, które istocie ludzkiej