Podstawy onkologii . wykład 1
Choroby nowotworowe, znane od starożytności, w XX w. stały się plagą ludzkości.
Po chorobach układu krążenia są drugą przyczyną zgonów.
Światowa Unia Przwciwrakowa (UICC) wraz ze Światową Organizacją Zdrowia(WHO) ogłosiły globalny program zwalczania nowotworów oparty na doświadczeniach europejskich.
Zakłada on powołanie w każdym kraju narodowego programu zwalczania nowotworów, tworzenie sieci wielospecjalistycznych centrów przeciwrakowych (CCC), prowadzenie działań profilaktycznych, wczesnego wykrywania i prawidłowego leczenia nowotworów.
Polska była jednym z pierwszych krajów, w którym na wydziałach lekarskich akademii medycznych podjęto nauczanie onkologii jako odrębnego zintegrowanego przedmiotu.
W myśl założeń Narodowego Programu Zwalczania Nowotworów modyfikacja programów nauczania onkologii, zgodnie z zaleceniami Uniii Europejskiej i Międzynarodowej Unii do Walki z Rakiem (UICC).
Obowiązek wypełniania kart statystycznych dotyczących zgonów ( w tym zgonów na nowotwory złośliwe) wprowadzono w Polsce w 1918 r.
Po drugiej wojnie światowej, w 1952, wprowadzono w Polsce obowiązek zgłaszania wszystkich nowych zachorowań na nowotwory złośliwe.
Do oceny zagrożenia nowotworami złośliwymi można korzystać z danych pochodzących z dwóch źródeł:
a. danych o zachorowaniach na nowotwory złośliwe
b. danych o zgonach z powodu nowotworów złośliwych.
W latach 1987 - 1996 liczba zgonów w Polsce zwiększyła się dla mężczyzn o 1,36% (z 200735 do 203483), a dla kobiet o 2,4% ( z 177630 do 182013).
Nowotwory złośliwe, będące przyczyną 22,1% zgonów mężczyzn i 18,5% zgonów kobiet w Polsce, stanowią grupę ponad 60 chorób.
Udział poszczególnych umiejscowień w zgonach z powodu nowotworów ogółem zmienia się z czasem i jest zależny od płci.
W populacji mężczyzn w 1963 r. najczęściej występującymi nowotworami złośliwymi były nowotwory żołądka (33,2%), a następnie nowotwory płuca (18,3%), gruczołu krokowego i przełyku (ok. $%).
Od 1971 pierwsze miejsce pod względem częstości występowania zajęły nowotwory złośliwe płuca (25,0%), a nowotwory żołądka znalazły się na drugiej pozycji (24,1%)
W populacji kobiet w ciągu ostatnich 30 lat dokonała się jeszcze bardziej znacząca zmiana w strukturze umieralności.
Na początku lat 60 pierwsze miejsce zajmowały nowotwory żołądka (21,6%), a następnie nowotwory piersi, szyjki macicy i płuca.
W 1982 r odsetek zgonów z powodu nowotworów szyjki macicy i nowotworów płuca był taki sam (7%),nowotwór płuca zajmował trzecie miejsce, od 1989 r częstość przekroczyła częstość nowotworów żołądka.
Liczba zgonów na nowotwory złośliwe w Polsce zwiększa się u obu płci, z tym że w populacji mężczyzn szybciej niż w populacji kobiet.
Umieralność na nowotwory złośliwe ogółem u mężczyzn w Polsce na tle innych krajów Europy Środkowej jest relatywnie duża, szczególnie w zachodniej i północnej części Polski
Zwiększenie liczby zgonów na nowotwory złośliwe u obu płci wynika z:
a. zwiększenia wielkości populacji w Polsce
b. starzenia się populacji
c. zwiększenia stężenia czynników rakotwórczych w środowisku oraz zachowań sprzyjających rozwojowi nowotworów,
d. zwiększenia możliwości wczesnego rozpoznawania nowotworów złośliwych.
Badania epidemiologiczne nad nowotworami złośliwymi koncentrują się od kilku dziesięcioleci nad określeniem wpływu czynników środowiskowych oraz czynników genetycznych na zachorowalność i umieralność na te choroby.
Zgodnie z obecnym stanem wiedzy w powstawaniu 80-90% nowotworów złośliwych uczestniczą zewnętrzne czynniki środowiskowe (karcynogeny).
Głównymi czynnikami odpowiedzialnymi za powstawanie nowotworów złośliwych w populacji ludzkiej są te czynniki środowiska, które wynikają z ludzkich zachowań. Badania dowiodły, że takie czynniki stylu życia, jak palenie tytoniu, spożycie alkoholu, sposób odżywiania lub zachowania związane z rozrodczością mają podstawowe znaczenie dla rozwoju nowotworów złośliwych.
Do czynników środowiskowych o najlepiej dowiedzionym działaniu karcynogennym należy tytoń. Nowotworami zależnymi od palenia tytoniu są przede wszystkim nowotwory płuca (u mężczyzn w 80-90% zależne od palenia tytoniu), nowotwory złośliwe jamy ustnej, gardła, krtani i przełyku. Również nowotwory złośliwe trzustki, pęcherza moczowego oraz nerki uznawane są za zależne od tytoniu.
Ryzyko zachorowania na te nowotwory zmniejsza się szybko po zaprzestaniu palenia.
Sposób odżywiania ma istotne znaczenie dla prewencji nowotworów złośliwych. Działanie składników znajdujących się w diecie człowieka może być zarówno ochronne, jak i sprzyjające rozwojowi nowotworów. Dieta bogata w tłuszcz zwiększa ryzyko wystąpienia m.in. nowotworów złośliwych jelita grubego, piersi, gruczołu krokowego, i płuca.
Dieta może mieć jednocześnie działanie ochronne. Zawarte w niej przeciwutleniacze mają działanie chroniące przed powstaniem nowotworów. Do najważniejszych składników diety o właściwościach przeciwutleniających zalicza się pokarmy pochodzenia roślinnego, w tym przede wszystkim warzywa i owoce. Są one podstawowym źródłem: witaminy C, karotenoidów, związków tiolowych i polifenolowych.
Nowotwory piersi:
a. nadmierna wartość energetyczna pożywienia w dzieciństwie i młodości może zwiększać ryzyko,
b. nie stwierdzono związku nowotworu ze spożyciem tłuszczu u kobiet w średnim wieku,
c. duże spożycie warzyw działa ochronnie,
d. dwa drinki dziennie prawdopodobnie zwiększają o ok. 25%.
Nowotwory jelita grubego:
a. spożycie dużych ilości mięsa podwaja ryzyko,
b. rola błonnika jest niepewna
c. kwas foliowy (zarówno z zielonych warzyw, jak i suplementacja) działa ochronnie,
d. picie dużych ilości alkoholu jest czynnikiem ryzyka.
Nowotwory płuca:
a. zielone i żółte warzywa mają działanie ochronne u palaczy tytoniu, jednak żaden z tych czynników nie jest w stanie całkowicie zniwelować wpływu dymu tytoniowego.
Zapobieganie nowotworom:
a. dieta powinna być urozmaicona,
b. należy ograniczyć spożycie czerwonego mięsa do 1 porcji na tydzień lub rzadziej,
c. należy zwiększyć spożycie warzyw i owoców,
d. pożądane jest spożywanie co najmniej 5 razy dziennie warzyw i owoców,
e. nie należy przypalać lub przypiekać mięsa i ryb,
f. nie nadużywać alkoholu.
Otyłość u kobiet jest dosyć ściśle związana z nowotworami pęcherzyka żółciowego, piersi, szyjki macicy, trzonu macicy, endometrium i jajnika. Kobiety, których masa ciała przekracza o 35% prawidłową masę ciała, mają o 55% większe ryzyko tych nowotworów niż kobiety szczupłe.
U mężczyzn, których masa ciała przekracza o 35% prawidłową masę ciała, mają o 40% większe ryzyko tych nowotworów niż szczupli.
Zapobieganie:
Należna masa ciała przez całe życie, utrzymywana przez regularne ćwiczenia i odpowiednią dietę.
Wskaźnik BMI
W przypadku kobiet obwód brzucha nie powinien przekraczać 80 cm. Wynik pomiaru większy (u mężczyzn - ponad 94 cm) jest, zdaniem naukowców i lekarzy, powodem do zmartwienia, zwłaszcza jeśli nadmiarowi tkanki tłuszczowej w okolicach talii i brzucha towarzyszy spora nadwaga lub - co gorsza - otyłość. Dlatego warto się mierzyć w pasie.
Największe ryzyko nowotworów dotyczy tych części ciała, które są narażone na bezpośredni kontakt z czynnikami karcynogennymi w miejscu pracy (skóra, drogi oddechowe i płuca). Narządem wewnętrznym, narażonym na największy kontakt z karcynogenami, jest pęcherz moczowy. Uważa się, że około 5% nowotworów u mężczyzn i ok. 1% u kobiet spowodowane jest karcynogenami w miejscu pracy.
Aktywność fizyczna zmniejsza ryzyko raka jelita grubego u obu płci, podczas gdy brak regularnego ruchu może zwiększać ryzyko nowotworów jelita nawet 2-krotnie. Coraz więcej badań sugeruje, że ćwiczenia fizyczne mogą mieć znaczenie w profilaktyce nowotworów piersi.
Promieniowanie nadfioletowe jest powodem występowania ponad 90% czerniaków złośliwych skóry i ponad 90% innych nowotworów skóry ( podstawnokomórkowych i kolczystokomórkowych)
Zapobieganie:
a. zmniejszenie niepotrzebnego i długotrwałego przebywania na słońcu,
b. używanie kremów do opalania z filtrem większym niż 15 SPF
c. unikanie przebywania na słońcu w godzinach 10-15,
d. używanie przewiewnej odzieży osłaniającej jak największe części ciała,
e. ochrona dzieci przed nadmierną ekspozycją słoneczną,
f. systematyczna samokontrola skóry i konsultacja z lekarzem każdej nowej zmiany na skórze.
Rola czynników zakaźnych w powstawaniu nowotworów jest coraz lepiej poznana.
a. unikanie kontaktu z krwią,
b. unikanie wczesnych zakażeń u niemowląt poniżej 3 miesiąca życia,
c. kobiety powinny sobie robić testy HPV
d. dzieci matek nosicielek HBV lub HCV powinny po urodzeniu otrzymać immunoglobuliny,
e. kobiety nosicielki HTLV-1, nie powinny karmić piersią lub ograniczyć karmienie do 6 miesięcy, itp
Późny wiek pierwszego porodu, wczesny wiek pierwszej miesiączki , późny wiek menopauzy i brak dzieci zwiększają ryzyko nowotworów piersi. Brak dzieci jest czynnikiem zwiększającym ryzyko raka jajnika i endometrium.
Dziedziczne mutacje genetyczne są przyczyną pewnej części nowotworów. Szacuje się, że 5-10% większości lokalizacji nowotworowych spowodowane jest defektem pojedynczego genu.