Konwersja pism stosowana była już w starożytności przez Egipcjan i Żydów. Stosowali ją w celu oddawania obcych nazw własnych (osobowych i geograficznych) w piśmie swego kraju. Do bibliografii konwersję pism wprowadził Konrad Gesner w „Bibliotheca universalis” w 16 wieku, aby móc nazwy autorów greckich i hebrajskich umieścić w jednym szeregu z łacińskimi. Zagadnienie konwersji pism doczekało się już swej bibliografii obejmującej 763 pozycje.
Przez konwersję pism rozumie się „przedstawienie elementów pisma jednego języka za pomocą elementów innego języka”.
Hanan Wiellisch wyróżnia ze względu na sposób wprowadzenia w życie dwa typy konwersji: absolutną i względną. Absolutna jest wprowadzana drogą urzędową bądź przy podboju jednego kraju przez inny bądź rozpoczęciu stosowania określonego pisma w języku, który dotychczas nie posługiwał się żadnym pismem, np. zastąpienie w Turcji alfabetu arabskiego przez łaciński w 1928 roku. Konwersja względna zaś używana jest w celu udostępniania niedostępnych wyrazów obcego języka.
Ze względu na rodzaj pisma języka docelowego rozróżnia się latynizację, gdy tym pismem jest pismo łacińskie, cyrylizację, gdy jest nim pismo cyrylickie, i analogicznie: arabizację, grecyzację, hebraizację, japonizację,itd.
Ze względu na metodę dokonywania konwersji pism wyróżniamy: transliterację i transkrypcję. Transliteracja to według polskiej normy „konwersja pisma polegająca na graficznym odtworzeniu liter jednego alfabetu przez użycie odpowiadających im liter innego alfabetu, w razie potrzeby zaopatrzonych w znaki diakrytyczne, bez uwzględnienia fonetycznych właściwości głosek odpowiadających literom transliterowanym”. Transkrypcja zaś polega na odtworzeniu fonemów (jednostek fonetycznych) i/lub morfemów (najmniejszych cząstek znaczeniowych wyrazu) odpowiadających poszczególnym znakom pisma oryginalnego przez użycie odpowiednich liter bądź zespołów liter pisma docelowego z uwzględnieniem ich właściwości fonetycznych. Czasami zachodzi konieczność odtworzenia pisma oryginalnego na podstawie pisma docelowego, a więc zastosowanie zasady odwracalności. Zabieg taki nazywa się retransliteracją bądź retranskrypcją. O ile pierwszy jest możliwy, gdyż w transliteracji nie jest konieczne uwzględnianie systemu fonetycznego języka docelowego, o tyle trudniejsza jest sprawa retranskrypcji: i tu systemy fonetyczne obu języków są różne, ale pisownia wyrazu przetranskrybowanego została dopasowana do systemu fonetycznego języka docelowego i powrót do systemu fonetycznego języka oryginalnego może okazać się bardzo trudny.
Norma ISO/TC 46 wyróżnia trzy poziomy konwersji:
-konwersja ścisła pozwalająca na stosowanie zasady odwracalności (retransliteracje) dzięki temu, że nie stosuje wariantów, które nie uwzględniałyby zwyczajów narodowych dotyczących wymowy lub ortografii.
-konwersja uproszczona, np. przy pracy na komputerach nie dysponujących kompletnym zestawem liter używanym przy konwersji ścisłej, ta metoda pozwala na warianty, ale nie zawsze na retransliterację. Może być stosowana w międzynarodowej wymianie informacji.
-konwersja popularna, która bierze pod uwagę system fonetyczny języka docelowego stanowi więc transkrypcję, mającą zawsze charakter narodowy.
Norma RWPG składa się z trzech części:
zasad
tablicy uwzględniającej 6 rodzajów znaków diakrytycznych, a więc zachowującej zasadniczo regułę „litera za literę”, jednakże dopuszczającej 9 rozwiązań wariantowych, w których występują dwuznaki.
Tablicy, w której brak znaków diakrytycznych, natomiast występują zestawienia 2-u , a nawet 3- literowe, w przeznaczonej do stosowania w systemach zautomatyzowanych.
W Polsce pierwsza norma na omawiany temat ukazała się w 1959 roku (PN-59/N-01201 „Przepisy bibliograficzne. Transliteracja alfabetów cyrylickich”), a jej nowelizacja w 1970 roku(PN-70/N-01201 „Transliteracja słowiańskich alfabetów cyrylickich”). Należy nadmienić, że przy opracowywaniu normy polskiej z 1959 roku został wykryty w zaleceniu ISO z 1954 roku szereg nieścisłości, które strona polska wskazała w memoriale do ISO, postulując nowelizację zalecenia. Postulaty te zostały uwzględnione w zaleceniu ISO z 1968 roku. Ponowną nowelizację omawianej normy polskiej podjęto w połowie lat 70-tych; będzie ona polegać na wprowadzeniu do normy postanowień normy RWPG. Prace nad nowelizacją miały być zakończone w 1981 roku.
Zarówno w stosunku do normy polskiej z 1970 roku jak i do zalecenia ISO z 1968 roku są wysuwane następujące zarzuty:
występuje niekonsekwencja w transliteracji e przez e, podczas gdy należało stosować odpowiednio: -je, jo.
ukraińskie i białoruskie należałoby transliterować zgodnie z wymową przez h.
jeśli białoruskie i ukraińskie r byłoby transliterowane przez h, to litera x powinna by być transliterowana przez ch.
Metoda transkrypcji ma swoje dodatnie i ujemne cechy. Przemawiają za nią:
dostosowanie do systemu fonetycznego języka docelowego, co sprawia, że tekst jest łatwy do odczytania.
możność stosowania tej metody do wszelkich pism, a więc również do pism ideograficznych i sylabicznych.
Natomiast przeciw niej:
ze względu na dostosowanie do systemu fonetycznego języka docelowego, a nawet do jego różnych dialektów, metoda ta nie może mieć charakteru międzynarodowego, lecz wyłącznie narodowy, a czasem nawet tylko regionalny czy lokalny.
ze względu na to, że istnieje wiele systemów transkrypcji, możliwa jest wielość rozwiązań, co utrudnia między innymi odszukiwanie nazwisk w katalogach.
ten sam znak można odczytać w rozmaity sposób.
retranskrypcja jest znacznie trudniejsza od retransliteracji, a czasem nawet niemożliwa.
nie istnieją dotychczas żadne normy transkrypcji jednego pisma na inne.
Według Gilarewskiego i Starostina poprawna transkrypcja powinna spełniać następujące warunki:
w obrębie jednego kraju powinien obowiązywać jeden system transkrypcji, obecnie takich przepisów nie ma, toteż np. nazwisko Galsworthy można transkrybować na pismo rosyjskie 144 sposobami.
nie należy stosować znaków diakrytycznych.
transkryptorzy powinni specjalizować się w określonych językach.