Aktywność ruchowa w naukach o kulturze fizycznej

Jak psychologia interpretuje aktywność ruchową?

Czym jest posychologia sportu?

Powszechnie wiadomo, że można wyróżnić kilka form działalności sportowej.Są to:sport profesjonalny wyczynowy-kwalifikowany, sport dzieci i młodzieży, szkolne wychowanie fizyczne, rekreacyjne uprawianie sportu oraz sport w rehabilitacji ruchowej. Każdy z wymienionych rodzajów działaności stanowi przedmiot zainteresowania wielu dziedzin nauki, szczególnie tych, które wiążą się z naukami o kulturze fizycznej. Do nauk tych zaliczyć należy bez wątpienia psychologię.

Na temat omawianej dziedziny wypowiada się Mała encyklopedia sportu [1987] stwierdzając, że psychologia sportu to dział psychologii stosowanej zajmujący się badaniem psychologicznych podstaw aktywności człowieka w wychowaniu fizycznym, sporcie, rekreacji i rehabilitacji ruchowej.

W roku 1996 Europejska Federacja Psychologii Sportu (Europen Federation of Sport Psychology) opracowała definicję, która w niewielkim uproszczeniu brzmi następująco: „Psychologia sportu zajmuje się badaniem psychologicznych postaw, procesów i efektów działalności sportowej”.

Termin „sport”ma zarówno w definicji FEPSAC, jak i w Małej encyklopedii sportu szerokie znaczenie i obejmuje wszelką aktywnośc ruchową mającą na celu podjęcie współzawodnictwa, rekreacji, edukacji lub poprawę stanu zdrowia. Psychologię zaś można określic jako „nauke o umyśle i zachowaniu”.

Psychologia sportu jest zatem bardzo obszerną dziedziną nauki. Amerykańscy badacze wyraznie rozróżniają akademicką psychologię sportu, która koncentruje się na wszystkich czynnikach mających wpływ na uczestnictwo i charakter działalności sportowej, i stosowaną psychologię sportu, która koncentruje się wyłącznie na wykorzystaniu psychologi w celu uzyskania lepszych wyników sportowych. Psycholodzy europejscy nie dokonali jak dotąd takiego rozróżnienia.

W śród zadań szczegółowych psychologii sportu można wymienić:

• Badanie faktów i prawidłowości ukazujących specyfikę zachowań i rozwoju człowieka podejmującego różne formy działalności sportowej.

• Poznawanie wymogów, które stawia człowiekowi uprawianie różnorodnych dyscyplin sportu, z uwzględnieniem jego możliwości, cech indywidualnych i warunków działania.

• Rozwój specyficznej dla działalności sportowej form diagnostyki psychologicznej.

• Stałe poszukieanie nowych możliwości praktycznego oddziałowywania profilaktycznego, wspomagającego, a także korekcyjnego i intergracyjnego w sporcie, z zastosowaniem różnorodnych środków psychologicznych.

Historia psychologii sportu.

Przegląd literatury wskazuje na to, że relacje między sportem i psychologią mają długą historię, sięgającą pierwszych eksperymentów Tripletta, w których badacz zajmował się czynnikami wpływającymi na wyniki cyklistów. Znawcy przedmiotu osadzają korzenie psychologii sportu w końcu XIX wieku. Uznawany za jednego z jej prekursorów - amerykański badacz Coleman Roberts Griffith, większość swoich prac naukowych napisał w latach 20- i 30-tych. Książkę "Psychology of Coaching" opublikował w roku 1926, a "Psychology and Athletics" w 1928. W tamtym czasie współpracował z zespołem baseballowym Chicago Cubs. Panuje przekonanie, że niezwykłe sukcesy, jakie odniosła ta młoda drużyna były efektem owej współpracy. Do grona pionierów tworzących podwaliny specjalności zaliczani są też rosyjscy psychologowie, A.C.Puni i P.A.Rudik.

Psychologowie przez kilka dziesięcioleci badali sport w imię jego własnych celów lub też, ze względów ogólnych, jako przykład ludzkiego zachowania, zanim dyscyplina została rozpoznana i rozwinięta.

Przez ponad 30 lat psychologia sportu i aktywności fizycznej (sport and exercise psychology) wzrastała od swych niepewnych początków, do pewnej swojej wartości, dojrzałej dziedziny akademickiej, zaliczonej do grona stosowanych gałęzi psychologii, wspieranej przez niezliczone teksty, międzynarodowe czasopisma (np. International Journal of Sport Psychology, Sport Psychologist, Journal of Sport and Exercise Psychology i wiele innych) i profesjonalne stowarzyszenia, np. Światowe Towarzystwo Psychologii Sportu (ISSP), Towarzystwo Stosowanej Psychologii Sportu (AASP), Sekcję Psychologii Sportu i Ćwiczeń Fizycznych przy Amerykańskim Towarzystwie Psychologicznym (APA; Dyvision 47), Międzynarodowe Towarzystwo Treningu Mentalnego i Doskonałości (ISMTE), a także organizacje kontynentalne, np. Federację Europejską Psychologii Sportu i Aktywności Fizycznej (FEPSAC), zwołujące kongresy, na których specjaliści z całego świata dyskutują nad nowymi teoriami, wynikami badań i rozwiązaniami praktycznymi, wyznaczającymi przyszłość dyscypliny.

Podejście teoretyczne i prace o charakterze badawczym dominowały w psychologii sportu aż do lat 80-tych, kiedy to solidne podstawy wiedzy akademickiej okazały się niewystarczające w świetle oczekiwań,wywołanych przez współczesne uwarunkowania świata sportu i aktywności fizycznej, wymagające natychmiastowych rozwiązań praktycznych. Psychologowie sportu podjęli penetrację wszystkich obszarów działalności ruchowej człowieka, w tym psychologicznych aspektów sportu masowego, zdrowego stylu życia, czynnych form wypoczynku, turystyki i rekreacji, edukacji fizycznej, a także sportu osób niepełnosprawnych i widowiska sportowego - jednak, napędem rozwoju i bazą przyszłych zastosowań był w przypadku tej gałęzi wiedzy, sport wielkiego wyczynu.

Praca psychologa sportowego.

W ciągu ostatnich 25 lat psychologia sportu przekształciła się z nauki będącej "na zewnątrz" procesu szkolenia w jego część standardową, wspierającą pracę zespołów trenerskich. W wielu krajach stała się integralnym elementem sterowania rozwojem sportowców, podobnie jak ma to miejsce z przygotowaniem kondycyjnym, opieką medyczną czy wsparciem ze strony fizjologii żywienia.

W nowoczesnym szkoleniu najlepszych na świecie sportowców uczestniczą wielokierunkowo różni specjaliści, których celem jest wzmocnienie potencjału i efektywności działania sportowego. Od początku lat 80-tych obserwowany jest we wszystkich krajach bardzo wyraźnie trend rosnącej liczby psychologów sportu bezpośrednio zaangażowanych w proces przygotowań do imprez o najwyższej randze, w tym mistrzostw świata i igrzysk olimpijskich, tak w sporcie amatorskim jak i zawodowym.

Wszyscy olimpijczycy są w swojej dyscyplinie wybitnymi sportowcami, ale w danym dniu tylko jeden z nich może być zwycięzcą. W obliczu presji różnią się pomiędzy sobą zdolnością do podejmowania trafnych decyzji oraz kontrolowania emocji. W popularnym rozumieniu, celem konsultowania się z psychologami ma być opanowanie przez sportowców sztuki sterowania emocjami i samokontroli, która zmniejszy ryzyko popełnienia błędu w najtrudniejszych momentach walki .

Psychologowie, którzy podpisują kontrakty z zespołami olimpijskimi, spędzają tygodnie, miesiące i lata, pomagając zawodnikom w opanowaniu zdolności kierowania zasobami umysłowymi, "oswojenia" lęku, wykorzystania sprawności motorycznej i wyobraźni, ukierunkowania celów, sterowania procesami uwagi i koncentracji, doskonalenia strategii komunikowania się, pełnego powrotu do zdrowia po kontuzjach, pogłębienia i przyspieszenia procesu odnowy i in., zgodnie z hasłem: Kluczem do zwycięstwa i osiągnięcia maksymalnego rezultatu jest połączenie funkcji umysłu i ciała.

W uproszczeniu mówi się, że dla olimpijczyków poprzeczka ustawiona jest bardzo wysoko. Ekstremalnie wysoki jest poziom presji i żądań kierowanych pod ich adresem w sytuacjach startowych. Psychologowie sportu pracują z zawodnikami nie tylko w celu złagodzenia dokuczliwego stresu, utrudniającego działanie. Głównie chodzi o to, aby zarówno najmłodsi atleci, jak i starsi mistrzowie umieli wykorzystywać stres dla osiągnięcia lepszych rezultatów i pokonania przeciwników w sportowej rywalizacji.

Wiedzy i umiejętności psychologicznych potrzebują także trenerzy, aby potrafili zaostrzyć lub złagodzić pobudzenie startowe u swoich zawodników, jak również świadomie kierować własnymi reakcjami podczas ważnych zawodów. Zwykle trenerzy popełniają wtedy dwa rodzaje błędów: albo z powodu przeżywania napięcia zachowują się "poniżej swojego poziomu fachowego" - stają się nadopiekuńczy lub też boją się udzielać "złej" rady, narażając na szwank szanse zwycięstwa. Czasem także niepotrzebnie pouczają zawodników, przekazując rozpraszające, nadmiernie rozbudowane komentarze na temat wybranych działań technicznych lub taktycznych. Z obserwacji wynika również, że niekontrolowane emocje zaburzają sprawne porozumiewanie się trenerów z zawodnikami.

Udział w światowej rywalizacji i licznych startach musi opierać się na stabilnej i silnej motywacji, a przygotowanie sportowców, którzy latami dążą do mistrzostwa i mają po temu zapewnione warunki, wymaga ogromnych nakładów.

Mimo dynamicznego rozwoju psychologii sportu, nie sposób przedstawić propozycji praktycznych rozwiązań w obliczu wszystkich nowych sytuacji i oczekiwań. Takie kwestie, jak: kryzysy w karierze, zadowolenie z czynnego uczestniczenia w dowolnej formie aktywności i w każdym etapie życia, godzenie sportu z nauką, przygotowaniem zawodowym i zabezpieczeniem potrzeb rodziny, kreowanie pozytywnego wizerunku siebie jako sportowca czy też współpraca z mediami i sponsorami, nabierają coraz większego znaczenia. Aktualnie, bardzo istotnym "wyzwaniem" dla praktycznej psychologii sportu i doradztwa psychologicznego, są zagrożenia związane z zażywaniem przez sportowców środków dopingujących, narkotyków oraz leków, problemy przetrenowania, "wypalenia się", zaburzenia odżywiania (anoreksja, bulimia) itp.
Szczególnej uwagi wymaga opracowanie materiałów i poradników dla trenerów, które będą poświęcone relacjom z zawodnikami i współpracy z członkami zespołu szkoleniowego, w tym z psychologami sportu oraz rodzinami zawodników.

Osobowość a sport.

Celem różnych teorii osobowości jest wyjaśnienie, dlaczego ludzie w różnych sytuacjach zachowują się w określony sposób. Teorie cech sugerują że, największy wpływ na nasze zachowanie ma biologia. Znaleziono jednak niewiele cech osobowości sportowców różniących sportowców i osoby, które nie uprawiają tej dzialalności. Niektóre z nich wydają się połączone z sukcesami w określonej dyscyplinie sportu oraz jej wyborem. Teorie interakcyjne zakładaja z kolei, że nasze zachowanie jest wynikiem relacji między różnicami genetycznymi a właściwościami określonej sytuacji. Podejście to okazało się szczególnie przydatne w psychologi sportu, pozwala bowiem na skonstruowanie profilów osobowości zawodników odnoszących sukcesy. Teoria społecznego uczenia się podkreśla rolę zachowań wyuczonych od innych ludzi, szczególnie w dzieciństwie. Pomaga nam zrozumieć, jak dzieci uczą się zachowań związanych ze sportem oraz postaw wobec sportu.

Postawa wobec sportu.

Postawę (ogólnie) można zdefiniować jako „trwałą ocenę - pozytywną, lub negatywną - ludzi, obiektów oraz idei”. Definicja ta podkreśla dwie cechy postawy: jej trwałość oraz jej charakter oceniający. Postawa jest zawsze stosunkiem do czegoś, wiec równie dobrze może to być postawa wobec sportu. Postawa wobec sportu powoduje, że mamy określony stosunek do niego, o odpowiednim zabarwieniu emocjonalnym, stosunek pozytywny, albo negatywny. Postawy kształtują się we wczesnym dzieciństwie, dziecko nabywa odpowiednie postawy do sportu na skutek właściwego procesu wychowawczego. Pozytywne aspekty sportu są niezaprzeczalne, bowiem ruch, wiąże się ze zdrowiem. Dlatego też, warto by rodzice i nauczyciele kształtowali wśród dzieci pozytywną postawę wobec sportu, bowiem raz powstałą postawę, bardzo trudno zmienić, o czym można się przekonać obserwując ludzi, którzy chcąc np. schudnąć, wolą wydawać duże pieniądze na cudowne specyfiki obiecujące błyskawiczne schudnięcie, natomiast z obrzydzeniem myślą o uprawianiu jakiegokolwiek sportu, uważając, że jest to coś męczącego i nieprzyjemnego. Trzeba jednak zaznaczyć, że choć zmiana postaw wobec sportu jest trudna, nie oznacza, że jest niemożliwa. I tu przydaje się wiedza z zakresu psychologii.
W psychologii można wyróżnić dwa podejścia do problemu postaw:

1. Podejście funkcjonalne, mówi o tym, że przyjmowanie określonych postaw pełni trzy główne funkcje psychologiczne: adaptacyjną, poznawczą oraz obrony ego.

2. Podejście strukturalne (model ABC: Affective, Behavioral, Cognitive), zakłada, że każda postawa zawiera składnik emocjonalny (ustosunkowanie emocjonalne do przedmiotu postawy), składnik poznawczy (wiedzę o przedmiocie postawy) i składnik behawioralny (zachowanie wobec przedmiotu postawy).

Postawy są elementem psychiki podlegającym pomiarowi. Trzy główne skale mierzące postawy to: skala Likerta, skala dyferencjału semantycznego oraz skala Thurstone'a.
Każdy z nas jest poddany nieustannemu wpływowi innych ludzi. Wpływ ten jest najsilniejszy w okresie dzieciństwa. Jednym z terminów opisujących wpływ społeczny jest pojęcie socjalizacji.

Przygotowanie psychiczne sportowca.

Spośród trzech głównych elementów przygotowania zawodnika do startu: fizycznego, technicznego i psychicznego, tylko ten ostatni tłumaczy w sposób statystycznie istotny zajęte miejsce w rankingu.Wskazuje to na wagę przygotowania psychicznego w sporcie. Nie oznacza to jednak, że z odpowiedniego przygotowania nie mogą korzystać ludzie którzy nie uprawiają sportu wyczynowo, wręcz przeciwnie. Spośród wielu elementów takiego przygotowania wyróżnić można przygotowanie w zakresie procesów poznawczych, czyli, ogólnie, przetwarzania informacji. Spośród nich wyróżniają się wyobrażenia i uwaga.

Wyobrażenie jest to proces psychiczny mający uniwersalne znaczenie dla całej działalności człowieka. Wyróżnia się wyobrażenia odtwórcze, występujące pod nieobecność rzeczywistych obiektów, oraz twórcze, obiektów nie istniejących. Za przyczyną wyobrażeń w procesie aktywności ruchowej zawodnik kontroluje prawidłowe wykonanie ruchów, analizuje powstałe niedokładności i błędy w ich przebiegu. Pozwala to na sformułowanie twierdzenia o wielofunkcyjnym charakterze wyobrażeń ruchowych. Wyróżniamy trzy funkcje wyobrażeń: programującą, trenującą i reagującą.
Funkcja programująca zostaje spełniona wtedy, gdy ćwiczący wyobraża sobie sposób realizacji podjętego działania, i próbuje zastosować je w praktyce. Przykładowo osoba ucząca się pchnięcia kulą , na podstawie wysłuchanego opisu ćwiczenia, sposobu jego wykonania oraz obejrzanego pokazu, próbuje wyobrazić sobie przebieg ruchu.

Funkcja trenująca zapewnia szybsze opanowanie ruchów i sprzyja ich optymalizacji. Trenowany efekt wyobrażeń ruchowych powstaje na skutek utrwalania określonych związków w funkcjonalnym systemie poprzez wielokrotne „myślowe” wykonywanie konkretnych działań ruchowych i wielokrotne praktyczne ich powtarzanie.
Funkcja reagująca wyraża się w systemie kontroli i korygowania działań w trakcie ich wykonywania. Przykładowo narciarz, posiadający w miarę dokładne wyobrażenie czynności ruchowej w trakcie ich wykonywania, sprawdza w jakim stopniu jego ruchy są zgodne z wyobrażeniem.

Trzeba podkreślić że w sporcie niemal niezbędna jest umiejętność sterowania zarówno uwagą jak i treścią wyobrażeń, w zależności od tego jaką dyscyplinę sportu wybierzemy zmienią się wymagania co do ich zakresu.

Uwaga jest to proces psychiczny polegający na szczególnej koncentracji czynności poznawczych na określonym przedmiocie (zadaniu) lub dokładniejszym uświadomieniu sobie działających bodźców. Źródłem uwagi w sytuacjach sportowych mogą być bodźce, które wyróżniają się nagłością pojawienia, np. ruchem na tle nieruchomym, lub bezruchem na tle poruszającym się, nagła zmiana siły itp. Taki rodzaj skupienia czynności poznawczych, nie zamierzony przez sportowca, wywołany przez sytuację, określa się jako uwaga mimowolna. Wynika ona z instynktownego, mimowolnego nastawienia narządów zmysłowych w kierunku miejsca pobudzenia. Inny rodzaj szczególnej aktywności czynności poznawczych (uwagi) sportowca może być efektem podjęcia przez niego zamierzonego działania, skupiającego się wokół realizacji określonego zadania sportowego i nazywa się go uwagą dowolną. Oba z wymienionych rodzajów uwagi niezmiennie towarzyszą w podejmowaniu wszelkiej działalności sportowej, zarówno w procesie uczenia się jak i treningu, jak i w trakcie rywalizacji.

Niezależnie od wymienionych wyżej rodzajów, uwagę mogą charakteryzować pewne cechy:

• Stopień skupienia koncentracji, wyrażający się wyodrębnieniem ograniczonego zakresu obiektów, na które uwaga jest skierowana.
• Zakres uwagi wyraża się liczbą przedmiotów lub cech przedmiotu, które można objąć zasięgiem uwagi przy równoczesnym ich spostrzeganiu.
• Podzielność dotyczy umiejętności intensywnego skupiania się na dwóch lub kilku czynnościach.
• Przerzutność pozwala na szybki przenoszenie uwagi z jakiegoś przedmiotu lub osoby na inny .
• Trwałość wyraża się długotrwałym utrzymywaniu uwagi na określonym przedmiocie lub czynności.

Jeśli uwzględnimy fakt dużej złożoności i zmienności nawyków działalności sportowej, zrozumiała będzie konieczność pełnego skupienia się zawodnika na wykonywanych przez siebie czynnościach. Szczególnie ważne będzie to w dyscyplinach wymagających maksymalnego wysiłku w niedługim czasie, jak na przykład w podnoszeniu ciężarów, lub dużej precyzji układu ruchu. W takich dyscyplinach jak gimnastyka, gimnastyka artystyczna, akrobatyka, skoki narciarskie, skoki do wody, techniczne konkurencje lekkoatletyczne czy sprinty nawet chwilowe rozproszenie uwagi może spowodować błąd prowadzący do porażki lub nawet kontuzji. Jest to ściśle związane z tendencją do stałego podnoszenia technicznego poziomu wykonywanych nawyków, a przede wszystkim z wprowadzenia do ćwiczeń coraz trudniejszych, a często ryzykownych elementów. Opanowanie tych elementów staje się możliwe przy maksymalnej koncentracji psychiki, czyli pełnym zaangażowaniu uwagi.

Ilość i zróżnicowanie dyscyplin sportowych jest ogromna, a prawie każda z nich stawia odmienne wymogi co do rodzajów i cech uwagi sportowca. O ile jedne z nich wymagają szczególnie doskonałego funkcjonowania uwagi zamierzonej oraz aktywności jednej z jej cech np. koncentracji, inne mogą stawiać wszechstronne wymagania wobec uwagi niezamierzonej, oraz aktywności kilku jej cech jednocześnie np. przerzutności i podzielności. Przykładem może tu być bieg na 100m gdzie moment startu ma największe znaczenie a walka sportowa toczy się w krótkim czasie, oraz skoki narciarskie w których zawodnik musi potrafić utrzymać koncentracje przed skokiem jak i w jego trakcie by skok był udany. Z kolei takie dyscypliny jak rajdy samochodowe, bobsleje czy narciarstwo alpejskie w związku z szybko następującymi zmianami sytuacji, będą wymagały przede wszystkim uwagi przerzutnej. Do tych dyscyplin zalicza się także gry zespołowe, ze względu na znaczną zmienność sytuacji, których przeważnie nie można dokładnie przewidzieć. Dlatego też niezbędna jest w tym przypadku mimowolna gotowość poznawcza oraz szczególnie wysokie wymagania w zakresie przerzutności i podzielności uwagi zawodnika. Wśród cech uwagi siatkarza w procesie gry wymienia się praktycznie wszystkie, którymi jest charakteryzowana uwaga. Są nimi duży zakres, trwałość, pełna koncentracja na grze, szybka i łatwa przerzutność a także duża podzielność.

Nabywanie umiejętności

W każdej dyscyplinie sportowej istnieje określony poziom biegłości, a wszelkie ćwiczenia, niezależnie od zaawansowania, obejmują naukę i rozwijanie nowych umiejętności. Każdy człowiek dysponuje podstawowym zestawem zdolności fizycznych, takich jak np. szybkość czy siła, ale by móc liczyć się na arenach sportowych należy te zdolności ćwiczyć, doskonalić.

Czym zatem są umiejętności? Umiejętności, zgodnie z definicją Knappa, to „wyuczona zdolność do osiągania zamierzonych rezultatów przy maksymalnej pewności i często minimalnym nakładzie czasu lub energii, albo obu tych czynników”. Zdolności, z kolei, to cechy wrodzone, i często nie poddające się zmianie. Wyznaczają one możliwości człowieka w danej dziedzinie. Jeśli ktoś chce zostać wybitnym sportowcem, warto by ocenił swoje zdolności w danej dyscyplinie.

Badacze starają się sklasyfikować zdolności, i tak, interesuje ich stopień w jakim różne zdolności współwystępują u tych samych osób (hipoteza o ogólnym uzdolnieniu ruchowym), a także stopień, w jakim różnią się one u poszczególnych zawodników (hipoteza specyficzności). Wiele osób żywi przekonanie, że istnieje superzdolność, która wpływa, choć nie determinuje bezpośrednio specyficznych zdolności motorycznych. Oznacza to, że zawodnicy osiągający zwykle największą liczbę punktów w ocenie danej zdolności, mają rozwinięte także i inne zdolności.

Fleishman sformułował trochę inny pogląd na zdolności. Jego zdaniem istnieją dwa rodzaje zdolności motorycznych:

1. ogólne (właściwości fizyczne, takie jak siła, szybkość, wytrzymałość oraz gibkość)

2. psychomotoryczne (obejmujące zarówno cechy fizyczne, jak i związaną z nimi percepcję).

Idea zakładająca decydującą rolę zdolności w osiąganiu sukcesu sportowego znajduje szerokie zastosowanie np. przy wyborze dyscypliny sportu, w której dana osoba ma największe szanse osiągnąć sukces. Można też stwierdzić, że niektóre zdolności powodują, że łatwiej jest nabywać konkretne umiejętności. Zdolności bez regularnego treningu są jednak mało użyteczne.

Psychologia zna wiele systemów klasyfikacji umiejętności ruchowych.

Można wyróżnić:

1. Umiejętności makro- i mikroruchowe.

2. Umiejętności wysoce i nisko ustrukturalizowane.

3. Umiejętności wyodrębnionem rozmyte i sekwencyjne.

4. Umiejętności poddane wewnętrznemu lub zewnętrznemu rytmowi.

Każdą umiejętność nabywa się etapami. Umiejętności w zakresie nowej dyscypliny sportowej nabywa się stopniowo i z czasem wymagają one coraz większej koncentracji. Można wyróżnić trzy etapy zdobywania umiejętności.

1. Etap poznawczy, którego celem jest opracowanie programu motorycznego, czyli mentalnej reprezentacji umiejętności i sposobu jej wykonywania. Na tym etapie omawia się daną umiejętność z innymi zawodnikami, korzysta się z własnych zdolności wizualnych, obserwuje własne kończyny podczas wykonywania ruchu, przygląda bardziej zaawansowanym zawodnikom, ćwiczy się ruch w wyobraźni i wizualizuje siebie jako osobę posługującą się nową umiejętnością we właściwy sposób. Istotną rolę w kierowaniu tymi technikami odgrywa trener.

2. Etap skojarzeniowy to faza, kiedy praktykuje się nowe umiejętności. W miarę postępu ćwiczeń obniża się stopień koncentracji na ich wykonywaniu. Na tym etapie w mniejszym stopniu odwołuje się do strony wizualnej, a bardziej do proprioceptywnej, czyli sfery uczuć płynących z ciała. Podczas wykonywania ruchu propriocepcja jest ważna, bowiem za jej pomocą uczymy się odczuwać poprawność wykonywanych ruchów bez przyglądania się im. Na tym etapie praktyczne działanie obniża częstość popełnianych błędów i poprawia szybkość, dokładność i harmonię działania ruchowego.

3. Etap autonomiczny osiąga się gdy opanuje się nową umiejętność w stopniu, który umożliwiają zdolności. Na tym etapie wykorzystanie nabytej umiejętności wymaga niewielkiego udziału świadomości, a nawet myślenie o tym co się robi i świadome próby usprawnienia tego w rzeczywistości pogarszają jakość działania. Kiedy zawodnik potrafi wykonać daną czynność bez zastanowienia może skoncentrować się na innych rzeczach, takich jak strategia.

W uprawianiu sportu bardzo ważne jest również przetwarzanie informacji przez zawodnika.

Podejście zwane przetwarzaniem informacji w psychologii odnosi się do badania procesów poznawczych w analogii do komputera. Podobnie jak operacja komputerowa, umiejętność ludzka została podzielona na trzy etapy: przyjęcie informacji (percepcja), przetwarzanie (podejmowanie decyzji) oraz wynik. Koncepcja ta jest użyteczna dla psychologów sportu, ponieważ pozwala podzielić umiejętności oraz proces ich zdobywania na części składowe.

Informacje mogą napływać do zawodnika w różnych formach - mogą to być informacje wizualne, informacje, których źródłem jest zmysł propriocepcji. Informacje te trafiają do pamięci krótkotrwałej, w której zachodzi myślenie oraz podejmowanie decyzji przy wykorzystani informacji pochodzących z procesów percepcyjnych i pamięci długotrwałej. Podejmowanie decyzji ma miejsce wówczas, gdy potrzebne informacje zostaną przetworzone w pamięci krótkotrwałej, mięśnie zaś otrzymają bodziec odpowiedniej reakcji motorycznej.

Dla psychologów sportu bardzo ważnym elementem jest pamięć. Jest ona dla nich istotna dlatego, że jest to część rozumienia sposobu przechowywania umiejętności motorycznych oraz ich wydobywania. Pamięć determinuje również to, jak zawodnik uczy się na swoich doświadczeniach, przenosząc w ten sposób uzyskane informacje do sytuacji obecnej.

Jednym z modeli przetwarzania informacji, odwołujący się do ogólnej natury pamięci jest model Andersona.

W modelu tym pamięć składa się z trzech funkcjonalnie odrębnych części. W pamięci krótkotrwałej lub operacyjnej zachodzi przetwarzanie napływających informacji, świadome myślenie oraz podejmowanie decyzji. Pamięć operacyjna wchodzi w interakcję z dwoma oddzielnymi częściami pamięci długotrwałej: proceduralna, zawierającą wiedzę na temat umiejętności motorycznych, oraz deklaratywną, obejmującą wiedzę na temat faktów.

Do części deklaratywnej nieustannie docierają informacje dotyczące tego co się w danej chwili dzieje, i są one w niej magazynowane, dotyczyć one mogą np. silnych i słabych stron, przeciwnika, wiedzy na temat innych strategii, które zawodnik wypróbował w przeszłości bądź też zaobserwował, itp. Informacje te są wyciągane, kiedy trzeba podjąć strategiczną decyzję. Natomiast cel części deklaratywnej jest inny. Kiedy zdobywa się nową umiejętność, tworzy się jej reprezentację umysłową, tzw. program motoryczny.

Teoria Andersona daje pojęcie o procesach pamięciowych, istnieją jednak inne koncepcje, zajmujące się bardziej specyficznymi kwestiami przechowywania i wydobywania umiejętności motorycznych z pamięci. Szczególnie cenne dla psychologii sportu okazały się teoria obwodu zamkniętego oraz teoria schematu

Proces kształtowania nowych umiejętności można wspomagać poprzez praktyczne działanie, instruktaż oraz sprzężenie zwrotne.

Podstawą procesu zdobywania nowych umiejętności stanowi praktyka. Po opanowaniu podstaw techniki (w etapie poznawczym) następuje trening obejmujący głównie praktyczne działanie (etap skojarzeniowy). Każdy zawodnik, trener czy nauczyciel musi podejmować wiele różnych decyzji dotyczących rodzaju tej praktyki, takich jak wybór między zmasowanym i rozproszonym postępowaniem, całościowym i podzielonym na etapy oraz działaniem fizycznym i mentalnym.

Emocje w sporcie.

Emocje jakie występują w sporcie możemy podzielić na trzy etapy. Pierwszy jest to etap emocji przedstartowych. Badając przebieg napięcia emocjonalnego, związanego z udziałem w rywalizacji sportowej stwierdzono, że proces emocjonalny rozpoczyna się w momencie uświadomienia sobie uczestnictwa w określonych zawodach. Osiąga on jednak na początku jedynie niski lub średni poziom i wzrasta wraz ze zbliżającym się terminem startu. Głównymi czynnikami potęgującymi przeżywanie emocji są:

• Skala zawodów
• Zadania
• Skład uczestników
• Doświadczenie zawodnika
• Poziom wytrenowania zawodnika
• Indywidualne cech sportowca

Jedną z najstarszych klasyfikacji, która obejmuje rodzaje, przejawy, stopień nasilenia, zakres i przebieg stanów emocjonalnych w sporcie jest charakterystyka podana przez A. Puniego. Zawiera ona podział przedstartowych stanów sportowca (określanych jako gorączkę startową):

1. Stan gotowości startowej- najbardziej pozytywny stan przedstartowy
2. stan właściwej „gorączki startowej”
3. stan apatii startowej

Równocześnie trzeba zaznaczyć że rodzaj przedstartowego stanu nie jest czymś stałym, zmienia się w zależności od różnych warunków i czynników.

Kolejnym etapem jest etap emocji w trakcie startu. Przystępując do analizy procesów emocjonalnych występujących już podczas trwania rywalizacji sportowej, stwierdzić należy, że w znacznym stopniu ich przebieg będzie uwarunkowany stopniem pobudzenia emocjonalnego, jaki osiągną sportowiec przed startem. Cechą charakterystyczną dla omawianych emocji jest to, że ich intensywność wyraźnie spada z chwilą rozpoczęcia startu. Efekt ten jest spowodowany m.in. rozpoczęciem aktu ruchowego uwalniającego blokadę emocjonalną. Procesy emocjonalne przebiegające podczas startu w wielogodzinnych turniejach wykazują także specyficzne wahania. Stawia się tu najczęściej wysokie wymagania co do niezawodności sportowca, zakładając równocześnie istnienie naturalnych spadków efektywności działania, które splatają się z okresami niezawodnego uczestnictwa w rywalizacji. Takie spadki można traktować jako „odmowę” układu nerwowego, w szerokim sensie tego pojęcia. Przy czym odmowa ta ma przejściowy charakter i jest naturalną reakcją adaptacyjną układu nerwowego.

Emocje postartowe. Zakończenie rywalizacji sportowej jest kolejną sytuacją, w której występują specyficzne stany emocjonalne. Zawodnik podejmujący rywalizację w głębi duszy liczy na odniesienie sukcesu. W zależności od uzyskanego rezultatu zawodnik ma poczucie sukcesu bądź niepowodzenia. Przy czym w jednej sytuacji zajęcie przez zawodnika nawet odległego miejsca może być przez niego postrzegane jako sukces, w innej zajęcie miejsca „na pudle” lecz nie pierwszego, może być odebrane jako porażka. Dla przebiegu emocji postartowych ważne jest również przeświadczenie zawodnika o stopniu wykorzystania posiadanej sprawności, mówiąc prościej zawodnik musi czuć czy dał z siebie wszystko, czy też nie. Wynik osiągnięty w zawodach może być dla zawodnika wynikiem oznaczającym euforyczną radość lub całkowitą dezaprobatę, można więc powiedzieć, że sposób odbioru wyniku sportowego przybiera cechy jednostronnej skrajności.

Odczytywanie wiadomości które kryją się za emocjami to niezbędna umiejętność każdego sportowca. Nie jest to łatwe ponieważ emocje z pozoru mogą wydawać się nieracjonalne, dziwne i niemożliwe do odczytania. Niezależnie od tego jak trudne może być to zadanie, nauczenie się odczytywania sygnałów emocjonalnych jest podstawą zrozumienia samego siebie.

Psychologia sportu to bardzo rozległa dziedzina. Wraz z rosnącą profesjonalizacją sportu każda możliwość (oczywiście zgodna z regułami gry) zwiększająca szansę odnoszenia sukcesu jest ważna i warta wykorzystania. Na pewno jest nią psychologia sportu, pozwalająca lepiej poznać reguły rządzące postawami, wpływem społecznym oraz nabywaniem umiejętności sportowych.

---