Łukasz Wachełko

RYNEK KAPITAŁOWY ORAZ JEGO INSTRUMENTY

Uczestnicy, struktura i segmenty rynku kapitałowego

Rynek kapitałowy jest rynkiem specyficznych papierów wartościowych, których okres wykupu jest dłuższy niż 1 rok, przeznaczonych głównie na finansowanie inwestycji.

I. Uczestnicy rynku kapitałowego:

1. instytucje finansowe:

• banki (zarówno komercyjne jak i centralny)

• fundusze inwestycyjne

• fundusze emerytalne

• towarzystw ubezpieczeniowe

• samodzielni kupcy - dealers, traders (maklerzy działający we własnym imieniu i na własny rachunek)

2. indywidualni inwestorzy - osoby fizyczne

3. instytucje prowadzące i wspierające handel papierami wartościowymi oraz nadzorujące rynek:

• publiczne rynki regulowane - GPW, CeTO

• domy maklerskie

• animatorzy rynku

• doradcy inwestycyjni

• Komisja Papierów Wartościowych i Giełd

• Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych

II. Klasyfikacja rynku kapitałowego

Rynek kapitałowy można podzielić na części biorąc pod uwagę wiele kryteriów:

1. Kryterium sfery obrotów dzieli rynek na dwa segmenty:

• rynek publiczny

• rynek niepubliczny

W świetle Ustawy - Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi z dnia 8.12.2000 z obrotem publicznym mamy do czynienia z propozycją nabycia emitowanych w serii papierów wartościowych skierowaną do co najmniej 300 (USA - 25) osób lub do nieoznaczonego adresata za pomocą środków masowego przekazu. Papiery wartościowe (akcje, obligacje) oferowane publicznie muszą spełniać wymogi nakładane przez ww. ustawę.

Obrót niepubliczny regulowany jest przepisami Kodeksów Cywilnego i Handlowego oraz Ustawy o Obligacjach (z dnia 29 czerwca 2000 r.). Ma on miejsce, gdy emisja jest skierowana do co najwyżej 300 osób, akcje są udostępniane pracownikom na zasadach preferencyjnych lub oferowane jest jednemu nabywcy co najmniej 10 % akcji w jednoosobowej spółce Skarbu Państwa. W tym segmencie rynku najczęściej występują: weksle, czeki, certyfikaty depozytowe oraz akcje.

2. Kryterium emisji i rozprzedania dzieli rynek na:

• rynek pierwotny

• rynek wtórny

Z rynkiem pierwotnym mamy do czynienia gdy nabycie papierów wartościowych proponuje ich emitent. Całością czynności związanych z wprowadzeniem danych papierów na rynek zajmuje się wybrane przez emitenta biuro maklerskie. Jego zadaniem jest zdobycie pieniędzy dla emitenta, decyzja o sposobie przeprowadzenia emisji, wyznaczenie ceny emisyjnej oraz przeprowadzenie kampanii promocyjnej. Cenę emisyjną ustala się poprzez wycenę wartości danego projektu. Aby dać zarobić również i inwestorom jej poziom jest zazwyczaj minimalnie niższy od odpowiedniego ułamka wartości spółki. Za taką usługę domy maklerskie pobierają najczęściej prowizję w wysokości 1,5-3% pozyskanego kapitału. Aby zapewnić powodzenie emisji emitent może skorzystać z dodatkowej usługi -

gwarantowania emisji tzw. underwritingu, a w Polsce subemisji usługowej lub inwestycyjnej. Podnosi to koszt emisji o ok. 200 pkt. baz. ale zapewnia pozyskanie potrzebnego kapitału.

Rynek wtórny charakteryzuje się oferowaniem papierów wartościowych przez osoby inne niż emitent. Nie dokonuje się na nim zasilenie emitenta w kapitał lecz obrót papierami pośród inwestorami. Jest to najważniejsza i najbardziej spektakularna część obrotu. Na rynku wtórnym podlegają dyskontowaniu wszystkie informacje dostępne dla inwestorów i następuje rynkowa wycena danych walorów.

Rynek wtórny dzieli się na dwa segmenty:

• giełdowy - gdzie handel papierami wartościowymi następuje na giełdzie (w Polsce Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie)

• pozagiełdowy - tzw. over-the-counter market (OTC market) , dzielony dalej na:

• regulowany - (w Polsce Centralna Tabela Ofert), skierowany do mniejszych spółek o niższej płynności i nie mogących sprostać wymogom giełdy.

• nieregulowany

3. Kryterium dewizowo-prawne wyróżnia:

• rynek narodowy, gdzie transakcje regulowane są przez prawo miejscowe, zawierane w walucie krajowej i przeprowadzane przez miejscowych urzędników

• rynek międzynarodowy, gdzie w transakcjach uczestniczą również osoby spoza danego obszaru i nie mają zastosowania przepisy prawa miejscowego. Przykłady to:

• eurobond market - rynek euroobligacji

• euroequity market - rynek euroakcji

4. Kryterium zakresu reglamentacji dewizowej wyróżnia;

• rynek ze swobodnym dostępem

• rynek reglamentowany

Funkcje rynku kapitałowego

1. Rynek kapitałowy spełnia funkcję systemu mobilizacji kapitału - fundusze przepływają od osób o nadmiarze oszczędności do tych, którym ich brak a oferują ich zyskowne zainwestowanie - następuje transformacja oszczędności w inwestycje.

2. R. k. jest miejscem alokacji kapitału - jest on przeznaczony do najlepszych zastosowań; w długim okresie wygrywają oferujący najefektywniejsze zastosowanie kapitału

3. R. k. stanowi mechanizm redystrybucji dochodów w gospodarce (obok budżetu i banków)

4. R. k. jest miejscem obiektywnej wyceny papierów wartościowych

5. R. k. jest świetnym barometrem koniunktury. Najpopularniejszy indeks giełdowy na świecie - Dow Jones po raz pierwszy opublikowany przez Charlesa Dow'a 3 lipca 1884 będący wówczas średnią rynkową 11 firm powstał a celu badania koniunktury w gospodarce, a mierzenie siły giełdy buło jedynie dodatkową funkcją... Od 1928 w skład DJ Industrial Average wchodzi 30 najistotniejszych firm przemysłowych na NYSE; w latach 1930-1985 w USA DJ wyprzedzał koniunkturę w całej gospodarce o ok. 0,5-0,75 roku

6. R. k. jest źródłem finansowania inwestycji

7. R. k. ułatwia cyrkulację pieniężną

Instrumenty rynku kapitałowego

I. Akcje - papiery własnościowe znamionujące udział właściciela w spółce akcyjnej, a co za tym idzie w kapitale zakładowym spółki. Ich wartość może być wyrażona kwotą pieniężną lub ułamkiem wartości spółki. Obecnie zdecydowanie dominującą jest zasada nominalizmu. W wielu krajach występuje, minimalna wartość nominalna, np. w Polsce jest to to 1 zł, a w Niemczech 5 DM. Zasada ta nie występuje w krajach anglosaskich. W przypadku akcji można wymienić trzy ceny:

• cenę nominalną wyrażającą udział właściciela w kapitale zakładowym spółki

• cenę emisyjna po której następuje wyprzedaż akcji; może ona być nawet wielokrotnie od ceny nominalnej

• cenę rynkową powstałą wskutek konfrontacji ofert kupna i sprzedaży

Klasyfikacja akcji:

1. Akcje mogą występować w dwóch formach:

1. tradycyjnej, papierowej - w formie dokumentu papierowego składającego się z 3 części:

• właściwego zapisu udziałowego

• arkusza kuponów dywidendowych, uprawniającego do inkasowania dywidendy

• talonu dającego prawo do otrzymania kolejnego arkusza kuponów dywidendowych

2. niekonwencjonalnej, zdematerializowanej tzn. w formie zapisu komputerowego; forma ta występuje również w Polsce i na wszystkich ważniejszych rynkach i znacznie upraszcza i przyspiesza obrót papierami wartościowymi

2. Ze względu na legitymację prawną akcje dzieli się na:

• akcje na okaziciela, umożliwiające egzekucje praw przez okaziciela

• akcje imienne, umożliwiające egzekucję praw jedynie przez osobę umieszczoną na dokumencie i w księdze akcyjnej

3. Ze względu na sposób wnoszenia kapitału do spółki wyróżniamy:

• akcje gotówkowe - w zamian za wpłaty pieniężne

• akcje aportowe - w zamian za aporty (budynki, grunty, maszyny, licencje...)

4. Ze względu na charakterystykę praw udziałowych wyróżniamy:

• akcje zwyczajne (common stocks)- najbardziej powszechne na rynku , dające nabywcy równe prawa do dywidendy, liczby głosów na walnym zgromadzeniu oraz udziału w majątku likwidowanej spółki.

• akcje uprzywilejowane (preferencyjne, priorytetowe, priority stocks) dają nadzwyczajne prawa do

• liczby głosów na WZA - najwyżej 2 z jednej akcji

• wysokości dywidendy - maksymalnie do 150% zwykłej dywidendy

• udziału w podziale likwidowanego majątku spółki (najpierw spłacani są posiadacze akcji uprzywilejowanych)

• akcje złote - umożliwiają blokowanie niekorzystnych dla ich właściciela uchwał WZA, konstrukcja obecnie nieobecna w Polsce

II. Obligacje - papiery wartościowe emitowane w serii, w których emitent stwierdza, że jest dłużnikiem wierzyciela (obligatariusza) i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia. Świadczenia te mogą mieć zarówno charakter pieniężny (wykup obligacji , płacenie odsetek, wykup obligacji po wyższej cenie) jak i niepieniężny (prawa do udziału w zyskach emitenta, zamiany obligacji na akcje, prawo do subskrypcji na prawach pierwszeństwa akcji nowych emisji).

Klasyfikacja obligacji:

1. Ze względu na podmiot uprawniony do emisji wyróżniamy:

• obligacje skarbowe - emitowane przez Skarb Państwa, będące jednym z najważniejszych źródeł finansowania deficytu budżetowego; emituje je Minister Finansów; obarczone minimalnym ryzykiem

• obligacje municypalne/komunalne emitowane przez gminy

• obligacje przedsiębiorstw emitowane przez podmioty prowadzące działalność gospodarczą posiadające osobowość prawną

• obligacje instytucji finansowych emitowane przez banki, towarzystwa ubezpieczeniowe

2. Ze względu na charakterystykę przynoszonego przez obligacje dochodu wyróżniamy:

• obligacje o stałym oprocentowaniu, które przynoszą stały dochód; stanowią ok. 2/3 łącznej emisji obligacji na świecie

• obligacje o zmiennym oprocentowaniu, które przynoszą zmienny dochód związany z weryfikowaną co jakiś czas stopą procentową

• obligacje zero-kuponowe, w przypadku których jedyne świadczenie ze strony emitenta następuje w momencie wykupu tzn. emitent nie płaci odsetek tylko sprzedaje obligacje po cenie niższej niż cena wykupu (różnica stanowi skapitalizowane odsetki). Dzieli się je dalej na:

• obligacje głęboko zdyskontowane - wykupywane wg wartości 100 jednostek walutowych, a sprzedawane po cenie dużo niższej

• obligacje sprzedawane po cenie nominalnej 100, a wykupywane po cenie dużo wyższej

- obligacje indeksowe - dochodowość uzależniona od określonego indeksu (najczęściej CPI)

3. Ze względu na zabezpieczenia wyróżniamy:

• obligacje zabezpieczone, gdzie zabezpieczenia mogą mieć charakter majątkowy lub zobowiązań osobistych

• obligacje niezabezpieczone - obligatariusz nie jest w żaden sposób chroniony przed niewykonaniem świadczenia

4. W zależności od miejsca emisji, waluty, przepisów itd. Wyróżniamy:

• obligacje krajowe - emitentem jest rezydent danego kraju, emisja w walucie miejscowej

• obligacje zagraniczne - emitentem jest nie-rezydent, emisja w walucie narodowej

• obligacje międzynarodowe - emitentem jest nie-rezydent, emisja w walucie obcej i pod rządami obcego prawa

5. Ze względu na charakter obrotu wyróżniamy:

• obligacje w obrocie publicznym

• obligacje w obrocie niepublicznym

6. Ze względu na formę emisji wyróżniamy:

• obligacje materialne

• obligacje zdematerializowane

7. W zależności od sposobu spełnienia głównego świadczenia wyróżniamy:

• obligacje wykupywane jednorazowo po okresie pożyczki emisyjnej

• obligacje wykupywane przed terminem - zdeterminowanym przez emitenta lub obligatariusza

• obligacje wykupywane ratami, drogą losowania pewnych partii, serii

• renty - czas wykupu jest nieokreślony, emitent jest zobowiązany do płacenie odsetek

Wartość rynkowa obligacji uwzględniając wartość pieniądza w czasie, przy przetrzymaniu jej do terminu wykupu oraz przy pełnym reinwestowaniu odsetek oblicza się za pomocą kalkulacji stopy zwrotu do wykupu - Yield To Maturity :

n O_r WN

P = ∑ +

t=1 (1+ y)^t (1+ y)ⁿ

gdzie:

P - wartość obligacji

y- stopa dochodu w terminie do wykupu

O_r - odsetki w skali roku

WN - wartość nominalna

Dla n>4 rozwiązanie może okazać się kłopotliwe dlatego stosuje się metody uproszczone, z których najpopularniejsza jest metoda bankowa:

WN-WB

O_r + n

y = * 100%

WN+WB

2

gdzie:

WB - wartość bieżąca

III. Certyfikaty inwestycyjne - instrumenty finansowe emitowane przez Fundusze Inwestycyjne, będące podmiotami prawnymi prowadzącymi działalność polegającą wyłącznie na lokowaniu zebranych środków w papiery wartościowe i inne prawa majątkowe. Ich działalność reguluje Ustawa o Funduszach Inwestycyjnych z dnia 16 listopada 2000 r. Musza one być tworzone i prowadzone przez Towarzystwa Funduszy Inwestycyjnych. Towarzystwa te występują również w imieniu funduszy.

Ze względu na przedmiot lokat fundusze dzielimy na:

• fundusze papierów dłużnych w tym:

• rynku pieniężnego

• obligacyjne

• fundusze akcyjne w tym:

• stałej alokacji tzn. ze stałym portfelem lokat

• zmiennej alokacji tzn. ciągle przebudowywany portfel lokat dla osiągnięcia maksymalnego zysku

• fundusze hybrydowe - najodporniejsze na zmiany koniunktury, wśród nich występują:

• fundusze stabilnego wzrostu

• fundusze zrównoważone

• fundusze nieruchomości - najmniej płynne

• derivatives investment founds - gros środków inwestujące w instrumenty pochodne

• currency founds - związane z rynkiem walutowym; mogą być katalizatorem kryzysów walutowych

Do dużej atrakcyjności Funduszy Inwestycyjnych przyczynia się wiele czynników, ale do najważniejszych zalicza się:

• względne bezpieczeństwo

• małe koszty inwestowania w wyniku połączenia środków

• profesjonalne zarządzanie

• duża płynność lokat

• niskie koszty przystąpienia do funduszu

IV. Listy zastawne - emitowane przez banki hipoteczne mające formę akcyjną. Mogą występować w 2 formach:

• na podstawie kredytu zabezpieczonego przez Skarb Państwa, NBP, Wspólnotę Europejską lub jej kraj członkowski, Europejski Bank Inwestycyjny, Bank Światowy

• na podstawie wierzytelności banku hipotecznego z tytułu kredytów udzielonych wymienionym wyżej podmiotom

V. Instrumenty pochodne, derivatives - walory, których wycena jest zależna od instrumentu bazowego. Do derywatywów zalicza się:

• kontrakty futures

• opcje

• warranty

• swap'y

BIBLIOGRAFIA

1. Witold Bień: "Rynek papierów wartościowych" , Difin, Warszawa 1996

2. Z. Fedorowicz: "Rynek pieniądza i rynek kapitału" , Poltext, Warszawa 1997

3. John J. Murphy: "Analiza techniczna rynków finansowych" , Wig-Press, Warszawa 1999

4. Red. Z. Polański, E. Pietrzak: "System finansowy w Polsce. Lata dziewięćdziesiąte" , PWN, Warszawa 1999

5. Jacek Socha: "Rynek. Giełda. Inwestycje" , Olympus, Warszawa 1998

4

7

---