1. System feudalny i geneza kapitalizmu (powstanie i cechy systemu feudalnego, przyczyny dualizmu w rozwoju gospodarczym Europy, proces ogradzania w Anglii, folwark pańszczyźniany w Europie Wschodniej, protoindustrialne formy organizacji produkcji przemysłowej).

Pojęcie feudalizmu jest wieloznaczne, najczęściej jednak określa się nim ukształtowany w średniowieczu system organizacji społeczno-ekonomicznej oraz specyficzny system prawny polegający na więzi wasala z seniorem, czyli system lenny. Cechą charakterystyczną gospodarki wczesnośredniowiecznej była dominacja wiejskiej gospodarki rolnej. Głównym ogniwem tej gospodarki była odrębna, samowystarczalna majętność ziemska. Właściciel tego majątku (pan feudalny) był najczęściej podporządkowany swemu seniorowi, ale wobec chłopów pracujących w jego dobrach posiadał niemal pełną władzę. W warunkach średniowiecznego feudalizmu ukształtował się system własności podzielonej. Teoretycznie pełnię praw własności posiadał monarcha, ale poprzez nadania lenne i immunitety władztwo nad majątkami przechodziło na feudałów świeckich i duchownych. Chłopi mieli natomiast prawo do dożywotniego i dziedzicznego użytkowania. Z faktu uprawiania przez chłopów ziemi pańskiej wynikała ich zależność od dworu oraz świadczenia. Główną część tych świadczeń stanowiła renta feudalna, na którą składały się daniny, czynsze, pańszczyzna oraz inne np. grzywny, dziesięcina na Kościół, świadczenia doraźne i okolicznościowe. System ten wykształcił się ostatecznie do XI wieku i doprowadził do dominacji wąskiej warstwy feudałów nad chłopami, którym ograniczono wolność osobistą, poddano władzy panów i najczęściej przywiązano do ziemi. W XI wieku rozpoczęły się przemiany systemu gospodarczego, które doprowadziły do powstania na wsi systemu czynszowego (z wolnością osobistą chłopów), silnej działalności osadniczej (kolonizacja), rozwoju handlu i gospodarki towarowo-pieniężnej oraz odrodzenia w Europie miast. Miasta przejęły i rozwinęły produkcję rzemieślniczą oraz handel. Początkowo dominującą formą organizacji gospodarczej miast był system cechowy i gildie kupieckie, ale w późnym średniowieczu i w czasach nowożytnych nowe, kapitalistyczne formy organizacyjne zaczęły przeobrażać produkcję i zbyt. Do tych form można zaliczyć system nakładczy i manufakturowy. Nakład (chałupnictwo) polegał na tym, że nakładca (najczęściej kupiec) był organizatorem produkcji i zbytu. Dostarczał rzemieślnikom surowiec, później także narzędzia i odbierał gotowy produkt sprzedając go później na rynku. Rzemieślnik otrzymywał jedynie wynagrodzenie za swoją pracę. Doprowadziło to do zerwania więzi rzemieślnika z rynkiem, na którym dominowali kupcy i przekształcenia się samodzielnego rzemieślnika w pracownika najemnego utrzymującego się z pensji. Rozwinięciem tego systemu było powstanie manufaktur, czyli zakładów stanowiących jedność ekonomiczną i techniczną. Cała produkcja odbywała się nie w domach chałupników, lecz w jednym warsztacie. Z czasem w manufakturach upowszechniła się kooperacja złożona, w której pracownik zajmował się drobnym wycinkiem procesu produkcyjnego. Podział pracy umożliwiał produkcję masową. Zatrudnienie pracowników niewykwalifikowanych i użycie siły mechanicznej.

W XVI wieku pojawił się w Europie wyraźny dualizm rozwoju gospodarczego. Europa Zachodnia rozwijała się ku gosp kapitalistycznej a Europa Srodkowo - wschodnia zostaje przy feudalizmie. Na zachód od Łaby umocniła się gospodarka miejska z kapitalistycznymi formami produkcji i handlu, a na wsi nastąpił rozkład systemu feudalnego przez wykształcenie się własności indywidualnej i likwidację zależności osobistej chłopów oraz pojawienie się połownictwa i dzierżaw krótkoterminowych. W Europie Środkowej i Wschodniej umocniła się gospodarka rolnicza, której podstawową formą produkcyjną był szlachecki folwark pańszczyźniany i wzrost zależności feudalnych chłopów. Wśród przyczyn tego zjawiska wskazuje się rozwój gospodarki towarowej, wzrost liczby ludności (w tym nierolniczej) i zwiększone zapotrzebowanie na żywność, rozwój handlu międzynarodowego, brak nowych terenów rolniczych w Europie Zachodniej, rewolucja cen, hegemonia szlachty w stanowych strukturach państw środkowo- i wschodnioeuropejskich. Pełna przebudowa feudalnej struktury agrarnej nastąpiła najwcześniej w Anglii i łączy się z procesem ogradzania. Posiadacze ziemscy zmuszeni do aktywności gospodarczej przystąpili do komasacji i grodzenia gruntów gminnych i przeznaczania ich na w pełni towarową hodowlę owiec. W późniejszym okresie obok pastwisk pojawiły się także towarowe gospodarstwa farmerskie z produkcją rolniczą. Ogradzanie wywołało przemiany społeczne: wśród właścicieli ziemskich pojawili się chłopi i mieszczanie (nowa szlachta), zanikał podział na zajęcia szlacheckie i mieszczańskie oraz podział stanowy, nastąpiła migracja clą- miast i powstanie rynku taniej siły roboczej. W Europie Wschodniej od przełomu XV i XVI wieku upowszechnił się folwark pańszczyźniany. Spadek dochodu z czynszów i wzrost zapotrzebowania na produkty rolne sprawił, że szlachta rozpoczęła proces rozbudowy swych osobistych gospodarstw (folwarków). Główną formą produkcji w tych folwarkach była pańszczyzna, czyli przymusowa i darmowa praca chłopów jako świadczenie za użytkowaną przez nich ziemię. W folwarkach dominowała produkcja zbożowa i hodowlana, a chłopi pracowali własnym sprzętem. Produkcja była przeznaczona na sprzedaż, często na eksport. Doprowadziło to do wzrostu znaczenia szlachty w gospodarce przy osłabieniu mieszczaństwa i chłopów, utrwalenia ekstensywnej gospodarki rolnej. Wraz z rozwojem folwarku ciągłemu pogorszeniu ulegała sytuacja chłopów polegająca na ponownej feudalizacji. Chłopi zostali przywiązani do ziemi, ograniczono ich wolność osobistą, stałemu wzrostowi ulegał wymiar pańszczyzny. Szlachta obok władzy nad chłopami uzyskała także wyłączne prawo posiadania ziemi na własność. Z czasem system pańszczyźniany doprowadził do spowolnienia rozwoju gospodarczego, a gospodarka zachodniej części Europy wyraźnie wyprzedziła w rozwoju jej wschodnią część.

Kapitalizm Powstanie kapitalizmu można podzielić na 4 etapy: I etap przypada na lata 1791-1850 jest to okres wczesnego stadium gosp. rynkowej. Działalność gosp. jest oparta o zasady kapitalistyczne, ale nie są one jeszcze w pełni wolno konkurencyjne mamy to do czynienia z dość daleko posuniętą ingerencję państwa w życie gospodarcze. jest to okres powstania liberalizmu. Liberalizm rodzi się i rozpowszechnia jako wynik rewolucji francuskiej. Istota liberalizmu rządzi się na zasadzie nieograniczonej inicjatywy społeczeństwa. najbardziej pożądanym stanem, zdaniem liberałów był stan w którym państwo spełnia funkcję stróża nocnego. Mówiono wówczas "pozwól niech toczy się samo". Państwo powinno zajmować tylko takimi działaniami, których obywatele nie są w stanie sami zagospodarować. Chodzi tu o bezpieczeństwo wewnętrzne, politykę militarną i zagraniczna. Jest to okres torowania sobie drogi ideałów liberalnych w związku z tym ingerowanie państwa w gospodarkę jest znaczne. W Anglii w 1651roku wydano akty nawigacyjne w interesie kupców i producentów angielskich. W 1623 roku w Anglii wydano pierwsze prawo patentowe które wspierano własnych wynalazków. A pod koniec XVIII wieku rząd angielski ufundował specjalne nagrody dla wynalazków. We Francji w 1974 roku utworzono pierwsza szkołę o charakterze politechnicznym, która przekształciła nowe kadry techniczne. Pojawiły się czasopisma poświęcone sprawom techniki. W USA rząd dawał za darmo ziemię pod budowę kolei czy kanału. Poszczególne stany finansowały rozwój infrastruktury gospodarczej. Mamy do czynienia z działaniami, które z jednej strony wspierały rozwój gospodarczy, ale i z takimi które deformowały mechanizm rynkowy np. system podatkowy. W tym czasie podatki opierały się o cła i akcyzę. nałożenie przez państwo akcyzy na dany produkt powoduje alokację kapitału w te dziedziny produkcji, gdzie nie występuje akcyza. w polityce celnej, jeżeli rząd stera się chronić jakąś gałąź produkcji, to skutek może być taki, że poprzez tą ochronę pedyfikuje się zacofanie tej gałęzi produkcji. We Francji produkcja żelaza była opóźniona w stosunku do Anglii o 50 lat(w Anglii koks, we Francji węgiel drzewny) II etap przypada na lata 1861-1890 to etap rozwiniętej gospodarki wolnorynkowej. W Anglii udało się zmienić stawki celne na artykuły żywnościowe i znieść wprowadzone w 1651 roku. akty nawigacyjne. Anglia stała się krajem całkowicie otwartym na konkurencję międzynarodową. produkcja rolnicza i przemysłowa oparta była o zasady wolnej konkurencji. Właściwie tylko Anglia zdecydowała się na politykę pełnego otwarcia. Duży postęp techniczny w Anglii w stosunku di innych krajów spowodował napływ takich towarów angielskich do innych krajów. kraje zaczęły chronić swoje rynki prowadząc politykę neoprtekcjonizmu. Etap ten jest okresem niezwykle szybkiego rozwoju gospodarczego. Przeciętny wzrost produkcji przemysłowej wynosił w Anglii 3,5%, w USA 4,7%, w Niemczech 3,5% w skali roku. Impulsem dla tak szybkiego rozwoju gospodarczego była erupcja nowych wynalazków, które były w gospodarce bardzo szybko adoptowane. Jeżeli gospodarka ma charakter wolno konkurencyjny i ingerencje państwa nie zakłócają mechanizmu rynkowego to w gospodarce funkcjonuje ten, który produkuje najtaniej, najnowocześniej i najwięcej. Ponieważ istnieje dużo podmiotów gospodarczych trzeba się było starać, aby przetrwać. Producenci byli zainteresowani finansowaniem badań naukowych. szybko adaptowali nowe wynalazki bo one przyspieszały tok produkcji. W połowie XIX wieku bardzo szybko rozwinął się dział hutnictwa ponieważ rozwój gospodarki opierał się na rozwoju komunikacji 27% nakładów inwestycyjnych było przeznaczonych na komunikację. Na początku XIX wieku linie zajmowały kilkaset km, a już w połowie wieku 20tys.km a pod koniec wieku 100tys.km.drugą dziedziną była chemia. Do połowy XIX wieku mamy do czynienia wyłącznie z chemią organiczna . W połowie XIX wieku pojawia się chemia organiczną, ,która jest wytworem człowieka. ma to ogromne znaczenie dla poziomu życia ludności. Nawozy sztuczne mają ogromny wpływ na rolnictwo. Wynalazki w dziedzinie chemii to nawozy sztuczne, aspiryna, soda amoniakalna (przemysł środków piorących)destylacja ropy naftowej, rok 1893 -Ignacy Łukasiewicz wynalazł lampę naftową, opona z gumy.

Trzecią dziedziną w której dokonuje się wielki postęp techniczny jest energia. Wiek XIX nazywany jest wiekiem pary. Pod koniec XIX wieku pojawia się szereg wynalazków w wyniku których stworzony został silnik wysokoprężny. III etap Faza monopolizacji gospodarczej, Cyklicznie pojawiające się kryzys spowodowały, iż od mniej więcej lat 90-tych następuje trzecia faza rozwoju. Porozumienia monopolistyczne mogą tworzyć się w dwojaki sposób:- poprzez koncentrację kapitału - poprzez centralizację koncentracji kapitału będziemy mówili wówczas, jeżeli jakieś przedsiębiorstwo generuje zysk, akumuluje zysk i przejmuje pozostaje mniejsze przedsiębiorstwa, które nie są dla rynku konkurencyjne. Centralizacja kapitału będzie występowała wówczas, jeżeli np. kilka podmiotów gospodarczych mniej więcej tak samo silnych dogaduje się ze sobą tworząc porozumienia monopolistyczne. Monopolizacja pionowa będzie polegała na tym, że powstaje porozumienie monopolistyczne, które monopolizuje produkcję określonego dobra, np. produkcja zapałek. Monopolizacja pozioma monopolizacja pewnego określonego cyklu produkcyjnego, np. wszystkie fazy produkcji danego dobra zostaną przez określony koncern zmonopolizowane od samego początku aż do produktu finalnego. Jakie mogą być formy porozumień monopolistycznych? Najprostszą formą porozumieniu jest kartel czyli takie porozumienie, w którym, producenci dogadują się między sobą wyłącznie co do ceny i wielkości' produkcji. Natomiast każdy z nich prowadzi własne p-stwo. inną formą monopolizacji jest tzw. syndykat. Przedsiębiorstwa pozostają prywatną. Własnością swoich właścicieli, natomiast powstaje wspólne dla wszystkich. przedsiębiorstw wchodzących w skład syndykatu biuro sprzedaży. *Jeszcze wyższą formą monopolizacji są tzw. trusty. Dla wszystkich p-stw powstaje wspólny zarząd. Najnowsza formą monopolizacji jest koncern. Koncern występuje wówczas, jeżeli p-stwa wchodzące w jego skład tracą osobowość prawną, czyli mamy do czynienia z jednym wielkim przedsiębiorstwem, które występuje jako podmiot prawny mający jeden zarząd. Negatywne skutki pojawienia się monopoli. *Śrubowanie ceny (producenci ni e konkurują ze sobą i tendencja do obniżenia ceny ulega zahamowaniu. * Ograniczenie zatrudnienia i stymulacja bezrobocia. Jeżeli zysku nie otrzymuje się z wielkości sprzedaży a. z wysokiej ceny, to oznacza to, że ilość ludzi zatrudniona w przedsiębiorstwie może być mniejsza. Pozytvwne skutki monopoli *Następuje standaryzacja produkcji. *Monopole posiadają ogromne kapitały, które mogły być przeznaczone na badania naukowe

Przy tych wielkich monopolach powstają specjalne instytuty naukowe, laboratoria. *Wielkie porozumienia wprowadzają produkcję masową, adaptują nową technikę, technologii oraz zostaje wprowadzona produkcja taśmowa. Następuje proces intensyfikacji produkcji poprzez wprowadzenie na skalę masową produkcji taśmowej. Głównym mechanizmem rozwoju gospodarki w XIX w jest konkurencja podmiotów, które są generowane przez sam rynek. Monopol jest elementem rynkowym, powstał w wyniku działalności rynkowej. IV etap kapitalizmu rozpoczyna się pod koniec lat 20-tych XX wieku. Etap ten polega na rozszerzonej ingerencji państwa w życie gospodarcze. Rozszerzony zostaje zakres polityki interwencjonizmu. Interwencjonizm jest to oddziaływani, państwa na życie gospodarcze instrumentami pośrednimi, to znaczy legislacja, system podatkowy, system kredytowy itp. Instrumentem polityki interwencyjnej państwa są np. interwencyjne zakupy różnych towarów, zamówienia rządowe. Kryzys w gospodarce kapitalistycznej polega na nadprodukcji. Bo jeżeli państw, gwarantuje zbyt, to skłania kapitalistów do inwestycji w tej dziedzinie. W sferze legislacji państwo może np. wydać ustawę antymonopolową i w myśl tej ustawy monopole rozbijać. Wszystko to pośrednio oddziaływuje na gospodarkę. Etatyzm to głębsza forma ingerowania państwa w gospodarkę. Polega na tym, że w gospodarce państwo tworzy własne przedsiębiorstwo lub przejmuje przedsiębiorstwa prywatne i prowadzi je na własny rachunek. Występuje wtedy jako bezpośredni podmiot w życiu gospodarczym.

2. Przewrót przemysłowy w Anglii (geneza rewolucji przemysłowej, akumulacja kapitału, powstanie, masowego rynku zbytu, mobilność siły roboczej, wpływ czynników politycznych, religijnych i społecznych na proces industrializacji, główne wynalazki i ich znaczenie).

W połowie XVIII w nastąpił w Anglii przewrót, który polegał na przejściu od produkcji ręcznej(nakład i manufaktura)do produkcji maszynowej i zapoczątkował szereg wydarzeń zwanych rewolucją przemysłową. Wśród źródeł tego zjawiska należy wskazać na upowszechnienie się wiedzy naukowej i technicznej oraz rozwój postaw racjonalizmu także coraz większe znaczenie bodźców ekonomicznych i dążenie właścicieli do maksymalizacji zysku. Najbardziej sprzyjające warunki dla rozwoju tych tendencji pojawiły się w Anglii. Wzrost zaludnienia tego kraju sprawił, że w połowie XVIIIw był to największy rynek w Europie. Ważne było też, że był to rynek jednolity, pozbawiony wewnętrznych ceł i myt, co ułatwiało handel i nie podnosiło kosztów. Angielska flota w tym czasie dominowała także na szlakach handlowych, co dawało Anglii dominację na rynku światowym. Duży popyt wymagał wzrostu i zróżnicowania produkcji na skalę, której nie mogły zapewnić wcześniejsze formy wytwórczości. Rynek angielski zapewniał także liczne i tanie surowce(wełna, węgiel kamienny, rudy żelaza).Upowszechnienie manufaktur i silna konkurencja skłaniały do poszukiwania nowych rozwiązań technicznych zwiększających produkcję i obniżających koszty, co było możliwe dzięki temu, że już od początku XVIIIw.nie funkcjonowała w Anglii krępująca postęp reglamentacja cechowa. Wynalazczość mogła się rozwijać także dzięki temu, że od początku XVII w. Istniało w Anglii prawo patentowe chroniące uprawnienia wynalazcy. Dzięki konstytucyjnym gwarancjom swobód obywatelskich Anglia stanowiła otwarty rynek pracy dla własnej ludności oraz uchodźców politycznych i religijnych z innych krajów europejskich. Ponadto koniunktura w tym kraju wykazywała większą stabilność niż na kontynencie. Rozwój nowej formy produkcji nie byłby możliwy bez pierwotnej akumulacji kapitału. W Anglii źródłem tej akumulacji był zarówno kapitał agrarny, handlowy oraz przemysłowy. Brak przedziałów stanowych sprawił, że często łączyły się te wszystkie formy a aktywność gospodarczą wykazywały różne warstwy społeczne: ziemianie, mieszczanie a nawet chłopi. Na przełomie XVII i XVIII w. szczególnie jednak zamożni mieszczanie nabywali majątki ziemskie traktując je jako zaplecze surowcowe. Wyraźnie widać tu efekty wcześniejszych przemian związanych z procesem ogradzania. Grodzenie w Anglii było nie tylko jednym ze źródeł kapitału, ale także zmusiło licznych chłopów do opuszczania wsi i szukania zatrudnienia w mieście, co stworzyło rynek taniej siły roboczej. Nie bez znaczenia, choć trudny do ukazania był wpływ postaw społeczeństwa angielskiego na rozwój kapitału, stosunek do pracy, bogactwa. Pewną rolę w tym procesie odegrał rozwój wyzwań protestanckich, a szczególnie surowej postaci kalwinizmu, czyli purytanizmu. Angielscy purytanie propagowali kult pracowitości, skromności i powściągliwości w wydatkach konsumpcyjnych zwiększając strumień kapitału inwestycyjnego w ogólnej sumie przychodów. Obok bariery organizacyjnej istotą rewolucji przemysłowej było przekroczenie bariery technicznej. Dokonało się to przez serię niezwykle ważnych wynalazków technicznych. Odbywało się to w tym okresie głównie za sprawą praktyków i eksperymentatorów a nie w warunkach naukowych, a czas od odkrycia do zastosowania wynosił niekiedy wiele lat. Pierwsze wynalazki pojawiły się w przemyśle włókienniczym. Były to między innymi: Mechaniczne czółenko wynalezione w 1733r przez Johna Kaya,maszyna przędzalnicza w 1741 r.(J.Hargreaves,R.Arkwright,S.Crompton),krosno mechaniczne w 1787 r.(E.Cartwright). Dzięki tym wynalazkom produkcja tekstylna uległa niemal pełnej mechanizacji.Faktycznym przełomom technologicznym było jednak zastosowanie przełomu rewolucji przemysłowej, czyli maszyny parowej.Została ona opatentowana przez Jamesa Watta w 1769r. i umożliwiła masową mechanizację oraz powstanie przemysłu fabrycznego. Maszyna parowa zlikwidowała podstawowy dotychczas problem, czyli niedostatek źródeł energii, nastąpiło uzależnieni od siły wiatru i wody oraz zwielokrotnienie mocy umożliwiając poruszenie wielu urządzeń. Maszyna parowa znalazła zastosowanie w przemyśle włókienniczym, a następnie przyczyniła się do mechanizacji przemysłu wydobywczego i hutniczego, tym bardziej, że jeszcze w XVIIIw. Upowszechniło się zastosowanie węgla kamiennego a następnie koksu. W 1784 r. H.Cort zbudował wielki pierwszy piec hutniczy, równocześnie do użytku wprowadzono młot parowy i walcarkę. Niebawem maszyna parowa znalazła zastosowanie w transporcie (Pierwszy statek parowy R.Fulton 1808 r., lokomotywa G.Stephenson 1814r.).Zastosowanie maszyn przeobraziło produkcję oraz struktury społeczne. Masowość produkcji doprowadziła do znacznej obniżki cen towarów, co wyraźnie zwiększyło rynek zbytu czyniąc go także masowym. Przyspieszeniu uległa akumulacja kapitału doprowadzając do wyodrębnienia grupy właścicieli zwanych kapitalistami. Wykształciła się nowa forma organizacji produkcji charakteryzująca się niespotykaną wcześniej na także skalę koncentracją środków i ludzi pracujących zgodnie z ustalonym przez właściciela rytmem i czasem pracy, czyli fabryka. Zatrudnieni w tych fabrykach zaczęli tworzyć nową grupę społeczną-robotników przemysłowych(ploretariat), którzy nie posiadali żadnych praw właścicielskich wobec narzędzi pracy ani wpływu na proces produkcji i zbytu stanowiąc jedynie siłę roboczą otrzymującą pensję. Przy dużej podaży tej siły jej cena była dość niska. Industrializacja doprowadziła do powstania olbrzymich aglomeracji miejsko-przemysłowych tworząc olbrzymie rynki siły roboczej, ale także konsumentów oraz tworząc niespotykane wcześniej problemy społeczne. Wraz z mechanizacją transportu pojawiła się także możliwość przemieszczenia ludzi i towarów, co przy małych ograniczeniach prawnych powodowało masowe migracje wewnętrzne jak i do innych państw lub kolonii. Przez następne sto lat Anglia była największym producentem przemysłowym świata.

3. Przekształcenia strukturalne gospodarki i społeczeństwa w XIX wieku ( fazy rozwoju gospodarki kapitalistycznej w XIX wieku, cykl koniunkturalny i geneza monopolizacji, cyrkulacja kapitału, zmiany postaw w środowisku pracodawców i pracowników przemysłu)

Charakterystyka kapitalizmu

Podstawą systemu kapitalistycznego są:

- Poglądy fizjokratów francuskich z połowy XVIII w. twórcą był Francois Quesnay nadworny lekarz Ludwika XV, który w 1758 opublikował „Tablice Ekonomiczne” i zgromadził grupę zwolenników, którzy przyjęli nazwę „ekonomistów”

- Angielska klasyczna ekonomia polityczna. Początki naukowego systemu ekonomicznego opracował Anglik Adam Smith, autor przełomowego dzieła „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów”

- Prywatna własność środków produkcyjnych(ziemi, bogactw naturalnych, zakładów produkcyjnych, banków)

- Brak podziału klasowego społeczeństwa

- Wolność osobista

- Równość wobec prawa

- Wolna konkurencja

- Spółki akcyjne

Przemiany kapitalizmu w ostatnim ćwierćwieczu XIX w. Doprowadziły do powstania kapitalizmu monopolistycznego, który cechował się:

- Odchodzenie od zasad liberalnych do monopolizacji w dziedzinie przemysłu i obrotu towarowego

- Narastanie dystansu w rozwoju między państwami rozwiniętymi, a zacofanymi

- Wzrost znaczenia kapitału i eksport kapitału

- Umocnienie się idei nacjonalistycznych imperialistycznych polityce zagranicznej mocarstw, które doprowadziły do nowej fazy europejskiego kolonializmu.

Przyczyną ewolucji systemu kapitalistycznego były kryzysy ekonomiczny, a szczególnie kryzys, z 1873 który miał zasięg ogólnoświatowy. Spowodował on spadek produkcji przemysłowej oraz nadwyżki w produkcji rolnej, bankrutowanie banków i przedsiębiorstw produkcyjnych. Sposobem na rozwiązanie kryzysu stała się monopolizacja.

Wywołany przez postęp technologiczny wzrost produkcji sprzyjał procesom łączenia się kapitałów i przedsiębiorstw. Skutkiem tych działań było powstanie monopoli. Celem ich było osiągnięcie wyższych zysków przez ustalenie cen monopolistycznych. Wyróżnia się kilka typów porozumień monopolistycznych:

Kartel- skupia przedsiębiorców tej samej branży

Syndykat- ma wspólne biuro sprzedaży towarów pochodzących z własnej produkcji kartelu

Koncern- połączenie przedsiębiorstw o odrębnej osobowości prawnej, ale należących do tego samego właściciela

Koncentracja kapitału i produkcji towarzyszyło powstawanie wielkich banków. Banki zaczęły kierować procesami inwestycyjnymi i stały się przez to współwłaścicielami środków produkcyjnych. Koncentracja operacji finansowych doprowadziła do połączenia kapitału bankowego z przemysłowym i powstanie kapitału finansowego. W wytworzył się w związku z tym oligarchia finansowa. Nastąpił proces oddzielania własności od zarządzania: funkcje techniczne przejęli specjaliści( inżynierowie, ekonomiści, managerowie).Rozwój przemysłu w krajach wysoko rozwiniętych prowadził do powstania nadwyżki kapitału, dla których coraz ciężej było znaleźć korzystną lokatę. Zaczęto lokować wolne środki finansowe w krajach słabo rozwiniętych i koloniach gdzie istniał niedostatek kapitału, a był nadmiar siły roboczej, surowców i popyt na artykuły przemysłowe. Formy wywozu kapitału były różne: pożyczki dla rządów krajów uboższych, wykup akcji przedsiębiorstw w innych krajach, pożyczki dla konkretnych przedsiębiorstw. Zyski płynące z eksportu kapitału były czasem lokowane w koloniach, częściej jednak wracały do krajów pożyczkodawców postaci dywidend i procentów od pożyczek.

Technologia Motorem napędowym zmian w gospodarce były rewolucje przemysłowe. Wprowadzenie maszyn i nowych technologii do przemysłu spowodowało gwałtowny wzrost wydajność. Produkcja masowa w dużych zakładach pozwoliła na obniżenie jednostkowych kosztów produkcji. Dzięki zastosowaniu silnika parowego, silnika parowego wysokoprężnego, a następnie silnika spalinowego oraz wielu innych wynalazków spowodowało szybki rozwój transportu. Wynalezienie lampy górniczej i wentylacji spowodowało dalszy wzrost wydobycia. Kolej pozwoliła na zwiększenie szybkości przepływu towarów, ludności, zbliżyła obszary zacofane do centrów rozwiniętych, pozwoliła na kolonizacje nowych rejonów. Transport morski również zyskał na rozwoju nowych technologii oraz dzięki budowie kanałów. W okresie drugiej rewolucji przemysłowej zastosowano nowe źródła energii takie jak elektryczność, silnik spalinowy i silnik spalinowy wysokoprężny. Spowodowało to powstanie nowego środka transportu, jakim był automobil oraz aeroplan. Przełom w dziedzinie energetyki spowodowany był praktycznym wykorzystaniem zjawisk elektrycznych. Powstawały pierwsze elektrownie cieplne napędzane przez silniki parowe, które napędzały dynama oraz powstały pierwsze elektrownie wodne. Zasadnicze znaczenie w rozwoju energetyki miały wynalazki silnika elektrycznego, dynama, żarówki, telegrafu, telefonu, radiotelefonu, lampy katodowej, tramwaju, kolejki podziemnej. W metalurgii metoda elektrolizy posłużyła do otrzymania nowego metalu- aluminium, cynku i miedzi elektrolitycznej. Wynalazek chłodni amoniakalnej pozwolił na rozwój w zakresie przechowywania i transportu żywności. Duży postęp odnotowania w przemyśle chemicznym poprzez opracowanie układu okresowego przez Dmitria Mendelejewa, rolnictwo zostało wsparte nawozami sztucznymi. Opracowana została nowa teoria organizacji produkcji przez Taylora, który został wdrożony w fabrykach Forda = produkcja potokowa(taśma produkcyjna). Kolej żelazna rozpowszechniła się na wszystkie kontynenty. Powstały wielkie magistrale kolejowe takie jak kolej transsyberyjska, kolej trans afrykańska. Powoli rozwijał się transport samochodowy, w wielkich miastach pojawiły się tramwaje i kolej podziemna.

Rolnictwo W wyniku likwidacji stosunków feudalnych powstało rolnictwo kapitalistyczne, które pozwoliło na uwłaszczenie chłopów. W strefie ekonomicznej skutkiem rewolucji agrarnej był wzrost produkcji rolnej, szczególnie przełom w dziedzinie produkcji żywności oraz produkcji towarowej dla miast i przemysłu (surowców). Skutkiem zmian było zmniejszenie się odsetek ludzi utrzymujących się z rolnictwa. W okresie drugiej rewolucji agrarnej nastąpił zdecydowany wzrost produkcji żywności w obszarze poza europejskim(USA, Kanada, Argentyna, Australia oraz Rosja). W związku z gwałtownym napływem zboża z nowych obszarów nastąpił długotrwały kryzys rolnictwa europejskiego. Spowodowało to zmniejszenie obszaru upraw w europie i przechodzenie na uprawy przemysłowe(np. buraka cukrowego) oraz przejście na hodowle. Powstawały współdzielenie rolnicze, które organizowały zbyt oraz przetwórstwo płodów rolnych z wyłączeniem pośredników.

Ekonomia W okresie po pierwszej rewolucji przemysłowej wydobycie węgla kamiennego wzrosło w ciągu 100 lat z 2,5 mln ton do 40 mln ton., produkcja surówki żelaza w ciągu trzydziestu lat wzrosła dziesięciokrotnie, a produkcja bawełny 10150 razy w ciągu 130 lat. Zwiększyła się produkcja rolna. Wszystkie gałęzie przemysłu odnotowały gwałtowny wzrost wydajności. Wydobycie węgla wzrosło z 35 mln ton w 1850 do 270 mln ton w 1913 roku. Światowa produkcja stali wzrosła z 0,7 do 58,7 mln ton. Postęp technologiczny pozwolił na powstanie nowych gałęzi przemysłu: energetycznego(produkcja energii elektrycznej oraz urządzeń elektrycznych), naftowego, samochodowego, chemicznego, hutnictwa metali kolorowych. Wydobycie ropy naftowej rozpoczęło się na skale przemysłową. Powiększenie produkcji prowadziło do powstania nadprodukcji. Wstrzymanie produkcji prowadziło do spadku zapotrzebowania na siłę roboczą, co z kolei prowadziło do wzrostu bezrobocia, spadku obrotów handlowych i bankructwa kupców oraz niewypłacalność kapitalistów upadek banków.Wahania koniunktury miały charakter cykliczny: powtarzały się co 10-12 lat. W miarę rozszerzenia się rewolucji przemysłowej kryzys obejmował coraz to nowe kraje. Pierwszy kryzys miał miejsce w 1825 w Anglii, drugi, w 1936 obął Anglię oraz Stany Zjednoczone, trzeci natomiast wybuchł w latach 1946-1847 który objął Zachodnią i wschodnią Europę. Wszystkie kraje przemysłowe zostały objęte kryzysami w latach 1857 i 1866.

Społeczeństwo W latach 1750-190 zaludnienie Europy zwiększyło się z 140 mln do 401 mln, a Ameryki Północnej z 6 mln do 81 mln. Przyczyną eksplozji demograficznej było zmniejszenie umieralności i wydłużenie życia. Duży wkład w wydłużenie życia maiły odkrycia Ludwika Pasteur'a, Roberta Kocha, Emil Behring oraz wprowadzenie ubezpieczeń społecznych, co pozwoliło na zwiększenie wydatków państwa na opiekę zdrowotną. Postęp urbanizacji spowodował napływ ludności do miast. Przejście do gospodarki kapitalistycznej spowodowało powstanie zapotrzebowanie na siłę roboczą i powstanie proletariatu fabrycznego. We wczesnym kapitalizmie pogłębiała się nierówność majątkowa i ubóstwo klasy robotniczej. Zasada wolnej konkurencji oznaczała traktowanie pracowników najemnych według woli właściciela fabryki: on ustalał czas pracy, regulamin pracy, wysokość płac. Bezrobocie spowodowało spadek płac do poziomu absolutnego minimum. Regulamin pracy był bardzo ostry i nie pozwalał na przerwy w pracy. Dzień pracy trwał do 16 godzin, zatrudniane były dzieci od 5 roku życia.Pod wpływem protestów ograniczono możliwość zatrudnienia dzieci poniżej 9 roku życia, ograniczono czas pracy dla młodzieży do 18 roku życia do 12 godzin. Wywalczono 10 godzinny dzień pracy i poprawiono warunki sanitarne pracy i bezpieczeństwo.Przeciwko wyzyskowi robotników protestowali działacze zwani socjalistami utopijnymi. Proponowali oni program reform socjalnych odwołujących się do filantropii kapitalistów oraz zakładały organizacje pomocy dla pracowników postaci spółdzielni produkcyjnych, kas zapomogowych, sklepów, instytucji kredytowych. Do socjalistów utopijnych należeli: Robert Owen, Charls Fourier, Henri Saint-Simon. Nowy kształt socjalizmowi nadali Karol Marks, Fryderyk Engels, który zarysowali w „Manifeście komunistycznym”(1848)zasady walki z ustrojem kapitalistycznym i budowę ustroju socjalistycznego opartego na uspołecznieniu środków produkcyjnych oraz rządach proletariatu. Wraz ze wzrostem industrializacji rozwijała się potężnie klasa robotnicza, która podejmowała działalność polityczną. Organizowała się w związki zawodowe, które w statutach zapisywały starania o sprawy materialne proletariatu.Wraz z rozwojem przemysłu po roku 1870 ukształtowała się wielce liczebna klasa robotnicza i rozwijały się ruchy robotnicze. Powstawały wielkie aglomeracje miejskie. Upowszechniła się edukacja i demokracji parlamentarnej oraz rozwój masowych partii politycznych.

4. Industrializacja Związku Radzieckiego 1918 - 1941 ( źródła koncepcyjne, etapy rozwoju gospodarczego: komunizm wojenny, NEP, socjalistyczna industrializacja, doktrynalne uwarunkowania uprzemysłowienia, rola rolnictwa w finansowaniu industrializacji

W 1917r w wyniku przewrotu władzę zdobyli bolszewicy na czele z W. Leninem. W ciągu najbliższych lat przejęli całkowitą władzę w Rosji rozpoczynając budowę nowej formacji społeczno - ustrojowej - komunizmu.

Źródła koncepcyjne: poglądy XIX wiecznych twórców komunizmu naukowego - Karola Marksa i Fryderyka Engelsa. Zgodnie z doktryną marksizmu w produkcji następował stały rozwój sił wytwórczych, który prowadził do powstania przeciwstawnych klas społeczno - ekonomicznych. Etapy rozwoju gospodarczego: Zdaniem komunistów środki produkcji zawsze należały do wąskiej grupy posiadaczy, którzy monopolizowali dostęp do władzy politycznej. Posiadacze środków produkcji stawali się wyzyskiwaczami pracowników przechwytując niemal całość dochodów z pracy, wartość dodatkową będącą różnicą między wynagrodzeniem robotników a faktyczna wartością ich pracy. Rosnąca dysproporcja między kapitalistami a robotnikami powinna doprowadzić do rewolucji społecznej i przejęcia władzy przez proletariat. Skutkiem rewolucja ma być przejęcie i likwidacja własności prywatnej i zastąpienie jej społecznym posiadaniem. Brak własności ma spowodować zanik chęci zysku, likwidację klas społecznych i sprawiedliwy podział dóbr. Ideologię tą przejął przywódca rosyjskich komunistów i podjęto próbę jej realizacji. Zgodnie z tymi zasadami po rewolucji październikowej 1917r bolszewicy wprowadzili dyktaturę proletariatu i rozpoczęli przekształcenia gospodarcze. Zaraz po przejęciu władzy bolszewicy ogłosili dekret o nacjonalizacji ziemi oraz przystąpili do przejmowania majątku przemysłowego. Wobec tragicznej sytuacji gospodarczej i wojny domowej Lenin zaicjonował 1918 r komunizm wojenny: zawieszenie praw rynkowych i przejęcie kontroli nad gospodarką przez państwo. Do końca 1919r upaństwowiono bez odszkodowań niemal całkowicie przemysł, handel, sektor finansowy i środki transportu. Na wieś nałożono obowiązkowe dostawy żywności a dotychczasowi właściciele zostali pozbawieni praw politycznych, istniał obowiązek pracy głównie fizycznej, większość towarów była reglamentowana, dostawy były bezwzględnie wymuszone, masowe konfiskaty towarów ziemi i mieszkań. Działania te umożliwiły komunistą przejęcie władzy i kontroli nad gospodarką, ale spowodowały chaos gospodarczy, który w połączeniu z wojną domową i międzynarodową izolacją doprowadziły do katastrofy ekonomicznej. Spadła produkcja przemysłowa i rolna wywołując klęskę głodu , ceny wzrosły 8 razy, powstał deficyt budżetowy, zmarło 5,5 miliona ludzi. Rosja musiała korzystać z zewnętrznej pomocy humanitarnej i odwołania komunizmu wojennego. Wbrew swoim poglądom Lenin musiał zdecydować się na częściowe przywrócenie rynku i prawa własności. Odbywało się to w ramach ogłoszonej w 1912r Nowej Polityki Ekonomicznej NEP: zniesiono system państwowego rozdzielnictwa towarów i przywrócono rynek towarowo - pieniężny a rujnujące wieś dostawy zastąpiono podatkiem żywnościowym, odejście od uspołeczniana gospodarki w dziedzinach nie objętych monopolem państwowym odstąpiono od kolektywizacji wsi i zezwolono na prywatną własność ziemi. Własność zaczęła powracać także w handlu i drobnym przemyśle. Przedsiębiorstwa państwowe zyskały większą samodzielność i zostały bardziej związane z rynkiem. W rękach państwa została większa część przemysłu a poszczególne działy mogły rozwijać się zgodnie z krótkoterminowymi planami gospodarczymi. Efektem NEP-u było odrodzenie handlu i rynku, wzrost produkcji rolnej i przemysłowej, stabilizacja finansowa, a także przemiany społeczne. Stalin dążący do samowystarczalności i rozbudowy przemysłu wojskowego zdecydował się na odwołanie NEP-u i wprowadzenie centralnego planowania w przemyśle i kolektywizacji wsi. Od 1928r gospodarka radziecka rozwijała się zgodnie z opracowanymi przez partię planami 5 letnimi. Zrezygnowano engelsowską NEP-u gdyż był niezgodny z doktryną komunistyczną Przejęto engelsowską koncepcje rozwoju polegającą na odgórnym określaniu i kontroli produkcji. Po określeni możliwości i potrzeb państwa ustalono normy, które miły być osiągnięte w określonym czasie. Przygotowując się do przyszłego konfliktu zbrojnego oraz budowy społeczeństwa robotniczego w planach położono nacisk na rozwój źródeł energii, systemu transportowego i przemysłu ciężkiego całkowicie zaniedbując przemysł konsumpcyjny. Robotników zmuszano do skrajnego wysiłku przez terror, istniał system kar i nagród, współzawodnictwo pracy i system obozów pracy przymusowej. Industrializacja ZSSR postępowała szybciej niż w innych krajach (mimo wysokich kosztów). Równolegle przeprowadzono kolektywizację wsi polegająca na likwidacji własności chłopskiej i tworzeniu wspólnych gospodarstw - kołchozów. Liczono na wzrost produkcji rolnej, mechanizację rolnictwa, zagospodarowanie nieużytków i uwalnianie rąk do pracy w przemyśle. Głównym powodem były jednak czynniki ideologiczne: likwidacja prywatnej własności i grupy kułaków, objęcie wsi gospodarką planową i kontrolą ze strony władz. Wobec oporu kolektywizację przeprowadzono w latach 1930 - 37r. metodami policyjnymi. Efektem była katastrofa żywnościowa w wyniku, której kilka milionów ludzi zmarło z głodu i w obozach pracy.

Rola rolnictwa w finansowaniu industrializacji: potrzebne były pieniądze na industrializację. Powstały dwa plany gospodarcze minimalizacji i maksymalizacji. Wybrano plan maksymalizacji. Koncepcje finansowania: Sokolnikow - plan chłopski dotyczył dofinansowania rolnictwa, które miało wypracować większe zyski. Preobrażeński - pierwotna akumulacja socjalistyczna - miał utworzyć kolonie wewnętrzną. Mieli to być chłopi i to oni mieli płacić za industrializację. Stalin uważał, że trzeba znacjonalizować przedsiębiorstwa, które będą płacić za industrializację. Realne były tylko koncepcje Stalina i Preobrażeńskiego. Stalin przejął plan Preobrażeńskiego i realizował go. Nastąpił proces kolektywizacji wsi. Przejmowano ziemię na własność państwa - sowchozym tworzono kołchozy. Wprowadzono terror policyjny i administracyjny. Chłopi buntowali się osadzano, więc ich w obozach. Takie działania doprowadziły do załamania się produkcji artykułów żywnościowych. Ziemia została przekazana tym, którzy mniej się na niej znali niż poprzedni właściciele. O kolektywizacji wsi zaważyły względy polityczne. Nie chciano, aby powtórzyła się sytuacja komunizmu wojennego. Spadła globalna produkcja, ale wzrosła towarowa. Podatki płacone były w naturze. Kołchozy i Sowchozy nie mając własnych narzędzi pożyczają je od państwa, za co płacą w naturze.. Państwu była potrzebna ogromna ilość artykułów rolnych do zapłacenia sile roboczej, która była głównym kosztem industrializacji.

5/6. Gospodarka polska w latach 1918-1939

(Warunki startu, cykl koniunkturalny, etatyzm i interwencjonizm, reformy rolne, inflacja i stabilizacja finansowa, wielki kryzys gospodarczy, nakręcanie koniunktury)

Polska w latach 1918-1939r. musiała połączyć w swych granicach ziemie, które przez ponad sto lat znajdowały się w obrębie różnych systemów gospodarczych, prawnych i kulturalnych.

W okresie zaborów ziemie polskie były powiązane ekonomicznie z różnymi państwami, co wpłynęło na ich nierównomierny rozwój. Zjednoczenie ich nie tylko polityczne, ale także ekonomiczne należało do zadań wyjątkowo trudnych. Wieloletnia niewola, zniszczenia wojenne i brak kapitałów na inwestycje hamowały odbudowę przemysłu. Globalną produkcję przemysłu polskiego na początku 1919r. szacuje się na około 15% produkcji przedwojennej. Najlepiej rozwinięte pod względem przemysłowym i rolniczym były ziemie zaboru pruskiego, nieco niższy poziom rozwoju prezentował zabór rosyjski, natomiast ziemie zaboru austriackiego były najsłabiej rozwinięte przemysłowo i rolniczo. Głównymi ośrodkami polskiego przemysłu pozostały: Zagłębie Dąbrowskie, Łódzki Okręg Przemysłowy i Warszawa, ale doszedł Górny Śląsk. Ziemie wschodnie były pozbawione prawie całkowicie przemysłu. W kraju brakowało ciągów komunikacyjnych łączących ziemie byłych zaborów. Niezbędna stała się budowa linii kolejowej oraz portu morskiego. W 1919r. w obiegu znajdowały się 3 waluty: marka niemiecka, korona austriacka i marka polska, w niektórych częściach kraju używano także rubli. Ponadto na ziemiach polskich występowały poważne różnice administracyjne, prawne, narodowe, kulturowe i polityczne. Jednak trudności nastręczała nie tylko powojenna odbudowa kraju, ale również walka o władzę i o granice Polski. W 1918 do kraju powrócił Józef Piłsudski i został Tymczasowym Naczelnikiem Państwa - podporządkowało mu się kilka ośrodków władzy(gł. Rada Regencyjna, rząd lubelski). Pierwszym premierem został Ignacy Paderewski. Po utworzeniu rządu zaczęły się walki o granice - granicę wschodnią ustalono po wojnie polsko-bolszewickiej(1919-20) na mocy traktatu pokojowego w Rydze 1921; zachodnią tylko częściowo ustalił Traktat Wersalski. W wyniku plebiscytów tereny sporne przypadły Niemcom, pozostałe granice ustalono w wyniku licznych bitew(powstania śląskie, wojna z Czechami i Litwą). Wojna polsko-bolszewicka wpłynęła pozytywnie na przemysł polski - zamówienia wojskowe nakręcały koniunkturę przemysłową . Odbudował się przemysł włókienniczy, metalowy i garbarski. Co z kolei wpłynęło na poprawę pozycji klasy robotniczej, zmniejszyło się bezrobocie. Brakowało tylko artykułów spożywczych, dlatego zwiększono import z Europy Zachodniej. Wydatki rządu rosły w szybkim tempie, dochody były zbyt małe żeby je pokryć, w takiej sytuacji rząd podjął decyzję o wzmożonym druku pieniędzy papierowych(marek polskich).Wzrostowi ilości pieniędzy nie towarzyszyło jednak odpowiednie zwiększenie się masy towarowej na rynku, w związku z czym ceny szybko rosły. Wystąpił gwałtowny spadek siły nabywczej pieniądza. Spadła również wartość marki polskiej wyrażona w innych walutach. Wynikało to z prób ratowania gospodarki polskiej przez wprowadzenie kontrolowanej inflacji, ale sytuacja szybko wymknęła się spod kontroli. W grudniu 1923 r. za jednego dolara USA płacono aż 6 mln 375 tyś. marek polskich i pojawiła się hiperinflacja grożąca katastrofą ekonomiczną. Płace dla robotników nie wystarczały, zaczęły się strajki - listopad 1923 krwawe starcia strajkujących robotników z wojskiem. Rząd Władysława Grabskiego powołany w 1923 r. miał uzdrowić system walutowy i finansowy państwa. Działania premiera i jednocześnie ministra skarbu zmierzały do zrównoważenia budżetu państwa. Osiągnięto ten cel w 1924 r. przez ściągnięcie nadzwyczajnego podatku majątkowego(obciążono nim właścicieli przedsiębiorstw przemysłowych, handlowych, gospodarstw rolnych, domów itp.), waloryzację i ściągnięcie zaległych podatków, oszczędności budżetowe i wstrzymanie dodruku marki polskiej. Premier Grabski przystąpił do realizacji swojego planu - Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa uruchomiła sprzedaż na giełdzie warszawskiej dolarów i funtów, posunięcie to było obliczone na zahamowanie dalszego spadku kursu marki polskiej. W styczniu 1924 kurs dolara ustabilizował się, a nawet nieco spadł. W lutym rząd wstrzymał druk marek na cele budżetowe. Po raz pierwszy od zakończenia wojny dochody państwa przewyższyły wydatki.

Zahamowanie inflacji umożliwiło przeprowadzenie reformy walutowej - markę zastąpiono złotym. W 1924r. utworzono Bank Polski jako centralny organ emisyjny i finansowy państwa. Pozycja nowego pieniądza była zabezpieczona w 30 % w złocie, a w 70% w srebrze, akcjach i wekslach. Sukces reformy walutowej nie powstrzymał spadku koniunktury gospodarczej w Polsce. Produkcja przemysłowa w latach powojennych utrzymywała się poniżej poziomu z 1913 r. W 1925 r. zmalał eksport, pojawił się ujemny bilans handlowy, wystąpiła nadprodukcja, wzrost bezrobocia i spadek płac. Rosnący deficyt budżetowy i wyraźna recesja gospodarcza stały się między innymi przyczyną upadku rządu Grabskiego.

W 1919 sejm podjął uchwałę w sprawie reformy rolnej. Zapowiadała ona parcelację ziem państwowych i przejętych przez państwo oraz wykup nadwyżek majątków obszarniczych ponad 180ha. Zasady parcelacji określono dopiero, w 1920 gdy Armia Czerwona zbliżała się do Warszawy a sytuacja militarna polski pogorszyła się. Uchwalono ustawę wykonawczą w sprawie reformy rolnej. Za wywłaszczone majątki przysługiwało odszkodowanie w wysokości połowy ceny rynkowej. W 1921 weszła w życie konstytucja marcowa - przewidywała ona wywłaszczenie za odszkodowaniem w pełnej wysokości oraz przejmowanie nadwyżek majątkowych na cele reformy rolnej. Na wsi wzrosły konflikty społeczne. W 1923 doszło do kompromisu między interesami obszarnictwa a interesami chłopów. Porozumienie to znalazło wyraz prawny w ustawie z 1925 o wykonaniu reformy rolnej.

W maju 1926 r. pod przewodnictwem Witosa utworzony został nowy rząd Chjeno-Piasta. Jego oblicze polityczne pokazywało, że może dojść do takich wydarzeń jak w 1923 w Krakowie(krwawe starcia robotników z wojskiem) Posunięcie to wywołało oburzenie wśród robotników i protest lewicy. Wydarzenia te były na rękę Piłsudskiemu, który wiosną 1923 wycofał się z działalności politycznej(wielki patriota, wybitny polityk i wódz miał poparcie społeczeństwa polskiego a także stronnictw politycznych - PPS, stronnictwo chłopskie, chadecja, miał także wpływy w wojsku). Głównym konkurentem „piłsudczyków”o władzę była endecja. Zamach majowy - 12 maja 1926 Piłsudski wkracza do Warszawy, po 3-dniowych walkach utworzono nowy rząd pod kierownictwem Bartla. Piłsudski nie przyjął godności prezydenta, objął stanowisko ministra spraw wojskowych.
Gospodarka polska po przewrocie majowym. Nastąpiła ingerencja państwa w życie ekonomiczne. Załamanie się kursu złotego w 1925 wpłynęło dodatnio na wzrost eksportu. Zaczęły się ujawniać pozytywne skutki wojny celnej polsko-niemieckiej, na rynku polskim powstała możliwość zbytu produktów do tej pory importowanych było z Niemiec. Słabość kapitału polskiego w tym okresie mogła być zrównoważona pożyczkami zaciągniętymi przez państwo. Słuszność tego założenia potwierdziło uzyskanie pożyczek od Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Nastąpiła koniunktura gospodarcza, która przyciągnęła inwestorów zagranicznych (gł. Stany Zjednoczone, Anglia, Niemcy)

W latach 1929-33 doszło do najgłębszego załamania koniunktury w dotychczasowych dziejach gospodarki kapitalistycznej. Ujawniła się duża dysproporcja między podażą a popytem oraz tego ujemne następstwa - spadek produkcji, inwestycji, zatrudnienia, dochodu narodowego i in. Krach na giełdzie nowojorskiej zadecydował o wielkim kryzysie ekonomicznym. Wielostronne powiązania gospodarcze, łączące kraje kapitalistyczne spowodowały, że kryzys ogarnął całą Europę. W niektórych dziedzinach próbowano się ratować wprowadzając monopolizację - zjednoczone przedsiębiorstwa mogły łatwiej przetrwać kryzys.

W rolnictwie kryzys objawiał się, nie tyle spadkiem produkcji co cen towarów. Wytworzyły się tzw. nożyce cen - spadek cen towarów rolnych był o wiele większy niż przemysłowych. Każde państwo chciało eksportować ale broniło rynek wewnętrzny przed importem. Prowadzono więc politykę antyimportowych ceł protekcyjnych. Nastąpiło zachwianie systemów walutowych, mnożyły się bankructwa banków. Te zjawiska ekonomiczne (masowe bankructwa, olbrzymie bezrobocie, utrata dorobku całego życia w 1 dzień) zmieniły świadomość społeczną, zachwiało się poczucie bezpieczeństwa, wszystkie państwa szukały dróg wyjścia z kryzysu. Do 1932 rząd polski prowadził politykę przystosowania się do kryzysu - zmniejszano produkcję przemysłową, obniżano ceny i realne dochody ludności. W listopadzie 1929 wprowadzono tzw. zwroty ceł przy eksporcie zboża. Rząd polski wykazał tez inicjatywę w zorganizowaniu tzw.Bloku Agrarnego (Bułgaria, Czechosłowacja, Jugosławia, Rumunia, Węgry), którego zadaniem było uzyskanie uprzywilejowanych warunków wywozu zbóż do Europy Zachodniej i zorganizowanie międzynarodowego kredytu rolnego - nie przyniosło to jednak większych rezultatów.

Kompleksowy program walki z kryzysem uchwalono dopiero w końcu 1932 - zmierzano do zwiększenia opłacalności gospodarki rolnej, obniżenia cen wyrobów przemysłowych, wzrostu zatrudnienia, aktywizacji eksportu. Chodziło o zwiększenie popytu na rynku wewnętrznym i zagranicznym.

W latach kryzysu nastąpił w Polsce rozwój etatyzmu - bezpośrednia działalność gospodarcza państwa, posiadającego i prowadzącego przedsiębiorstwa na własny rachunek. W szerszym znaczeniu to interwencjonizm państwowy.

Wielki kryzys ekonomiczny podważył tradycyjną tezę nauki ekonomicznej o automatycznym przezwyciężaniu zaburzeń w gospodarce w wyniku swobodnego działania sił rynkowych. Tradycyjną teorię najostrzej skrytykował ang.ekonomista John Keynes, twierdził, że swobodne działanie mechanizmów rynkowych nie jest w stanie zapewnić pełnego wykorzystania istniejących czynników produkcji ani pełnego zatrudnienia, aby to osiągnąć potrzebna jest interwencja państwa.

W Polsce politykę interwencjonizmu podjęto w ograniczonych rozmiarach w latach 1927-29. W okresie 1934/35 zastosowano ją w postaci znacznego rozwoju robót publicznych. W tym czasie działania interwencyjne rządu nie wywarły jednak znacznego wpływu na poprawę koniunktury. Ożywienie sytuacji gospodarczej było widoczne dopiero w 1936r. wpłynęła na to rosnąca koniunktura światowa oraz wzrost cen zboża na świecie. Mimo poprawy sytuacja nie była zadowalająca, komplikowała się również sytuacja polityczna Polski. Masowo wybuchają strajki (coraz częściej wygrywają robotnicy), rośnie aktywność polityczna chłopów. Sytuację miały poprawić inwestycje państwowe - pierwszą próbę stworzenia realnego i atrakcyjnego planu podjął ówczesny wicepremier i minister skarbu Eugeniusz Kwiatkowski. Powstał tzw. czteroletni plan inwestycyjny 1936-40 (przeznaczono ogromne środki na finansowanie inwestycji infrastrukturalnych, chodziło o zwiększenie zatrudnienia aby w przyszłości zminimalizować bezrobocie). Jednocześnie tworzono sześcioletni plan rozwoju i rozbudowy polskich sił zbrojnych 1936-42 - zakładał on unowocześnienie armii. Realizacja obu planów nie była skoordynowana co spowodowało trudności. Rząd doszedł do wniosku, że taka polityka inwestycyjna była niesłuszna i trzeba skoncentrować się na najważniejszych zadaniach (wzmocnić zdolności obronne państwa, stworzyć warunki do systematycznego uprzemysławiania kraju, zatrzeć różnice między Polską A i B, zaktywizować największe okręgi gospodarcze). Ale na to brakowało środków więc rząd postanowił skupić się na 1 rejonie - 1937 powstał COP(Centralny Okręg Przemysłowy - rejon Radom, Kielce, Sandomierz, Ostrowiec Świętokrzyski, Starachowice, Stalowa Wola, Lublin, Rzeszów SOBCZAK PODKREŚLAŁ TO NA WYKŁADZIE ) który miał się przyczynić do industrializacji kraju i do przekształcenia Polski w państwo przemysłowo-rolnicze. O lokalizacji okręgu zadecydowały względy wojskowe, demograficzne i gospodarcze. Wybudowano tam wiele obiektów przemysłowych - elektrownie wodne, hutę żelaza, stalownię, fabrykę sam. ciężarowych itp. wybudowano także nowe linie kolejowe. Jednak COP nie był w stanie zatrudnić nadwyżki siły roboczej, przez co nie mógł rozwiązać problemów gospodarczych Polski. Dlatego w 1938 Kwiatkowski przedstawił projekt nowego wieloletniego programu gospodarczego (miał trwać 15lat - dzielił się na pięć 3-letnich etapów, z których każdy miał rozwiązać inny problem gospodarczo-społeczny).

Interwencjonizm państwowy był widoczny w obszarze pieniężno-kredytowym(wprowadzono ulgi podatkowe dla inwestorów, obniżono stopę dyskontową, likwidacja karteli, obniżono ceny niektórych artykułów kartelowych a podwyższono ceny art.rolnych), w rolnictwie(państwo miało wpływ na strukturę produkcji i zbytu płodów rolnych oraz działalność instytucji rolników) oraz na rynku pracy(roboty publiczne, starano się zwiększyć szanse uzyskania pracy przez ludność chłopską, rozwój ustawodawstwa pracy i socjalnego).

Przedsięwzięcia gospodarcze były finansowane przez skarb państwa z powodu słabości kapitału prywatnego.(Państwo tworzyło przedsiębiorstwa w przemyśle zbrojeniowym, motoryzacyjnym, lotniczym, maszynowym, elektrotechnicznym, chemicznym). Bardzo często państwo przejmowało zrujnowane spółki i zajmował miejsce wycofujących się kapitałów zagranicznych. Nie pochwalano etatyzmu, lecz bez niego rozwój ekonomiczny byłby niemożliwy. Wielki kryzys oraz przygotowania do wojny wpłynęły na wzmożenie inwestycji w sektorze państwowym.

7/8. Koniunktura gospodarcza w okresie 1918 - 39 na świecie ( ekonomiczne skutki I wojny światowej, problemy reparacji, procesy inflacyjne i reformy stabilizacyjne, przyczyny wielkiego kryzysu, różne wersje interwencjonalizmu państwowego).

Problem reparacji Istotnym problemem powojennej Europy była kwestia reparacji. Niemcy miały do spłacenia odszkodowania wojenne w wysokości 132 mld mk w złocie w ciągu 30 lat. Spłaty nie trwały długo gdyż przekraczały one możliwości płatnicze Rzeszy. W 1992 roku Niemcy ogłosiły niewypłacalność. W styczniu 1923 Francja i Belgia w celu zabezpieczenia swych interesów zajęły zagłębie Ruhry. Okupacja Ruhry nie spełniła oczekiwań i w 1924 roku przyjęto nowe zasady spłat odszkodowań. Był to tzw. Plan Dawesa opracowany przez Komitet Ekspertów zakładający znaczne obniżenie rat odszkodowań.

Ekonomiczne skutki 1 wojny światowej Na początku 20 wieku nasiliły się konflikty między największymi mocarstwami kapitalistycznymi. Przyczyną były sprzeczności ekonomiczne. Powodowały je przede wszystkim Niemcy, które po zjednoczeniu (1871) wkroczył na drogę przyspieszonego rozwoju gospodarczego i stawały się potęgą ekonomiczną świata. W latach 1870-1913 produkcja przemysłowa Niemiec wzrosła 5,5-krotnie, Francji 3-krotnie Anglii2-krotnie a Stanów Zjednoczonych aż 9-krotnie. Około 1890r. Niemcy wysunęły się przed Anglię i w Europie Uzyskały prymat pod względem globalnej produkcji. Głównym powodem sukcesów gospodarczych miało utworzenie dużego organizmu państwowego i wynik zwycięskiej wojny z Francją 1870r. Rzesza uzyskała bogata w surowce Alzację część Lotaryngii oraz kontrybucję wojenną w wysokości 5 mld fr w złocie. Francja szybko wypełniła swe zobowiązania finansowe, dzięki czemu Niemcy poprawił swoją sytuację surowcową i pozyskały dużą sumę na potrzeby inwestycyjne. Niemieccy Przedsiębiorcy dzięki szczodrym kredytom państwa budowali o najwyższym standardzie nowe przedsiębiorstwa. Ekspansywna rozwijająca się gospodarka niemiecka poszukiwała nowych rynków zbytu i źródeł zaopatrzenia w surowce. Kolonialny podział świata odbył się przy niewielkim udziale Niemiec dlatego dążyły one do sprowokowania konfliktu aby przy użyciu siły zdobyć posiadłości kolonialne i uzyskać nowe strefy wpływów w gospodarce światowej. Niemcy wraz z Japonią i Rosją zmierzały do podboju Chin. W 1897r. niemiecki desant wymusili na rządzie chińskim ustępstwa polityczne i gospodarcze. W Afryce południowej Niemcy poparły Burów co doprowadziło do zaognienia stosunków z Anglią, która doprowadziła do zagarnięcia części Republiki Południowej Afryki. Podjęli też zabiegi o uzyskanie wpływów w Maroku. W 1905 wysłali flotę do Tangeru co9 było przyczyną konfliktu Francją. Kolejnym obszarem konfliktów był Bliski i Środkowy Wschód oraz Bałkany. Niemcy uzyskały wpływy gospodarcze i polityczne w Turcji zagrażając w regionie interesom Anglii i Rosji. Wielka Brytania zaniepokoiła się, gdy Niemcy zaczęły budowę kolei bagdadzkiej szlaku wiodącego z Rzeszy przez Bałkany nad Zatokę Perską. Na Bałkanach wpływy Austro-Węgier i Niemiec ścierały się z dominacją Rosji. Ostry był tu spor austriacko-serbski o anektowane przez Austro-Węgry prowincję Bośnię i Hercegowinę. Interesy serbskie z kolei popierała Rosja. Pretekstem do wybuchu wojny był zamach w Sarajewie na 28.06. 1914 na auro-węgierskiego następcę arcyksięcia Franciszka Ferdynanda. W odpowiedzi na to Austro-Wegry wypowiedziały 28.07 wojnę Serbii.Za Serbią ujęła się Rosja przeciw niej Niemcy. Rozpoczął się konflikt na skale światową.

Koniunktura gospodarcza na świecie w okresie 1918-1939 W okresie 1 wojny światowej straty w ludziach to 8 mln. Byli to ludzie w pełni sil fizycznych wykwalifikowanych zawodowo. Nie pozostało to bez echa na zasoby sił roboczych po zakończeniu wojny. Koszty materialne szacuje się na 273 mld dol. 199 mln przypadało na aliantów a 74 na państwa centralne. Wojna spowodowała zmiany w układzie sil w gospodarce światowej. Umocnieniu ulęgła pozycja Stanów Zjednoczonych. Produkcja USA wzrosła w czasie wojny o 25% produkcja rolna o 18,3% a obroty handlu zagranicznego o 300%.W USA szczególnie rozwijał się przemysł nowoczesny. Świadczy o tym min wzrost 2-krotny produkcji miedzi i 3-krotny aluminium. Największy sukces USA do handel zagraniczny byli oni głównymi dostawcami do krajów Ententy. W latach 1914-1920 eksport towarów ze Stanów Zjednoczonych osiągnął prawie 40 mld dol. Saldo biznesu handlu zagranicznego było 5,3 -krotnie większe niż przed wojną. W okresie wojny wzrosła też w gospodarce rola Japonii. Szybko rozwijał się jej przemysł. W latach 1914-1918produkcja żelaza wzrosła tam o 95% stali o 86% a handlu zagranicznego o 250%. Japonia uzyskała supremację w Azji. Wykorzystując zaangażowanie państw zachodnich i Rosji w Europie, umocniła się narybku wschodnioazjatyckim. Flota handlowa Japonii zastąpiła w dużej mierze statki europejskie. Do Japonii napływały środki płatnicze, co pozwoliło na ekspansje w dziedzinie inwestycji. Inwestycje kapitałowe przekroczyło 1 mld jenów. W okresie 1 wojny dokonały się zmiany w państwach zależnych i kolonialnych. Zaangażowanie wojenne i osłabienie mocarstw europejskich stworzyło sprzyjające warunki dla rozwoju przemysłu na niektórych terytoriach kolonialnych. Proces objął Indie gdzie rozwijała się produkcja przemysłowa i roso znaczenie ich kapitału. Walkę o suwerenność gospodarczą i polityczną podjęły także Chiny i Afganistan. Woja sprzyjała rozwojowi świadomości narodowej i ideologii demokratycznej na koloniach. Klęska państw centralnych doprowadziła do rozpadu Austo-Węgier i osłabienia pozycji gospodarczej Niemiec. W Rosji po zwycięstwie rewolucji październikowej rozpoczęto budowę nowego układu polityczno-gospodrczego. Państwa te w pierwszych latach po wojnie przeżywały poważne trudności gospodarcze. Dość znaczne zmiany zaszły w dziedzinie światowej produkcji rolnej. Rolnictwo wyraźnie podupadło w uwikłanej wojnę Europie, natomiast przeżywało okres dobrej koniunktury w państwach zamorskich, zwłaszcza w Ameryce Pd i Pn. W poszczególnych krajach europejskich zbiory zbóż obniżały się o 33-59%a w państwach zaoceanicznych wzrosły o 12%. Tak zwiększył się udział krajów zamorskich w światowej produkcji rolnej a zwłaszcza w zbożowej. Wojna stała się przyczyną perturbacji w zakresie międzynarodowych rozliczeń finansowych. Zasadnicze trudności pojawiały się na linii Europa-Stany Zjednoczone. W okresie wojny kraje europejskie zmniejszyły eksport i zwiększyły import, co sprawiało ujemne saldo bilansu handlowego. Konsekwencją tego było zmniejszenie zapasów złotą i obcych walut w Europie. Stany Zjednoczone stały się głównym wierzycielem państw europejskich. Pod koniec wojny zadłużenie państw zwłaszcza europejskich w USA osiągnęło wręcz astronomiczną sumę 12253mln dol.

Procesy inflacyjne W 1922 deficyt budżetowy wynosił 445bilionow marek polskich w 1923 33 tryliony. Gdy dochody nie pokrywały wydatków a brak zaufania kapitału rodzimego i zagranicznego sprawiał że gospodarka polska cierpiała na niedobór kapitałów rząd podjął decyzje o wzmożonym druku pieniędzy papierowych-marek polskich i tak szybko rosła w obiegu ilość marek polskich. Wzrostowi pieniędzy nie towarzyszyło jednak odpowiednie zwiększenie się masy towarowej na rynku w związku, z czym ceny szybko rosły. Społeczeństwo płaciło swoisty podatek inflacyjny. Obliczono, że w 1923r. podatek inflacyjny na jednego mieszkańca 5,2 dol., a pozostałe podatki 1,8dol. Najdotkliwiej podatki odczuły klasy pracujące. Inflacja umożliwiła przemysłowcom obniżanie wydatków na płace robocze. W 1923 płace realne spadły o42% były już zatem wyższe o około 17% od głodowego poziomu w pierwszej połowie z 1918. Pogorszenie się warunków bytowych rodzin robotniczych spowodowało zaostrzenie się walki klasowej.(strajki) Inflacja we wstępnej fazie powodowała również zjawiska pozytywne. Wpływa na korzystne kształtowanie się koniunktury przemysłowej. Banki państwowe udzielały kredytów przedsiębiorcom prywatnym. Wartość realna pożyczki w momencie zaciągania była znacznie wyższe niż w momencie spłacania długu i w wyniku tego państwo straciło około 110 mln dol., w tym 91 mln na rzecz prywatnego kapitału. Z powodu spadku wartości pieniądza malały również obciążenia podatkowe. Nie mogło zahamować tego zjawiska dokonywane, co pewien czas podnoszenie stawek. Również zmniejszały się koszty transportu z tych samych przyczyn. Najwięcej zyskiwał właściciel przezięb. Inflacja ułatwiła z punktu interesów ogólnopaństwowych proces odbudowy i unifikacji gospodarki Pol. Sprzyjała także eksportowi towarówka granicę. Wzrost kursów obcych walut następował szybciej niż wzrost cen hurtowych liczonych w markach polskich. Zatem ceny w Polsce w przeliczeniu na dewizy były stosunkowo niskie. Dzięki temu przedsiębiorcy wywożący towary za granicę uzyskiwali inflacyjna premię eksportową. Wg. Edwarda Taylora ceny krajowe w okresie inflacji wynosiły 50-60%cen światowych. Był to dodatkowy bodziec związany ze wzrostem eksportu i produkcji związanej z ekspo. Zjawiska pozytywne występowy tylko do pewnego okresu. W 1923 74% wydatków budżetu pokryto z dochodów płynących z drukowania marek.Jesienią1923 tempo wzrostu cen wyprzedziło tempo wzrostu kursu dolara. Zanikła eksportowa premia inflacyjna oraz kredyt. Inflacja, która w 1923r. przerodziła się hiperinflację stała się groźna dla gospodarki. W listopadzie 1923 doszło do krwawych starć między strajkującymi robotnikami a wojskiem. W klika miesięcy później rząd Witosa podał się do dymisji. 18 grudnia 1923r. premierem rządu został wybitny polityk i ekonomista WŁADYSŁAW GRABSKI. Przeprowadził on reformy skarbowe kraju już od momentu odzyskania niepodległości trwała dyskusja uzdrowienia waluty polskiej. Ścierały się poglądy szkoły krakowskiej i warszawskiej, której głównym reprezentantem był W.Grabski. Najważniejszym polityki tych drugich stał się podatek majątkowy, którym obciążono właścicieli przedsiębiorstw przemysłowych handlowych itd., o wartości 10 000 fr szwajcarskich. Ustawa o podatku majątkowym upoważniła rząd do pobrania 1 mld fr szwajcarskich w złocie w latach 1924-1926.Natą kwotę miały składać się wpłaty od rolnictwa od przemysłu i od pozostałych gałęzi gospodarki narodowej. Jednocześnie rząd podjął działania mające na celu zwiększenie przychodów kolei państwowych oraz zmniejszenie wydatków w administracji. Powodzenie programu reform zależało od szybkości działania. Rza zwrócił się do sejmu o udzielenie mu pełnomocnictw upoważniających wydawanie rozporządzeń z mocą ustawy w sprawach związanych z reformami, bez uciekania się każdorazowo do parlamentu sejm udzielił żądanych pełnomocnictw na okres 6 miesięcy. Premier W. Grabski przystąpił do realizacji planu, który polegał na pojęciu równoczesnych działań mających na celu zrównoważenie budżetu sanację waluty polskiej. W końcu stycznia kurs dolara ustabilizował się nawet nieco spadł. W lutym rząd wstrzymał druk marek na cele budżetowe. Po raz pierwszy od zakończenia wojny dochody skarbu państwa przewyższały wydatki .Powstrzymanie spadku kursu marki polskiej zahamowało nieustanny wzrost cen. Sukcesy polityki rządowej dały szybkie rezultaty polityczne. Wzrosło zaufanie klasy robotniczej do rządu. Natomiast uległo stanowisko wielkiego kapitału wobec programu stabilizacyjnego. Tzw. Lewiatan( organizacja zrzeszająca wielki kapitał ) sformułował własny program gospodarczy, który zmierzał do przerzucenia całości ciężarów związanych z reforma skarbu na klasę robotniczą. Zahamowanie inflacji umożliwiło przeprowadzenie reformy walutowej. Markę zastąpiono złotym, którego wartość zabezpieczały rezerwy złota i dewiz. W połowie kwietnia 1924r. utworzono Bank Polski z wyłącznym prawem emisji banknotów. Emisja została oparta na posiadaniu w zapasie kruszcowo-dewizowym oraz złocie, kosztownościach i majątku Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej , które zostały przekazane Bankowi Polskiemu. Środki te pozwoliły w 1924 zapewnić banknotom Banku Polskiego pokrycie w przeciętnej wysokości 87,3 gdy statut wymagał tylko 30%. Przed rozpoczęciem emisji złotego ustalono jego wymienny marki do złotego , który wynosił 1,8 mln mpk za 1 zł. Marka polska z dniem 1 lipca 1924 utraciła moc środka płatniczego. Zastąpienie marki polskiej złotym a Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej Bankiem Polskim było obliczone na osiągnięcie efektu psychologicznego. I tak też się stało. W KOŃCU 1924 pojawiły się pomyślne objawy w gospodarce polskiej. Dochody skarbu wzrosły, a polska otrzymała niewielkie pożyczki zagraniczne. Koniunktura uległa lekkiej poprawie. Warunki bytowe robotników polepszyły się. Pierwsza połowa 1924 przyniosła wzrost realnych płac. Na położenie robotników korzystny wpływ miało zahamowanie inflacji. W lecie 1924 zaznaczyła się tendencja do spadku płac realnych. Nie udało się osiągnąć równowagi budżetu państwowego i w ołowie 1925 nastąpiła z kolei inflacja złotego tzw., inflacja bilonowa (z powodu nadmiernej emisji bilonu) Inflację tę udało się zahamować w 1926r i kurs złotego ustabilizował się na poziomie o około 40% niższym od parytetu ustalonego w 1924r. Reforma walutowa przeprowadzona o własnych siłach bez uciekania się do pomocy kapitału obcego była wielkim dziełem które uratowało odrodzone państwo polskie od katastrofy gospodarczej i osłabienia suwerenności. Reforma ta stanowiła istotne novum w europejskich reformach walutowych. W drugiej połowi 1924 po okresowej poprawie koniunktury tendencja ta uległa zahamowaniu i od sierpnia 1925 doszło do ponownego spadku produkcji. W ciągu czterech miesięcy 1925 wytwórczość zmniejszyła się o 20%. Na załamanie się produkcji złożyły się następujące przyczyny zmniejszenie się popytu na artykuły przemysłowe trudności w otrzymywaniu tanich kredytów , spadek eksportu rosnące trudności budżetowe i walutowe oraz rozpoczęcie wojny gospodarczej polsko- niemieckiej .

Reformy stabilizacyjne Reformy walutowe zahamowały ubożenie pracowników najemnych, poprawiły się, więc nastroje społeczne i fala rewolucji na początku 1924 r. zaczęła się cofać. Sytuacja polityczna w Europie stabilizowała się i stwarzała podstawy do przyspieszonego wzrostu gospodarczego.

Postęp techniczny i organizacyjny Okres po 1924 r. przyniósł rozwój postępu technicznego opartego na wynalazkach doby drugiej rewolucji przemysłowej. Upowszechniło się zastosowanie silnika elektrycznego, który pozwolił zmechanizować prace w górnictwie węglowym. Na szeroką skalę zastosowano elektryczność w hutnictwie. Udoskonalono radiotelekomunikację oraz skonstruowano chłodziarkę absorpcyjną i gramofon(1924). Opracowano także techniczne podstawy przekazu obrazu na odległość - telewizja(1926). Nastąpił dynamiczny rozwój kinematografii. W dziedzinie chemii rozwija się produkcja tworzyw sztucznych, w Niemczech w 1928 r. rozpoczęto produkować benzynę syntetyczną.

Główne gałęzie przemysłu Szczególnie szybko rozwijały się nowoczesne gałęzie przemysłu; samochodowy, lotniczy, powstawały pierwsze samolotowe linie pocztowe w Ameryce i w Afryce, potem linie pasażerskie, samoloty stosowane były do opylania lasów i pól bawełny, chemiczny (przerób ropy naftowej i tworzywa sztuczne), elektrotechniczny. Wielkie znaczenie miały doświadczenia produkcyjne przemysłu zbrojeniowego w okresie wojny, procesy rekonwersji pozwalały na wykorzystanie ich do produkcji cywilnej. W 1929 r. produkcja przemysłowa świata była wyższa o 43% w stosunku do 1913 r.

Monopolizacja Nowa struktura kapitalizmu - znana sprzed wojny - umacniała się. Nasilała się koncentracja produkcji i kapitału, a przejawem tego były wielkie monopole amerykańskie(Ford Motor Company) i niemieckie, które kontrolowały całe gałęzie wytwórczości przemysłowej.

Rozwój gospodarki niemieckiej Okupacja zagłębia Ruhry oraz galopująca inflacja, która groziła rewolucją, skłoniły USA i Wielką Brytanię do ponownego rozpatrzenia sprawy niemieckich reparacji. Komisja ekspertów opracowała nowe zasady odszkodowań niemieckich (tzw. plan Dawesa) od 1 września 1924r:zniesaiono świadczenia rzeczowe, wojska okupujące Zagłębie Ruhry miały się wycofać w 1925 r. Niemcy wkrótce jednak wystąpiły o ponowną rewizję zobowiązań.

Postępy niemieckiego przemysłu od 1924 r. były znaczne, a napływ kapitałów amerykańskich pozwolił na jego szybsze zmodernizowanie. W 1929 r. produkcja przemysłowa Niemiec była wyższa tylko o 3% w porównaniu, z 1913 ale oznaczało to odrobienie z nawiązką wielkich strat materialnych i spadku produkcji spowodowanego zarówno wojną jak i ubytkami terytorialnymi. Niemcy powróciły w 1928 r. do swej pozycji drugiego mocarstwa przemysłowego świata. W latach 1924-1929 Republika Weimarska uzyskała ok. 21 mld marek kredytów zagranicznych, z czego połowę przeznaczyła na spłaty reparacji, resztę zaś na inwestycje i zakupy zagraniczne. Poważnie wzrósł niemiecki dochód narodowy, w latach 1925 -1929 o 22,4%, podniosły się zarobki pracowników oraz świadczenia socjalne. Wszystkie te czynniki spowodowały, że lata 1924-1929 nazwano w Niemczech „złotymi”.

Inne państwa

Stany Zjednoczone Kontynuowały one wysoce pomyślny okres rozwoju gospodarczego, umacniały się wielkie monopole, trwała ekspansja towarów amerykańskich na obce rynki.

Japonia Odnotowała najwyższą dynamikę produkcji przemysłowej: w 1929r. była ona przeszło pięciokrotnie wyższa niż w 1913, pozwoliło to Japonii uplasować się na 7 pozycji wśród najlepiej rozwiniętych państw świata.

Wielka Brytania Jej przemysł nie był zmodernizowany, utrzymywało się wysokie bezrobocie, w 1926 wielomiesięczny strajk górników pogłębił trudną sytuację gospodarczą kraju.

Francja, Włochy, Szwecja, Belgia i Czechosłowacja Państwa te w latach 1924-1929 rozwijały się stosunkowo szybko.

Koniunktura lat 1924-1929 była jednak sztuczna. Wielkie przyrosty produkcji - przynoszące zyski producentom - wynikały z nadmiernego rozwoju inwestycji opartych na tanich kredytach, natomiast siła robocza ludności rosła powoli. Popyt był dodatkowo pomniejszany przez niższy przyrost naturalny i permanentnie niskie ceny w rolnictwie. Groziło to nieuchronną nadprodukcją w przemyśle, a pierwsze jej objawy wystąpiły już na początku 1929 r.

Wielki kryzys gospodarczy Kryzys gospodarczy objawił się we wszystkich krajach mniej więcej w tym samym czasie na charakter światowy. Obejmuje prawie cały świat i wszystkie dziedziny gospodarcze( przemysł, handel, eksport, rolnictwo, strefę finansową). Zaczął się w październiku w 1929 r. w USA spadkiem kursów akcji na giełdzie. Był to moment, w którym akcjonariusze uświadomili sobie dramatyzm sytuacji ekonomicznej.

Zasadnicze przesłanki sytuacji kryzysowej to:

a) zwiększona podaż artykułów w stosunku do istniejącego popytu (zakupy na kredyt - dopóki ludzie pracowali było w porządku ale gdy nastąpiło załamanie gospodarcze ludzie przestali spłacać kredyty, nastąpiło masowe bankructwo banków kiedy rozpoczął się kryzys),

b) zjawisko zapóźnienia technologicznego

c) dwubiegunowe rozłożenie dochodów (dochody zamożniejszych rosły 4 krotnie szybciej niż pracowników)

d) kryzys rolnictwa - rosły koszty produkcji spadła produkcja artykułów rolnych. W Ameryce produkowano zboże albo bawełnę. Spadła jakość ziemi. Rolnicy musieli, więc inwestować (nawozy sztuczne), sztucznie utrzymywano wysoką produkcję. Była nadprodukcja artykułów żywnościowych. Rolnicy inwestowali w gospodarstwa na kredyt. Ogromna większość farm była zadłużona. Wysoka produkcja spowodowała spadek cen artykułów rolnych. Rolnicy nie byli w stanie spłacać kredytów.

e) Kumulacja dochodów na giełdzie - większość akcji na giełdzie była przewartościowana. Nie odzwierciedlała realnie istniejącego majątku. Spółki emitowały akcje pod majątek, który praktycznie nie istniał.

Od 1925 roku w gospodarce amerykańskiej zaczęło narastać zjawisko zbyt dużej podaży artykułów przemysłowych. Wyraźnie obniżyła się aktywność gospodarcza (budownictwo). Odbudowa gospodarki Anglii, Francji i Niemiec spowodowała ograniczenie popytu na artykuły amerykańskie. Spadek kursów na giełdzie w październiku 1929 r. jest momentem, w którym, uświadomili sobie kapitaliści, że nie można zwiększać produkcji przemysłowej, bo jej możliwości uległy zredukowaniu i nie będzie popytu na produkowane towary. Wstrzymano inwestycje a to spowodowało skurczenie popytu na środki produkcji, spada zapotrzebowanie na energię elektryczną i węgiel. Pojawia się bezrobocie. Ludzie nie mają pieniędzy. Spada produkcja środków konsumpcyjnych. Zwalniani są pracownicy zatrudnieni w wydziałach konsumpcyjnych. Kryzys napędza się. Mamy do czynienia z kryzysem nadprodukcji powszechnej. Wychodzenie z kryzysu polegało na przeczekaniu. Bankrutują przedsiębiorstwa najsłabsze ekonomicznie (stare technologie, zatrudniają za dużo osób, za wysokie ceny). Kryzys i konkurencja między przedsiębiorstwami będzie wywoływać obniżenie kosztów przez wprowadzenie nowoczesnych technologii. Spadnie cena towarów, bo nowoczesne technologie obniżą koszty produkcji. Wtedy rozszerzy się popyt na te towary i gospodarka znajdzie się w fazie wzrostu. Większość krajów stosowała właśnie taką metodę. Mechanizm ten nie zadziałał i okazał się w przypadku tego kryzysu nieskuteczny. Kryzys w przemyśle polegał na głębokim spadku produkcji przemysłowej, do której nie dostosowała się wysokość cen. Ceny stały w miejscu. To zjawisko nienaturalne DLA GOSPODARKI kapitalistycznej. Jak spada popyt cena powinna spadać ale tak się nie stało. Kryzys w rolnictwie polegał na tym, że spadła cena a rolnictwo było utrzymane na tym samym poziomie produkcji. Ceny spadły drastycznie (do 60%). Rolnicy muszą sprzedać o wiele więcej artykułów żywnościowych, aby móc kupić towary przemysłowe. Zwiększona podaż odbywa się, więc kosztem poziomu życia rolników. Prowadzi to do efektu tzw. podaży głodowej. Jest to działalność nieracjonalna, bo wyjście rolników z kryzysu oznacza zmniejszenie podaży artykułów rolnych na rynku, bo to spowoduje wzrost cen. Pojawia się zjawisko zawarcia nowych cen. Postępuje proces monopolizacji gospodarki za szczególnym nasileniem w okresie wielkiego kryzysu gospodarczego. Cena na artykuły przemysłowe ustalana jest przez porozumienie monopolistyczne. Cenę artykułów rolnych ustala rynek. Większa część społeczeństwa żyje na wsi. Rozwarcie nowych cen kurczy, więc możliwość zbytu towarów przemysłowych. W USA skłoniono rolników by mniej produkowali. Za zwiększoną produkcję musieli płacić karę. Wprowadzono wielką akcję oddłużenia rolnictwa poprzez redukcję obciążeń podatkowych. Nastąpił wzrost konsumpcji wewnętrznej w gospodarstwach. Polityka antykryzysowa polegała na zmianach w systemie bankowym, zmianach dotyczących rolnictwa, uzdrowieniu przemysłu, nowych miejscach pracy związanych z robotami publicznymi i rozszerzeniem świadczeń socjalnych.

Interwencjonizm państwowy Najpełniej teorię interwencjonizmu opracował Keynes. Wydana w 1936 r. jego praca Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza określała zasady tzw. regulowanego kapitalizmu, które pozwalałyby wyjść z kryzysu, uniknąć w przyszłości przesileń kryzysowych w gospodarce i budować społeczeństwo dobrobytu. Za główną przyczynę kryzysu keynes uznał słaby popyt na dobra konsumpcyjne i dlatego zalecał świadome działania państwa, które prowadziłyby do wzmożenia tego popytu i tym samym nakręcania Koniunktury. Środki nakręcania koniunktury

1.pośrednie

2.bezpośrednie:

a) kontrolowane zwiększanie ilości pieniądza w obiegu

b) progresywne opodatkowanie wysokich dochodów

c) zwiększenie świadczeń socjalnych

d) obniżanie stopy procentowej od oszczędności.

Miały one doprowadzić do zwiększenia poziomu inwestycji i wzrostu popytu konsumpcyjnego, ograniczałyby natomiast tendencje do oszczędzania i lokowania pieniędzy w papierach wartościowych. Środki bezpośrednie polegać miały na organizowaniu robót publicznych, czyli prowadzeniu różnego rodzaju prac użytecznych, finansowanych ze skarbu państwa, w celu zatrudniania bezrobotnych. Państwa podejmowały też bezpośrednią działalność gospodarczą we własnych przedsiębiorstwach i tworzyły swój sektor własności.

Stany Zjednoczone Roosevelt przystąpił do realizacji w 1933 r. szerokiego programu działań antykryzysowych. Podstawowym założeniem programu było zwiększenie zarówno siły nabywczej ludności jak i cen. Posunięcia te miały powiększyć konsumpcję i wprawić w ruch mechanizm gospodarki. Działania rozpoczęto od zakazu wywozu złota za granicę, zniesiono wymienialność dolara na złoto i zapowiedziano jego 50% dewaluację, (aby zwiększyć konkurencyjność towarów amerykańskich przez obniżenie ich ceny). Dążono do zmniejszenia produkcji rolnej, w tym celu państwo gwarantowało odszkodowania farmerom ograniczającym uprawy zboża, tytoniu, kukurydzy, bawełny i hodowlę nierogacizny. Zmniejszenie produkcji podnosiło poziom cen produktów rolnych, co dodatnio wpłynęło na dochody farmerów. Zawieszono też spłaty długów dla rolników i ograniczono stopę procentową od udzielanych im pożyczek. Polityka uprawnień socjalnych zrównała robotników amerykańskich z europejskimi: wprowadzono renty starcze, ubezpieczenia dla bezrobotnych i minimalną płacę. W przemyśle wzywano przedsiębiorców do podnoszenia płac oraz zawierania umów z państwem w ramach tzw. kodu generalnego. Ustalały one warunki i czas pracy oraz zwiększały uprawnienia związków zawodowych w rokowaniach z przedsiębiorcami. W ramach walki z bezrobociem forsowano przede wszystkim roboty publiczne, prowadzono budowę stadionów, porządkowanie miast, zalesianie, regulowanie rzeki, budowy budynków. Ład ten jednak załamał się w 1937 r. i pojawiły się oznaki nowego kryzysu. Szybko jednak interweniowało państwo i bardzo energicznie (zmniejszono oprocentowanie pożyczek, rozwinięto szeroki front robót publicznych), co spowodowało wzrost produkcji przemysłowej.

Wielka Brytania Kryzys gospodarczy tu trwał do połowy 1932 r później nastąpiła pewna poprawa koniunktury. Poważnym problemem było regionalne zróżnicowanie bezrobocia: bardzo wysokie było ono w okręgach przemysłowych (Walia, połudnoiwo-zachodnia Szkocja), niskie zaś w pozostałych częściach kraju. Rząd zachęcał do przemieszczania się siły roboczej i udzielał pożyczek na inwestycje w regionach zacofanych. W 1934r. produkcja przemysłowa Anglii osiągnęła poziom sprzed kryzysu i do 1939 r. obserwuje się rozwój przemysłów tkj: samochodowy, lotniczy, chemiczny i zbrojeniowy.

Francja Charakterystyczna była tu długotrwałość kryzysu, co budziło wewnętrzne napięcia społeczne, zwłaszcza wśród rolników. Wprowadzono wiele reform społecznych np. Generalną podwyżkę płac, wprowadzenie płatnych urlopów, skrócenie tygodnia pracy z 48 do 40 godz., zdewaluowano franka, ale położenie rolnictwa nadal było ciężkie gdyż ceny artykułów rolnych nie zwyżkowały. Francja swoją przedkryzysową pozycję odbudowała dopiero na początku lat 50 XX wieku. Kryzys pozbawił ją pozycji czołowego, światowego producenta samochodów, aluminium i włókien sztucznych.

10. Społeczna gospodarka rynkowa na przykładzie Niemiec ( założenia społecznej gospodarki rynkowej a katolicka nauka społeczna, proletaryzacja i deproletaryzacja społeczeństwa, zasada subsydiarności, reforma walutowa, polityka kredytowa i podatkowa).

Gospodarka niemiecka do 1870 r. Przyczyny opóźnienia rozwoju ekonomicznego Państwa niemieckie weszły na drogę przewrotu przemysłowego ze sporym opóźnieniem w stosunku nie tylko do Anglii, lecz również Francji. Przyczynami tego opóźnienia były:

- Utrzymujący się praktycznie do połowy XIX w. ustrój feudalny na wsi

- Przetrwanie ustroju cechowego

- Rozdrobnienie polityczne i związany z nim system ceł wewnętrznych, różnorodność miar, wag i waluty

- Brak zewnętrznych źródeł akumulacji pierwotnej kapitału

- Emigracja zewnętrzna osłabiająca Niemcy ekonomicznie

- Przewaga polityczna właścicieli ziemskich przy słabej pozycji burżuazji przemysłowej; sytuację tę zmieni dopiero rewolucja 1848

Niemiecki Związek Celny Dążenia do zjednoczenia ziem niemieckich po Kongresie Wiedeńskim, poczęto - z inicjatywy Prus - realizować w dziedzinie gospodarczej. W 1833 r. powstał Niemiecki Związek Celny, który początkowo obejmował 5 większych państw niemieckich, natomiast po Wiośnie Ludów już prawie całe terytorium Niemiec. Państwa należące do związku znosiły cła wewnętrzne i na granicach, ujednolicały miary i wagi oraz walutę. Powstał w ten sposób jednolity rynek wewnętrzny.

Czynniki rozwoju przemysłu Do 1850 r. w państwach niemieckich obserwuje się wstępny etap industrializacji, umacniają się przesłanki przewrotu przemysłowego. Były to:

- Budowa kolei

- Wzrost liczby ludności

- Wynalazczość

- Upowszechnienie się banków i towarzystw akcyjnych w przemyśle

- Likwidacja stosunków feudalnych

W latach 50 i 60 XIX w. dynamiczny rozwój objął przede wszystkim górnictwo i przemysł ciężki, co zadecydowało o wyrwaniu się Niemiec z zastoju gospodarczego i szybkim awansie cywilizacyjnym. W latach 1850-1870 wydobycie węgla kamiennego wzrosło 5 krotnie, a wytop surówki żelaza 6 krotnie. W 1870 r. Niemcy miały 13% udziału w światowej produkcji przemysłowej i zdecydowanie wyprzedziły już Francję.

Inflacja i reformy walutowe w Niemczech Po zakończeniu wojny władze Republiki Weimarskiej pokrywały wydatki państwowe kredytami z Banku Rzeszy, który w tym celu emitował coraz więcej pieniądza papierowego. Przy niskiej podaży towarów wywołało to gwałtowny wzrost cen, które osiągnęły poziom dotychczas nigdzie niespotykany. Kurs dolara USA wynoszący w listopadzie 1918 r. 8 marek doszedł w końcu 1921 r. do 200 marek, w końcu 1922 r. do 8000 marek, a w listopadzie 1923 r. osiągnął poziom 14 trylionów marek. W 1923 r. chaos gospodarczy w Niemczech spowodowany ową hiperinflacją był wszechogarniający: w listopadzie cena 1 kg chleba wynosiła 520 mld marek, 1 kg mięsa - 6,4 biliona marek, dzienna płaca robotnika wykwalifikowanego - 3 biliony marek. Ceny zmieniały się już kilka razy w ciągu dnia. Do końca 1922 r. inflacja była dla państwa niemieckiego zjawiskiem korzystnym: zarówno dla przemysłu, jak i dla rolnictwa, które pozbyło się zaciągniętych poprzednio długów. Natomiast hiperinflacja1923 r. była już zjawiskiem destrukcyjnym dla wszystkich działów gospodarki. Najbardziej skutki inflacji odczuli pracownicy najemni; spadały, bowiem ich płace realne (szybciej rosły ceny niż płace). W listopadzie 1923 r. Niemcom zagroziła rewolucja socjalna. Dokonano, więc stosunkowo szybkiej reformy walutowej. Jej autorem i organizatorem był Hjalmar Schacht (1877-1970) - specjalny komisarz walutowy, a następnie prezes Banku Rzeszy. Wprowadził on 15 listopada 1923 r. do obiegu tzw. markę rentową o wartości 1 biliona dotychczasowych marek papierowych; w tej relacji dokonano wymiany pieniędzy, a na początku 1924 r. przywrócono parytet złota; określono także maksymalne rozmiary emisji pieniądza, aby na przyszłość nie dopuścić do perturbacji monetarnych.

Rzesza Niemiecka (1871-1914)

Czynniki wzrostu gospodarczego Rezultatem zwycięstwa Prus nad Francją w 1870 r. było zjednoczenie Niemiec i utworzenie Cesarstwa Niemieckiego (1871) pod władzą pruskiej dynastii Hohenzollernów. Konstruktorem zjednoczenia oraz budowy potęgi politycznej II Rzeszy w latach 1862-1890 był kanclerz Otto von Bismarck. Zjednoczenie polityczne samo przez się było ważnym czynnikiem rozwoju gospodarczego. Do innych należy zaliczyć:

- Przyłączenie do Niemiec Alzacji i Lotaryngii posiadających bogactwa naturalne

- Ściągnięcie z Francji, w ciągu dwóch lat, olbrzymiej kontrybucji 5 mld franków w złocie, która została wykorzystana jako kapitał inwestycyjny Niemcy po zjednoczeniu opanowała tzw. grynderka, czyli ruch zakładania nowych przedsiębiorstw, spółek. Rezultatem rewolucji agrarnej było z jednej strony powstanie na wsi chłonnego rynku zbytu, z drugiej zaś zwiększenie podaży surowców pochodzenia rolniczego dla przemysłu. Duże znaczenie miał wzrost liczby ludności. Rząd prowadził aktywną politykę rozwoju przemysłu poprzez protekcjonizm celny, a od końca XIX w. Poprzez wielkie zamówienia zbrojeniowe. Druga rewolucja przemysłowa dokonywała się przy bardzo znacznym udziale badaczy i wynalazców niemieckich. Duże znaczenie przywiązywano do badań naukowych przyrodniczych i technicznych, przy wielkich zakładach przemysłowcy działały laboratoria i placówki badawcze.

Gospodarka niemiecka po kryzysie 1873 r. Po kryzysie gospodarka weszła w stadium niezwykle dynamicznego rozwoju. Rosło wydobycie węgla i produkcja hutnicza, umacniały się nowoczesne gałęzie przemysłu: elektrotechniczny i chemiczny. Dobrze prosperował również przemysł rolno-spożywczy. Specyfiką niemieckiego przemysłu była silna monopolizacja; powstawały wielkie koncerny. W 1913 r. Niemcy wyprzedziły Wielką Brytanię w wielkości produkcji przemysłowej; stały się drugą , po USA potęgą przemysłową. Rolnictwo niemieckie opierało się na wielkiej własności rodzin junkierskich, było dobrze wyposażone technicznie i wydajne. Na rynkach zagranicznych pod koniec XIX w. Produkty niemieckie skutecznie konkurowały już z towarami angielskimi i amerykańskimi.

Skutki wojny dla Europy Zachodniej

Niemcy Traktat wersalski potraktował Niemcy niezwykle surowo, rzecznikiem ich pognębienia był francuski premier Georges Clemenceau. Straty Rzeszy w Europie wynosiły 13% przedwojennego terytorium, 10% ludności, 14,6% ziemi uprawnej, 75% złóż rudy żelaza, 68% rud cynku i 26% węgla kamiennego. Niemcy utraciły też kolonie i rynki zagraniczne. Traktat wersalski ograniczał ich możliwości militarne, wprowadzał ograniczenia natury gospodarczej, ale przede wszystkim o0bciążył Niemcy odszkodowaniami wojennymi. Miały one charakter świadczeń rzeczowych oraz wypłat pieniężnych. Po długotrwałych pertraktacjach ustalono w 1921 r. wysokość reparacji na kwotę 132 mld marek w złocie oraz 25% rocznych zysków z handlu zagranicznego. Kwota ta miała być spłacana ratami w ciągu 42 lat. Władze Republiki Weimarskiej nie kwapiły się z płaceniem, powołując się na trudną sytuację gospodarczą kraju i kryzys walutowy. W odpowiedzi na to wojska francuskie i belgijskie rozpoczęły w styczniu 1923 r. okupację Zagłębia Ruhry. Niemcy zorganizowali z kolei bierny opór wobec okupantów inspirowany przez władze Republiki. Sytuacja gospodarcza Niemiec pogarszała się tymczasem z powodu załamania waluty.

Rozwój gospodarki niemieckiej Okupacja Zagłębia Ruhry oraz galopująca inflacja, która groziła rewolucją skłoniły USA i Wielką Brytanię do ponownego rozpatrzenia sprawy niemieckich reparacji. Komisja ekspertów pod kierunkiem Charlesa G. Dawesa opracowała nowe zasady odszkodowań niemieckich (tzw. Plan Dawesa )od 1 września 1924 r.: raty roczne ustalono na 2,5 mld marek (płacone z pożyczek amerykańskich), zniesiono świadczenia rzeczowe, wojska okupujące Zagłębie Ruhry miały się wycofać w 1925 r. Niemcy wkrótce jednak wystąpiły o ponowną ewizję zobowiązań. Nowa komisja ekspertów, kierowana przez Owena Younga, ustaliła w 1929 r. poprawki; całość odszkodowań obniżono do 113 mld złotych marek, spłacanych w ratach przez 59 lat, zniesiono międzynarodową kontrolę finansową Niemiec i przewidziano opuszczenie Nadrenii przez wojska francuskie, co ostatecznie likwidowało ograniczenie niemieckiej suwerenności. W czerwcu 1931 r. - wobec niepłacenia przez Niemcy rat - udzielono im moratorium na 1 rok, ustalono wtedy spłaty na 3 mld złotych marek. Po dojściu do władzy Hitlera Niemcy odmówiły zapłacenia tej kwoty. Ostatecznie realne wpłaty niemieckie wynosiły 16% ustalonej pierwotnie sumy.

Na mocy porozumienia ze Związkiem Radzieckim oba państwa zrzekły się swych roszczeń finansowych.

Postępy niemieckiego przemysłu od 1924 r. były znaczne, a napływ kapitałów amerykańskich pozwolił na jego szybkie zmodernizowanie. W 1929 r. produkcja przemysłowa Niemiec była wyższa tylko o 3% w porównaniu z 1913 r., ale oznaczało to odrobienie z nawiązką strat materialnych i spadku produkcji spowodowanego zarówno wojną, jaki ubytkami terytorialnymi.

Niemcy powróciły w 1928 r. do swej pozycji drugiego mocarstwa przemysłowego świata.

Gospodarka niemiecka (1933-1939) Zwycięstwo partii hitlerowskiej w Niemczech oznaczało poddanie całości życia społecznego kontroli totalitarnego państwa, uosabianego przez partię faszystowską i podporządkowanie jej struktury władzy. Terror policyjny dotknął przede wszystkim opozycyjne partie polityczne oraz Żydów, którzy na podstawie tzw. ustaw norymberskich z 1935 r. zostali poddani prześladowaniom, a ich majątki skonfiskowano.

Hitler w przyspieszonym tempie czynił przygotowania do wojny i realizował politykę ekspansji terytorialnej. Niemcy zrywały wszelkie ograniczenia narzucone im przez traktat wersalski. W marcu 1938 r. do Niemiec przyłączona została Austria. Kolejną ofiarą stała się Czechosłowacja. W marcu 1933 r. Hitler otrzymał pełnomocnictwo do całkowitej przebudowy gospodarki. Gospodarka Niemiec hitlerowskich miała charakter gospodarki kierowanej, czyli w praktyce państwo stosowało pełny interwencjonizm. W ramach faszystowskiego korporacjonizmu reglamentowano produkcję poszczególnych towarów oraz ograniczono działanie rynku. Korporacja stanu żywicielskiego stanowiła przymusowe zrzeszenie producentów rolnych, spółdzielni rolniczych, handlu i przemysłu. Uznano, że rację bytu mają tylko duże gospodarstwa, uprawiane przez rodzinę właściciela, niezbywalne, niepodzielne i dziedziczone przez jednego członka rodziny - Niemca czystej rasy. W gospodarce panowała zasada „wodzostwa” oddająca robotników pod nieograniczoną władzę przełożonych, z pełnym zakazem strajków.

Gospodarka niemiecka kierowana była początkowo przez Hjalmara Schachta , ministra gospodarki i prezesa Banku Rzeszy w jednej osobie, a następnie przez Hermanna Goeringa, ministra lotnictwa i twórcę tajnej policji (Gestapo).

Realizacja planu 4 letniego, zwanego planem zdobycia niezależności surowcowej, przewidywała przestawienie przemysłu niemieckiego na tory produkcji wojskowej. Zbrojenia były czynnikiem nakręcającym koniunkturę - potrzebowały dużej ilości surowców i materiałów, dawały zatrudnienie bezrobotnym, a nie obciążały rynku nadprodukcją. Efekty produkcyjne były imponujące. Niemcy w 1939 r. były pierwszym producentem aluminium na świecie, zanotowały wielkie sukcesy w produkcji włókien sztucznych. Bezrobocie praktycznie przestało istnieć. Polityka gospodarcza III Rzeszy nastawiona była na ograniczanie popytu ludności, płace nie rosły; wielka machina hitlerowskiej propagandy wzywała do ograniczeń i wyrzeczeń w imię celów polityczno - militarnych. Od połowy 1944 r. przemysł Niemiec uległ dezorganizacji, załamała się produkcja zbrojeniowa. Naloty alianckie przynosiły nie tylko wielkie straty, ale także negatywnie wpływały na morale ludności. Olbrzymi nalot na Hamburg nocą z 27 na 28 lipca 1944 r. zniszczył 214 tys. domów, zginęło 40 tys. ludzi. Bombardowanie Drezna nocą pochłonęło 135 tys. ofiar i doprowadziło do prawie całkowitej zagłady miasta. Ostateczna klęska militarna Rzeszy , w następstwie tak daleko posuniętej destrukcji gospodarki, była nieunikniona. We wrześniu 1949 r. zdecydował się ostatecznie podział Niemiec. Mocarstwa zachodnie wyraziły zgodę na powołanie Republiki Federalnej Niemiec, uchwalono ustawę zasadniczą i powołano rząd kierowany przez kanclerza Konrada Adenauera. W strefie radzieckiej w październiku 1949 r. powołana została Niemiecka Republika Demokratyczna, kierowana przez partię komunistyczną (SED) i znajdująca się w obszarze wpływów radzieckich. Berlin podzielony był na 4 strefy i w przyszłości stał się zarzewiem konfliktów politycznych.

Pierwsze powojenne lata cechował zastój gospodarczy i bardzo niski poziom życia mieszkańców. Kwitła spekulacja i „czarny rynek”, ceny czarnorynkowe były sto razy wyższe od oficjalnych. USA i Wlk. Brytania postawiły na odbudowę niemieckiej potęgi gospodarczej i militarnej. Zniszczenia materialne okresu II wojny były bardzo poważne, ale potencjał przemysłowy ocalał w 60%.

Czynnikiem uzdrawiającym gospodarkę stała się reforma walutowa z 18 czerwca 1948 r. przeprowadzona przez Ludwika Erharda. Wymieniono zdewaluowaną walutę na nową według zasady premiującej kapitał produkcyjny. Zabieg ten dał potężny impuls inwestycyjny i gdy zbiegł się z kredytami w ramach planu Marshalla i z wielkim popytem na dobra przemysłowe wywołał efekt „niemieckiego cudu gospodarczego”.

Ludwik Erhard był twórcą „społecznej gospodarki rynkowej”, która ogłosiła konieczność odejścia od zasad interwencjonizmu państwowego, planowania i ograniczeń produkcyjnych w stronę pełnej wolności ekonomicznej (neoliberalizm). W tej sytuacji rząd nie pozostaje całkiem bierny, dysponuje takimi narzędziami, jak kredyt, kontrola inwestycji, polityka fiskalna. Pozwala to państwu pływać na kierunki produkcji przez kredyty dla najlepszych, ulgi podatkowe dla przedsiębiorstw ograniczających wysokość dywidendy na rzecz inwestycji i dla podnoszących płace.

Wszystkie powyższe czynniki spowodowały olbrzymi wzrost produkcji przemysłu paliw i energii, metalurgii, chemii i włókiennictwa. Odżyły dawne tradycje niemieckiego przemysłu maszynowego i zbrojeniowego. Wskaźnik produkcji przemysłowej wynoszący 100 dla 1950 r. wzrasta do 150 dla 1955 r. Gwałtownie wzrósł eksport towarów przemysłowych.

W dziedzinie rozwoju gospodarczego druga połowa lat 50 i 60 była kontynuacją „niemieckiego cudu gospodarczego”. Dynamika produkcji przemysłowej była równa osiąganej w Stanach Zjednoczonych, ale niższa niż we Francji i Włoszech.

Zasada subsydiarności Zasada Pomocniczości - oznacza, że zorganizowani w różnych układach obywatele rządzą swoimi sprawami w granicach praw, a państwo podejmuje tylko te działania, których sami obywatele wykonać nie potrafią i nie mogą. Zasada pomocniczości wymaga znalezienia równowagi między możliwie nieskrępowaną aktywnością obywatelską a interwencją państwa (dla "wspólnego dobra'), Wprowadzona w życie Traktatem z Maastricht pod naciskiem regionów obawiających się nadmiernego wzrostu wpływów i władzy instytucji Unii, zwłaszcza Komisji Europejskiej. Zasada ta ogranicza pole działania Unii. Głosi, że w dziedzinach, które nie są w jej wyłącznej kompetencji (tj. nie są traktatowo zastrzeżone dla Unii), Unia będzie podejmować działania tylko wtedy, jeśli cele zamierzonych działań nie mogą być zrealizowane w wystarczającym stopniu na szczeblu państw członkowskich i dlatego ze względu na ich zakres lub ich skutki lepiej osiągnięte zostaną na szczeblu Unii.

Niemcy w jednoczącej się Europie. We współczesnej Europie dużą role odgrywają Niemcy. Według dwóch holenderskich autorów, Niemcy maja najsilniejsza w Europie gospodarkę, a ich system ekonomiczny jest w Europie najbardziej popularny. Unia Europejska skorzystała z historycznych doświadczeń niemieckich. Na terenie współ. Niemiec długo istniały oddzielne państewka, które zaczęły się jednoczyć dopiero w 1832 r, a zjednoczone federacyjne państwo niemieckie powstało dopiero w 1871 r. Wówczas Niemcy zaczęły bardzo szybko rozwijać się gospodarczo. Przedtem jednak oddzielne państewka połączyły się w związek celny, tworząc wspólny rynek. Niemcy pozostają trzecia, a po ostatnim kryzysie japońskim nawet druga co do wielkości gospodarka świata. W handlu zagranicznym wysuwają się na pierwsze miejsce wykazując znaczna nadwyżkę eksportu nad importem. Niemcy to kraj, który odnosi wielki sukces w szybkiej industrializacji i modernizacji kraju, prześcignęły Anglię. Głównym źródłem finansowania rozwoju przemysłowego maja być banki przemysłowe, które ściśle działają ze związkami przemysłowców. Banki stały się kontrolerami firm przemysłowych i handlowych. W Niemczech występują olbrzymie przemysłowe giganty. Firmy rodzinne szybko przeobrażały się w profesjonalnie zarządzane spółki akcyjne. Niemcy to kraj o burzliwej historii, ale mogą służyć jako przykład dużych zdolności do podnoszenia się z upadku. Niemcy wywołały obie wojny światowe i poniosły karę w postaci ogromnych zniszczeń. Potrafiły jednak szybko wznieść się jeszcze na wyższy poziom. Doprowadzono również do tego ,iz marka niemiecka stała sie najbardziej stabilnym pieniądzem świata. Po II wojnie światowej Niemcy bardzo szybko wyszły ze zniszczeń wojennych i zdruzgotanej gospodarki, m.in. dzięki mądrzejszej polityce zwycięzców i pomocy udzielonej Niemcom w ramach "Planu Marshalla", a także dzięki dużej pomocy w ramach amerykańskiego programu pomocy dla terenów okupowanych. Wyjątkowo korzystnym okresem dla rozwoju gospodarczego były lata 1950 określane często jako okres "cudu gospodarczego". Sprzyjały temu zarówno czynniki wewnętrzne jak i zewnętrzne, zwłaszcza wyjątkowo wysoka koniunktura w świecie.

11. Problemy gospodarcze Polski w latach 1944 - 1956

Plan trzy letni 1947 - 1950 Najważniejszym etapem odbudowy kraju był plan trzyletni. Był to jedyny plan gospodarczy w PRL, który się powiódł. Przygotował go związany z PPS Centralny Urząd Planowania (CUP). Warto poświęcić mu trochę miejsca. Kierownictwo CUP z klucza partyjnego przypadło PPS. Szefem urzędu był Czesław Bobrowski, a inni ekonomiści związani z PPS mieli w nim silną pozycję. W lutym 1948 r. zaczęto ograniczać niezależność CUP. Hilary Minc skrytykował metody planowania gospodarczego stosowane w urzędzie, które były wzorowane na metodach zachodnich ekonomistów, a nie radzieckich. Był to oczywiście pretekst, chodziło o to, aby przejąć kontrolę nad tą instytucją, a w przyszłości nad systemem planowania gospodarczego i kształcenia ekonomicznego. Później zaczęto usuwać z katedr ekonomicznych ludzi związanych z przedwojenną lewicą, krytycznych wobec stosowania w gospodarce metod radzieckich. Katedry uniwersyteckie obejmowali ludzie z PPR, a później z PZPR, nawet jeśli nie mieli wymaganych stopni naukowych. Jego założenia były racjonalne, na przykład to, że nie będzie się odbudowywać zakładów zniszczonych w stopniu większym niż 50 proc. Zawierał pewne elementy gospodarki planowej, ale nie forsował uprzemysłowienia konkretnych dziedzin, co było charakterystyczne dla następnego planu, sześcioletniego. Plan trzyletni był mniej obciążony ideologią, a bardziej podporządkowany pragmatyce gospodarczej. Został uchwalony w lipcu 1947 r., ale jego podstawowe założenia zaczęto wdrażać wcześniej. Między innymi przewidywał równoprawne istnienie w gospodarce trzech sektorów: państwowego, spółdzielczego i prywatnego. Zaraz po 1945 r. w dziedzinach, które nie zostały objęte nacjonalizacją, zezwolono na działalność prywatną. W pierwszych powojennych latach praktycznie cały handel znajdował się w prywatnych rękach. Ten stan rzeczy utrzymywał się aż do czerwca 1947 r., kiedy to z inicjatywy PPR rozpoczęła się tak zwana bitwa o handel. W tym okresie sztandarowym ideologiem polskiej gospodarki był pepeerowski ekonomista Hilary Minc, przewodniczący Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów i minister przemysłu i handlu. Ostatecznie pod koniec lat czterdziestych z handlu wyeliminowano prywatny sektor, czego efektem były ciągłe kłopoty z zaopatrzeniem. W znacznym stopniu odbudowano gospodarkę kraju. W planie trzyletnim liczba tak zwanych twardych wskaźników dyrektywnych była o wiele mniejsza niż w następnych. W dużej mierze zawdzięczamy to właśnie autorom planu, ekonomistom związanym z CUP. Już w 1948 r. poziom produkcji przemysłowej przekroczono o 30 proc. w stosunku do wielkości produkcji sprzed 1939 r. Gorzej przedstawiały się wyniki w rolnictwie - w 1948 r. produkowano około 70 proc. tego, co przed wojną. Przede wszystkim jednak znacząco wzrosła konsumpcja - do 1949 r. płace realne ludności wzrosły o 58 proc.(ale trzeba pamiętać, że płace zaraz po wojnie były bardzo niskie). W 1949 r. zniesiono również reglamentację żywności. Udało się tego dokonać mimo ograniczenia przez PZPR roli CUP i odsunięcia ekonomistów związanych z PPS, który w 1948 r. ostatecznie traci swój relatywnie autonomiczny byt.

Plan sześcioletni 1950 - 1955 Plan ten zawierał wytyczne rozwoju i przebudowy gospodarczej Polski, które to zapowiadały podniesienie poziomu gospodarczego kraju, ze szczególnym uwzględnieniem produkcji środków inwestycyjnych. Rozbudowany przemysł miał być dostawcą maszyn i urządzeń służących rozwojowi wytwórczości dóbr konsumpcyjnych i wzmocnieniu innych działów gospodarki. W planie zakładano wzrost dochodu w granicach 70-80% w ostateczności wskaźnik podwyższono, do 112%, co radykalnie z wpłynęło na wskaźnik produkcji przemysłowej, który wzrósł z ok.80 do ponad 150% z uwagi na konieczność wzmocnienia potencjału obronnego Polski. Argumentem za wprowadzeniem planu sześcioletniego miała być konieczność szybszego rozwoju przemysłu produkującego dobra inwestycyjne niż przemysłu wytwarzającego przedmioty spożycia- tak twierdzili komunistyczni posłowie. Gwarantować to miało rozwój i techniczną rekonstrukcję całej gospodarki. Plan sześcioletni nawiązywał do radzieckich pięciolatek.

* Rolnictwo - planowano lepsze dostosowanie struktury produkcji do popytu konsumpcyjnego oraz potrzeb przemysłu. Zakładano zwiększenie udziału szlachetnych odmian roślin w tym dostarczających surowców przemysłowych w tym celu zwiększono hodowle pogłowia zwierząt.

* Transport - rozbudowa infrastruktury oraz nacisk na koordynację pracy poszczególnych jego struktury: w kolejnictwie przewidywano budowę nowych linii oraz modernizację istniejących. Transport samochodowy przewidywano podwojenie liczby samochodów ciężarowych oraz poważne zwiększenie długości dróg o ulepszonej nawierzchni. Dynamizacja transportu morskiego przez rozbudowę własnej floty.

Przedsięwzięcia te wymagały gwałtownego wzrostu nakładów inwestycyjnych, co oznaczało olbrzymie obciążenie dochodu narodowego. A planowany wzrost stopy życiowej miał wynieść 50-60%, gdyż płace realne robotników i pracowników miały podnieść się, dzięki zwiększeniu zarobków nominalnych i stopniowej obniżce cen.

Dla twórców planu sześcioletniego uprzemysłowienie, z położeniem akcentu na dobra inwestycyjne, zlikwidowanie elementów kapitalistycznych, kolektywizacja rolnictwa, zacienienie stosunków gospodarczych z ZSRR i całym blokiem wschodnim oraz podniesienie stopy życiowej ludności - oznaczało zbudowanie podstawy ustroju socjalistycznego. Stąd oficjalna nazwa planu „Sześcioletni Plan Rozwoju Gospodarczego i Budowy Podstaw Socjalizmu”

„Bitwa o handel” W styczniu 1947 roku oficjalne wyniki wyborów do Sejmu Ustawodawczego, wskazują na silną pozycje komunistów, co zachęciło kierownictwo PPR do otwartego wystąpienia z hasłem zapoczątkowania budowy socjalizmu w Polsce. Kierownictwo partii, ustami Hilarego Minca opowiedziało się za zwiększeniem roli państwa w gospodarce, podporządkowaniem mu, mającej dotychczas autonomię, spółdzielczości oraz dalszym ograniczeniem sektora prywatnego w miastach. Odrzuciło układ trójsektorowy, uznając, że rodzi niebezpieczeństwo restauracji ustroju kapitalistycznego w Polsce. W gruncie rzeczy PPR dążyła do stworzenia warunków instytucjonalnych umożliwiających pełną realizacje komunistycznego programu gospodarczego. Forsowano tendencje etatystyczne i centralistyczne, prowadzące do skupienia w gestii państwa jak najszerszej sfery działalności ekonomicznej. Atakowano słabnącą opozycję skupioną wokół PSL za popieranie własności prywatnej. Po kwietniowym plenum PPR wystąpiła z programem „bitwy o handel”, uzasadniając to koniecznością przeciwdziałania pogarszającej się sytuacji rynkowej. W programie przygotowanym przez Minca, wysunięto postulat ograniczenia roli kupiectwa prywatnego oraz regulowania cen i zysków. Zapowiedziano reformę spółdzielczości handlowej oraz utworzenie sieci państwowych domów towarowych. Podatną przeprowadzenia bitwy były uchwalone wcześniej uchwały a podstawowym środkiem polityki państwa była akcja koncesjonowania firm tj. działalność firm uzależniona była od zgody władz gospodarczych i wniesienia wysokiej opłaty. Koncesjonowanie połączono z licznymi rygorami fiskalnymi oraz surową kontrolą cen Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym.Wywołało to masową likwidację przedsiębiorstw kupieckich. PPR przeforsowała koncepcję reorganizacji spółdzielczości handlowej, noszącej cechy etatyzacji, która prowadziła do osłabienia spółdzielczości spożywców oraz rozszerzenia wpływów gminnych spółdzielni zaopatrzenia i zbytu powstałych z inicjatywy PPR. Działania te potwierdzały polityczny charakter bitwy umacniający pozycję PPR i urzeczywistniający jej koncepcje ekonomiczne otwarcie naśladujące rozwiązania radzieckie.

Kolektywizacja rolnictwa We wrzeniu 1948 partia pod silnym naciskiem ZSRR podjęła decyzje o natychmiastowym rozpoczęciu kolektywizacji rolnictwa - próba szybkiej socjalizacji rolnictwa. Nie pozostawiono czasu niezbędnego dla przygotowań organizacyjnych ani stworzenia warunków ekonomicznych do przebudowy strukturalnej rolnictwa. Spółdzielczość produkcyjna traktowano jako instrument eliminowania stosunków kapitalistycznych na wsi których uosobieniem po reformie rolnej miało być bogate chłopstwo. Centralne władze PZPR w tym celu powołały Państwowe Ośrodki Maszynowe POM świadczące usługi mechanizacyjne i agrotechniczne dla wsi spółdzielczych, w ten sposób pozbawiono spółdzielnie własnego parku maszynowego uzależniając ich funkcjonowanie od organizacji państwowych. POM miał także tworzyć na wsi atmosferę polityczną sprzyjającą organizowaniu spółdzielni. Działania te były niezbędne do walki z powstającymi kooperatywami oraz oporem większości chłopstwa wspieranego przez Kościół. W pierwszym roku uspółdzielczenia tj. 1949, powstały 243 spółdzielnie a liczba gospodarstw zrzeszonych w kooperatywach nie przekraczała 0,1%. Nie zadowalało to komunistycznych władz i zaczęła metodami administracyjnymi, policyjnymi i ekonomicznymi zmuszać chłopów wbrew ich woli do tworzenia spółdzielni. Opornych represjonowano, kierując do obozów pracy i więzień a synów chłopskich do specjalnych jednostek wojskowych. Nie kwestionowano słuszności przeobrażeń ustrojowych w rolnictwie, władze podjęły próbę łączenia kolektywizacji z zahamowaniem spadku poziomu produkcji w gospodarstwach indywidualnych, w rezultacie nastąpiło obniżenie tempa uspółdzielczenia a jednocześnie wystąpiło zjawisko rozwiązywania źle pracujących spółdzielni produkcyjnych. Spółdzielnie produkcyjne dawały produkcję globalną stanowiącą zaledwie 9% uzyskanej w gospodarstwach indywidualnych. Efektywność gospodarowania odbiegała od uzyskiwanej przez chłopów gdyż produkcja w spółdzielniach była o 14% niższa.

Społeczno-ekonomiczne przyczyny niepowodzenia kolektywizacji wsi tkwiły przede wszystkim w fakcie jej narzucenia przez władze komunistyczne. Brak zainteresowania chłopstwa szło w parze z niedostatecznym zasilaniem spółdzielni produkcyjnych kredytami i środkami rzeczowymi. Podobne trudności przeżywały powołane w 1949 roku Państwowe Gospodarstwa Rolne PGR którym postawiono zadanie stworzenia bazy zaopatrzeniowej w żywność dla rosnącej w wyniku industrializacji liczby ludności miast. W tym celu gospodarstwa państwowe miały szybko zwiększyć swój udział w produkcji towarowej zbóż i mięsa. Do 1955 powstało 6185 gospodarstw państwowych a ich udział w całości użytków rolnych sięgał 12%, rozmieszczenie PGR-ów było bardzo nierównomierne. Mimo opieki ze strony władz PGR-y notowały słabe wyniki, osiągane przez nie plony były niższe od uzyskiwanych w gospodarce chłopskiej. Od 1949r. trwał proces ograniczania i eliminacji własności indywidualnej w rolnictwie, połączony z dyskryminacją w zakresie zaopatrzenia w kredyty, środki do produkcji rolnej i materiały budowlane oraz dotkliwą polityką fiskalną. W efekcie 2 lata później nastąpiło załamanie produkcji w gospodarstwach chłopskich. W okresie realizacji planu sześcioletniego do czołowych zagadnień gospodarczych urósł problem zaopatrzenia w mięso i mleko oraz ich przetwory. Władze podjęły decyzję o ponownym wprowadzeniu obowiązkowych dostaw produktów rolnych, jako podstawy reglamentacji spożycia żywności. Polityka rolna której podstawowym elementem była kolektywizacja, nie spowodowała zasadniczych zmian w strukturze własnościowej gruntów, w produkcji dominowały gospodarstwa chłopskie. Negatywną konsekwencją polityki kolektywizacji i wypierania bogatszych chłopów było dalsze pogarszanie struktury obszarowej gospodarstw indywidualnych na skutek rozrobienia części gospodarstw istniejących i powstania nowych oraz przekształcenia gospodarstw małorolnych w chłopsko-robotnicze. Polityka eliminacji gospodarstw największych spowodowała istotny spadek ich liczby już w grupie powyżej 5ha.

Układ trójsektorowy Przemiany ustrojowe sprawiły, że gospodarkę polską cechował mieszany system wartości. System ten polegał na występowaniu obok siebie własności państwowej, samorządowej, spółdzielczej i prywatnej. Pod wpływem partii lewicowych zdecydowanie rosła ranga własności państwowej, do której zaliczano własność komunalną. Dlatego system ukształtowany do 1947 r nazwano układem trójsektorowym o własności państwowej, spółdzielczej i prywatnej. Uznawano to za wyraz poszukiwań tzw. Trzeciej drogi łączącej elementy kapitalizmu i socjalizmu. W rzeczywistości jednak trójsektorowość wyrażała taktykę PPR w gospodarce w okresie walki o pełnie władzy.

Reforma rolna Państwowy Fundusz Ziemi (PFZ) obejmujący grunty niemieckie i zdrajców narodu oraz gospodarstwa o powierzchni ponad 100ha.(wyłączając ziemie należące do Kościołów) Postanowiono rozdzielić między drobnych chłopów, dzierżawców i robotników rolnych w celu utworzenia nowych gospodarstw lub upełnorolnienia istniejących. Zasady reformy agrarnej uregulowane zostały dekretem 6 września 1944 o przeprowadzeniu reformy rolnej oraz dekretem z 6 września 1946 o ustroju rolnym i osadnictwie na obszarze Ziem Odzyskanych i wolnego Miasta Gdańska. Sposób realizacji reformy rolnej różnił się w poszczególnych dzielnicach kraju. Chłopi niekiedy podejmowali prowadzenie zespołowej uprawy gruntów w ramach tzw. wspólnot parcelanckich. Zdarzało się, iż parcelacje uniemożliwiał brak odpowiednich zabudowań i inwentarza, skąd pojawiła się koncepcja zakładania spółdzielni osadniczo - parcelacyjnych, a po upływie 3-5 lat ich rozparcelowanie, co jednak spotykało się z niechęcią władz państwowych. Łącznie na całym terytorium kraju rozparcelowano 6,1 mln ha gruntów, między 1,1 mln rodzin.

Ujemnym skutkiem reformy było powstawanie gospodarstw karłowatych (do 2ha) i małorolnych (do5ha), które zajmowały 23% powierzchni gruntów. Co powodowało niską towarowość polskiego rolnictwa i ekstensywny jego rozwój. Ukształtowana do 1949 r struktura agrarna gospodarstw chłopskich dowodziła celów politycznych. Reforma ta była źródłem wielu krzywd i niesprawiedliwości. Reformie rolnej towarzyszyło upaństwowienie ok. 3,5 mln ha lasów.

Upaństwowienie(nacjonalizacja) przemysłu Zakłady przemysłowe, po ucieczce Niemców, obejmowały radzieckie i polskie władze wojskowe, a następnie przekazywano je polskiej administracji cywilnej. W celu objęcia przemysłu utworzono tzw. grupy operacyjne. Grupy te złożone z fachowców (techników, ekonomistów) i działaczy partyjnych, którzy starali się przejąć obiekty od Armii Czerwonej. Pojawiającej się reprywatyzacji zdecydowanie sprzeciwiały się PPR i PPS. W wyniku debaty poselskiej 3 stycznia 1946przyjęto ustawę o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej. Ustawa nacjonalizacyjna pozostawiła poza swoim zasięgiem rzemiosło, przeds. budowlane i instalacyjne. Przeciw ustawie nieskutecznie wystąpiło opozycyjne PSL. Od 1946 do 1948 Główna Komisja ds. Upaństwowienia Przemysłu upaństwowiła blisko 6 tyś. Przedsiębiorstw. Sektor prywatny był systematycznie rugowany z produkcji przemysłowej, powszechnie stosowano przymusowy zarząd państwowy, który uniemożliwiał kierowanie przedsiębiorstwami i korzystanie z zysków. Władze komunistyczne rozszerzały własność państwową w przemyśle jako bazę dalszych przeobrażeń ustrojowych. Ministerstwo Przemysłu odebrało radom zakładowym prawo współzarządzania przedsiębiorstwami. Co doprowadziło do ograniczenia samodzielności przedsiębiorstw.

Programy gospodarcze

PPR - Polska Partia Robotnicza partia polityczna, utworzona w styczniu 1942 r. przez przebywających w ZSRR polskich komunistów. PPR, która powstała podczas wojny, swój program oparła na wyzwoleniu Polski, odbudowy kraju, oraz na sojuszu z ZSRR. Program wspominał również o demokratyzacji życia powszechnego i zmianie granic kraju. Początkowo liczyła kilka tysięcy członków, w 1944 r. - ok. 20 tys. Zdobywanie pieniędzy na działalność odbywało się poprzez zbrojne napady na sklepy, urzędy i majętniejszych mieszkańców. Po zabójstwie Marcelego Nowotki przeprowadzono wewnętrzne śledztwo (komisja Duracza). Wiele poszlak wskazywało na Bolesława Mołojca, który po śmierci Nowotki przejął władzę i sprawował ją w sposób "stalinowski". Zbrojnym ramieniem partii była Gwardia Ludowa (od 1944 jako Armia Ludowa).Po wkroczeniu Armii Czerwonej do Polski, PPR rozpoczęła tworzenie administracji państwowej (zob. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego). Poparcie ZSRR utrudniło pracę opozycji, zwalczano żołnierzy AK, za pomocą Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego oraz NKWD. Po zapewnieniu sobie władzy (lata 1947-1948) rozpoczęła przemiany na wzór radziecki. W grudniu 1948 doszło do połączenia PPR z PPS w Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą.Głównymi działaczami PPR byli: Marceli Nowotko, Bolesław Mołojec, Paweł Finder, Bolesław Bierut, Władysław Gomułka. PPR wydawała gazety i pisma: "Trybuna Wolności", "Chłopska Droga", "Głos Ludu".

PPS - Polska Partia Socjalistyczna Partia polit. zał. XI 1892 na zjeździe socjalistów w Paryżu przez działaczy II Proletariatu, Zjednoczenia Robotn., Związku Robotników Pol. i Gminy Nar.-Socjalist.; działała w Królestwie Pol. Przyjęty przez zjazd Szkic programu PPS głosił, że warunkiem realizacji programu socjalist. na ziemiach pol. jest odzyskanie przez Polskę niepodległości. PPS była partią wielonurtową, skupiającą działaczy o różnych poglądach i pochodzących zróżnych środowisk społ., mimo znacznych różnic dzielących najwybitniejszych teoretyków ideologia pozostawała na nurcie myśli socjaldemokr.; Partia pozostawała organizacją kadrową wykorzystującą prasę konspiracyjną, druki ulotne i bezpośrednią agitację do propagowania haseł walki o niepodległość i reform socjalnych oraz wspierającą strajki ekonomiczne. Po 1900 rozpoczęto tworzenie Organizacji Bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej. 1946 48 wielu czł. PPS opuściło kraj lub zostało aresztowanych i skazanych w procesach politycznych. Działacze socjalist. współpracujący z PPR i popierający PKWN utworzyli IX 1944 Odrodzoną PPS, trwały spory o program i politykę partii (koncepcję gospodarki trójsektorowej i humanizmu socjalist.), zachowanie jej samodzielności.

PSL - Polskie Stronnictwo Ludowe Partia tzw. wilanowskie to polska partia polityczna założona w sierpniu 1989 w Wilanowie przez działaczy Polskiego Stronnictwa Ludowego z lat 1945 - 1949 i Solidarności Rolników Indywidualnych. W maju 1990 na Kongresie Jedności połączyło się z Polskim Stronnictwem Ludowym "Odrodzenie", tworząc PSL. Nawiązuje do 100-letniej tradycji zorganizowanego ruchu ludowego, podkreśla znaczenie kultury chrześcijańskiej w życiu narodowym i rodzinnym. Jest ugrupowaniem o charakterze klasowym, broni politycznych i ekonomicznych interesów rolników.

12. Plan Marschala i powstanie EWG ( geneza planu pomocy i jej zakres, początek procesów integracyjnych w Europie)

Plan Marshalla: Na wskutek II Wojny Światowej (w której uczestniczyła cała Europa, a od 1941r również Ameryka) Europa była doszczętnie zniszczona i biedna. Na morzach zatapiano nie tylko statki wrogów, ale również statki z żywnością. Europa potrzebowała pomocy by móc się odbudować. Amerykanie doszli do wniosku, że nie można się odwrócić od zrujnowanej Europy i za pomocą ONZ zaczęli przesyłać pomoc humanitarną aby zmniejszyć problemy aprowizacyjne. W roku 1947 rząd amerykański postanowił udzielić pomocy gospodarczej wszystkim krajom europejskim, które ucierpiały w wyniku II wojny światowej. Plan udzielenia tej pomocy zyskał nazwę Planu Marshalla, od nazwiska George Marshalla, który 5 czerwca 1947 r. podczas przemówienia z okazji nadania stopni naukowych na Uniwersytecie Harvarda, powiedział: „jeżeli państwa Europy przedstawią wspólny jednolity wniosek o pomoc amerykańską to rząd USA odniesie się do tego wniosku z sympatią”. Celem planu było ekonomiczne wsparcie tych wszystkich państw europejskich, których gospodarka została zrujnowana na skutek zakończonej dwa lata wcześniej wojny. Nie stawiał on żadnych politycznych warunków wobec jego przyszłych beneficjentów. Przeciwnie, był adresowany zarówno do krajów Europy Zachodniej, jak i do państw środkowo- i wschodnio-europejskich, w których władzę przejęli już wówczas komuniści. Oto jego przesłanki: * koniec działań wojennych, * zrujnowanie systemu monetarnego w wielu krajach (Niemcy, Włochy, Japonia, Polska, Jugosławia, Węgry, Rumunia, Francja...), * "głód dolara" w Europie - brak dewiz i złota na handel ze Stanami spowodowany wielkimi kosztami wojny, * bezpośrednie zniszczenia wojenne w Europie (spadek produkcji przemysłowej i rolnej, zniszczone miasta...), * problem przebudowy gospodarczej zarówno w Europie jak i w USA (przestawienie z produkcji wojennej na pokojową), * demobilizacja armii = bezrobocie, problemy mieszkaniowe, * już w końcu 1947r. wiele wskazywało na to, że nadwyżka eksportowa USA (wojna rozkręciła koniunkturę) wyniesie w skali rocznej ok.12,5 mld$. Źródło idei: Autorami Planu Marshalla kierowały dobrze pojęte kalkulacje ekonomiczne. Amerykańskie firmy i korporacje, które rozwinęły się dzięki wojnie, traciły, bowiem coraz więcej na gospodarczej zapaści, w jaką popadły kraje europejskie. Ponadto, Amerykanie wychodzili z założenia, że fatalny stan gospodarki, jaki w okresie powojennym panował na większości obszaru Europy, grozi załamaniem ustanowionego z takim trudem pokoju. Perspektywa postawienia europejskiej gospodarki na nogi była więc dla nich wybitnie opłacalna. 17 miliardów dolarów: Początkowa wersja Planu Marshalla, przedstawiona w formie 4-punktowej ustawy przewidywała udzielenie krajom europejskim, w tym Związkowi Radzieckiemu i Turcji, a także Chinom (nie rządzonym jeszcze wówczas przez komunistów) pomocy kredytowej w wysokości 5 miliardów dolarów. Jednak rzeczywista pomoc, jaką Stany Zjednoczone udzieliły Europie była znacznie wyższa. W okresie działania Planu Marshalla, który był realizowany od roku 1948 do końca 1951r. kraje te otrzymały od Amerykanów pomoc w postaci 17 miliardów dolarów bezzwrotnych oraz niskooprocentowanych długoterminowych pożyczek. Była to kwota olbrzymia. Chociaż jedna czwarta funduszu przekazanego w ramach Planu Marshalla zarezerwowana była dla Wielkiej Brytanii (której gospodarka poniosła największe ze wszystkich krajów europejskich wydatki na wojnę), zaś jedna piąta dla Francji, fundusz ten został na jednakowych warunkach udostępniony zarówno państwom sprzymierzonym, jak i neutralnym, jak i wreszcie - byłym wrogom. Plan Marshalla spełnił pokładane w nim nadzieje. Pozwolił on wszystkim objętym nim państwom stworzyć silny system powiązanych ze sobą gospodarek narodowych i stał się podstawą boomu gospodarczego, który w następnych latach stał się udziałem państw zachodniej Europy. Zmarnowana szansa dla Polski: Szanse, jakie dla gospodarczego rozwoju wynikały z Planu Marshalla, otrzymały też państwa Europy Środkowej i Wschodniej - w tym również Polska. Polskie władze zaakceptowały bowiem początkowo udział Polski w amerykańskim planie pomocy gospodarczej dla krajów europejskich. Zgoda ta trwała jednak krótko. Już 9 lipca 1947 r. rząd polski przekazał amerykanom notę, w której polskie władze odmawiały przyjęcia pomocy. Związek Radziecki, do którego Plan Marshalla był również adresowany, uznał go za kapitalistyczną sztuczkę i odmówił brania w nim udziału. Taką samą postawę Moskwa narzuciła krajom pozostającym pod jej kontrolą. Realizacja planu: 1)warunki wzięcia udziału w planie: dopuszczenie kapitału ameryk. na rynek, uzgadnianie projektów odbudowy i rozwoju z USA, spełnienie ameryk. oczekiwań politycznych (premierzy Francji i Włoch musieli usunąć z rządów komunistów), 2)zrzeszenie się państw biorących udział w planie w Organization of European Economic Cooperation (OEEC), 3)stworzenie aparatu kontrolującego wykorzystanie pomocy amerykańskiej - sumy osiągnięte ze sprzedaży towarów z USA do banku centralnego, skąd można je wydawać tylko na rozwój gosp. i tylko w porozumieniu ze specjalnym pełnomocnikiem amerykańskim, 4)wydatki głównie na inwestycje, nie na konsumpcję, w latach 50-51 również na zbrojenia (w związku z "zimną wojną"), Skutki planu: * wzrost produkcji przemysłowej w państwach biorących udział w plani o 35% w stos. do stanu przedwojennego, produktu narodowego o 15%, wzajemnej wymiany handlowej o 70%, ożywienie gospodarcze zwłaszcza w Niemczech i we Włoszech po 50r, * powstrzymanie inflacji i konfliktów społecznych, * zbliżenie między administracją amerykańską i rządami państw zachodnioeuropejskich, * integracja ekonomiczna Europy Zachodniej, * podział gospodarczy świata (niemal zupełny zanik)

Europejska Wspólnota Gospodarcza: W latach 40-tych XX wieku rosła popularność idei integracji Europy Zachodniej jako podstawy obrony przed ekspansją radziecką i nadmiernym uzależnieniem od USA oraz jako warunek przyszłego rozwoju gospodarczego. Potężnym impulsem do zacieśnienia współpracy europejskiej było ogłoszenie Planu Marshalla (1947) oraz powstanie Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej (1948) z udziałem 16 państw korzystających z pomocy amerykańskiej. I. Pierwszym krokiem w tworzeniu wspólnej Europy było podpisanie Traktatu Paryskiego. Traktat o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (EWWiS) podpisany 18 kwietnia 1951 roku w Paryżu, wszedł w życie 23 lipca 1952 roku. Sygnatariuszami było sześć państw: Francja, RFN, Włochy, Belgia, Holandia, Luksemburg. Cele organizacji EWWiS: *utworzenie wspólnego rynku węgla, stali, rudy żelaza i złomu, *rozwój gospodarczy w oparciu o wspólny rynek, *racjonalna produkcja i podział produktów przemysłu węglowego i stalowego, *zapewnienie państwom EWWiS regularnych dostaw węgla i stali, stworzenie jednakowych warunków dostępu do tych produktów, *kontrola cen, *połączenie istotnych dla obronności sektorów węgla i stali - co miało przyczynić się do umocnienia pokoju (poprzez powiązanie siecią zależności przemysłów Francji i RFN). Lata 50 i początek lat 60 przyniosły szybki rozwój ekonomiczny i technologiczny w wysokorozwiniętych państwach Europy Zachodniej. W tych warunkach koncepcje integracyjne nabierały realnych kształtów. II. Kolejnym etapem prowadzącym do integracji europejskiej było powołanie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) (Francja, RFN, Włochy, Belgia, Holandia, Luksemburg) oraz Europejską Wspólnotę Energii Atomowej zwanej Euratomem. Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą podpisany w Rzymie w 1957, wszedł w życie 1 stycznia 1958r. Impulsem do podpisania traktatów rzymskich był raport Spaaka przedstawiający koncepcję rozszerzenia integracji europejskiej w zakresie ekonomicznym. Cele Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej: 1)stworzenie wspólnego rynku i stopniowe zbliżenie polityki gospodarczej krajów członkowskich, 2)stały i zrównoważony wzrost gospodarczy, 3)zwiększenie stabilności gospodarczo-walutowej, 4)przyspieszony wzrost stopy życiowej. Szczegółowe projekty obejmowały: *zniesienie opłat celnych i ograniczeń ilościowych w handlu wzajemnym, *ustanowienie wspólnej taryfy celnej i wspólnej polityki handlowej wobec państw trzecich, *zniesienie barier w przepływie osób, usług i kapitału między krajami członkowskimi, *ustanowienie Wspólnej Polityki Rolnej, *wprowadzenie wspólnej polityki transportowej, ochronę wolnej konkurencji, *zbliżenie ustawodawstwa krajów członkowskich w stopniu umożliwiającym właściwe, funkcjonowanie wspólnego rynku, *utworzenie Europejskiego Banku Inwestycyjnego (EBI), Od 1992 EWG zmieniła nazwę na Wspólnota Europejska. Proces jednoczenia Europy Zachodniej przebiegał wolniej niż się tego początkowo spodziewano, napotykając szereg przeszkód politycznych i ekonomicznych (brytyjski akces do EWG, spory wokół polityki rolnej), jednak w 1956 r. podpisano traktat o połączeniu władz wykonawczych EWG, EWWiS oraz Euratomu. Lata 70 - to zacieśnianie współpracy ekonomicznej i politycznej pod wpływem trudności gospodarczych i tendencji odprężeniowych. Koniec lat osiemdziesiątych zdominowany został przez proces przechodzenia od integracji ekonomicznej do politycznej. W 1987 r. wszedł w życie Akt Europejski stwarzający podstawy prawne do integracji politycznej państw EWG. III. Punktem kulminacyjnym w tworzeniu wspólnej Europy było podpisanie traktatu o Unii Europejskiej (traktat z Maastricht podpisany 7 lutego 1992). Głównym celem traktatu było stworzenie Unii Europejskiej. Traktat połączył uregulowania dot. Unii Gospodarczej i Walutowej z traktatem o ustanowieniu EWG (Wspólnota Europejska) i włączenie do traktatu regulacji o współpracy w zakresie polityki sprawiedliwości i spraw wewnętrznych i o unii politycznej. Główne osiągnięcia Traktatu UE, to: >stworzenie podstaw do urzeczywistnienia Unii Gospodarczej i Walutowej, >prawne usankcjonowanie przestrzegania Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, >rozszerzenie obszaru oddziaływania Wspólnot, >wprowadzenie obywatelstwa Unii Europejskiej, >wzmocnienie prerogatyw Parlamentu Europejskiego, >zacieśnienie współpracy w ramach polityki wewnętrznej i wymiaru sprawiedliwości. Postanowienia Traktatu z Maastricht określają: *kryteria jakie muszą spełniać kraje UE, aby wejść do UGiW, *realizację narodowych polityk budżetowych w obrębie Unii, *zasady funkcjonowania Europejskiego Banku Centralnego, *harmonogram tworzenia UGiW, *procedury podejmowania decyzji przez instytucje Wspólnot. Traktat nie przewidywał prowadzenia w Unii wspólnej polityki gospodarczej. Kraje UE zobowiązały się jednak do uznania realizowanej polityki gospodarczej za przedmiot wspólnego zainteresowania i do jej koordynacji. Mimo trudności i zagrożeń, proces integracji europejskiej stale posuwa się naprzód.

---