WSTĘP DO KSIĘGI JOBA
Księga Joba składa się z dwóch części, różniących się od siebie nie tylko strukturą literacką, ale także i treścią, sposobem ujmowania problemu, a zapewne i czasem pochodzenia.
Część pierwsza, pisana prozą, obejmuje Prolog (1,1-2,13), w którym Autor przedstawia Joba jako człowieka uczciwego i sprawiedliwego oraz opisuje cierpienia i nieszczęścia, które na niego spadają z dopustu Bożego. Job nie zatamuje się pod brzemieniem tych doświadczeń; znosi je z godnością. Dlatego w Epilogu (42,7-17) Bóg przywraca mu dawną świetność i wynagradza w ten sposób wszystkie krzywdy, jakie niezasłużenie go spotkały. Razem z Jobem wprowadza Autor do akcji także inne osoby: aniołów, szatana, żonę Joba, jego dzieci, przyjaciół a nawet samego Boga.
Część druga, napisana w formie poematu, dzieli się na trzy zasadnicze części: 1) Rozmowy Joba z przyjaciółmi (3,1—31,40), w które wplecione są rozważania na temat mądrości (rozdz. 28). 2) Mowy młodzieńca Elihu (32,1-37,24). 3) Mowy Boga (38,1-42,6), które stanowią rozwiązanie problemu na takim poziomie, na jaki stać było Autora, żyjącego w czasach po niewoli babilońskiej.
Księga Joba nie jest poematem jednolitym pod względem literackim. Zasadniczo jako poemat filozoficzno-religijny należy do kategorii utworów dydaktycznych. Przy bliższej analizie można w niej wyodrębnić epizody o charakterze epickim, opowiadania dydaktyczne i dłuższe lamentacje liryczne, przypominające swoją budową i treścią pewne partie Księgi proroka Jeremiasza czy nawet niektóre Psalmy. Jest w niej także dużo z dramatu, szczególnie w tych częściach, które malują tragizm sytuacji Joba, jego gwałtowne wypowiedzi oraz ostrą dyskusję z przyjaciółmi. Nie jest to jednak klasyczna forma dramatu, przypominająca swoją budową dramat grecki, ale coś pośredniego między lamentacją żałobną a właściwym dramatem. Księga bogata jest we wspaniałe obrazy, porównania i przenośnie, co przekazywane w prostych słowach a równocześnie wzniosłym stylem czyni wrażenie, iż mamy do czynienia z arcydziełem literackim.
Problem powstania Księgi wiąże się ściśle z jej Autorem lub Redaktorem. Zdania egzegetów na ten temat są podzielone. Najważniejsze opinie są następujące: 1) Księga powstała na podstawie istniejącego już wcześniej opowiadania (napisanego prozą) o niewinnie cierpiącym, sprawiedliwym człowieku, którego Bóg później przywrócił do dawnej sławy. Jest zatem dziełem jednego Autora, który znane mu opowiadanie prozą ubrał w piękną poetycką szatę (C. Schedl, G. Fohrer). 2) Księga powstała z pewnego materiału źródłowego, w skład którego wchodzi opowiadanie prozą, dialogi i teofania. Jakiś Autor lub ktokolwiek inny wzbogacił je w nowe elementy, wiążąc z sobą w jedną artystycznie zbudowaną całość (H. Lusseau, H. Junker). 3) Księga jest dziełem jednego Autora, który z biegiem czasu dokonał w niej pewnych przeróbek i nowej redakcji. Wniesione przez niego do Księgi pewne opowiadania stanowią próbę innego rozwiązania dręczącego ludzkość problemu: cierpienia człowieka sprawiedliwego (P. Dhorme, H. Lubsczyk). Wielu autorów jest zdania, że mowy młodzieńca Elihu czy też mowa na temat mądrości (rozdz. 28) mogą być późniejszą glosą. Także mowy Boga uległy z czasem przeróbkom, w pierwotnym bowiem brzmieniu stanowiły prawdopodobnie jedną mowę.
Autor Księgi jest nie znany. Nie ujawnił nam ani swojego imienia, ani też najmniejszych danych o swojej osobie. Z treści Księgi wynika, że był człowiekiem wykształconym, obdarzonym zdolnościami do filozoficznej i religijnej refleksji. Posiadał wielką kulturą osobistą oraz przyjazny stosunek do drugiego człowieka. Ukazuje się nam jako humanista w całym tego słowa znaczeniu. Z niektórych szczegółów Księgi można wywnioskować, że znał dobrze środowisko egipskie, palestyńskie a nawet babilońskie.
Zarówno z treści, z języka (liczne arameizmy), jak i ze stylu, i układu poematu wynika, że Autor żył pod koniec niewoli babilońskiej, a nie później jak w początkach epoki hellenistycznej. Podobieństwo do niektórych problemów poruszonych przez proroka Jeremiasza (Jr 12,1nn; 14-18), jak rówież zbieżność z tematyka niektórych Psalmów powstałych po niewoli babilońskiej pozwalają postawić tezę, że Księga Joba została napisana prawdopodobnie około r. 400 przed Chr.
W teologii Księgi można wyróżnić temat centralny i tematy uboczne. Na temat centralny wskazuje ogólna sytuacja, w jakiej znajdowali się Izraelici w niewoli i po niewoli babilońskiej. Utracili swoją ojczyznę, wygnani ze swego kraju, pozbawieni własnej Świątyni, poniewierani i przerzucani z miejsca na miejsce, zaczęli chwiać się w wierze i w wielu wypadkach odstępować od prawdziwego Boga. Bóstwa babilońskie okazały się silniejsze od Boga-Jahwe. Aby temu złu zaradzić, co światlejsze umysły próbowały na różne sposoby ratować zagrożoną wiarę swych rodaków. Okazało się, że jednym z najlepszych sposobów będzie napisanie poematu dydaktycznego, w którym bohater zaprezentuje postawę człowieka dotkniętego wszelkiego rodzaju cierpieniami, jednak nie załamującego się pod nimi. Takim miał być sprawiedliwy Job.
Chociaż może to być postać wyimaginowana przez Autora, a więc konsekwentnie niehistoryczna, to jednak posiada ona wszelkie przymioty realności. Job jest więc człowiekiem żywym, interesującym się wszystkim. Chociaż Autor uważa go za człowieka bardzo sprawiedliwego, to jednak ma on także swoje słabości i grzechy: oburza się na Pana Boga, buntuje na swoje cierpienie, potępia surowo przyjaciół, by później żałować tego wszystkiego i w pokorze prosić Boga o przebaczenie. Jest człowiekiem jak każdy z nas; dlatego można powiedzieć, że posiada cechy postaci historycznej. Reprezentuje typ człowieka, który mimo wszystko trwa wiernie przy wierze ojców i przy swoim Bogu.
Na przykładzie tej wiary Autor prezentuje nam swoją teodyceę, malując obraz Boga, który chociaż jest potężnym i wszechmocnym Panem, rządzącym całym światem, to jednak nie jest żadnym tyranem; kocha człowieka i za wszelką cenę pragnie jego szczęścia. Temu Bogu należy zatem zaufać całkowicie.
Z problemów ubocznych, poruszonych w Księdze, na pierwszy plan wysuwa się zagadnienie cierpienia człowieka sprawiedliwego, które tym ostrzej się rysuje, jeśli się je rozważa na płaszczyźnie szczęścia i dobrobytu, jakim cieszą się nieraz grzesznicy. Zagadnienie to rozwiązują w sposób niewystarczający przyjaciele Joba stawiając tezę, że każde cierpienie jest konsekwencją grzechu. Młodzieniec Elihu posuwa problem dalej uznając, że może ono być także dopustem Bożym. W mowach samego Boga Autor staje na stanowisku, że jest to zagadnienie, które tajemnicą otoczył sam Bóg, i człowiek nie jest w stanie rozwiązać tego problemu bez reszty, tak jak nie zbada tajemnic i sił, drzemiących w otaczającej go przyrodzie.
Z tym problemem łączy się problem nagrody i kary, odpłaty za dobro i za zło, która u Izraelitów zawsze związana była z życiem doczesnym. Księga nie porusza problemu zmartwychwstania. Gdyby Autor w nie już wierzył, cierpienie i nieszczęście nie byłyby dla niego tak tragiczne. Wydaje się, że Autor przesuwa pojęcie odpowiedzialności zbiorowej na drugi plan, akcentując indywidualną odpowiedzialność każdego człowieka przed Bogiem. Autor wierzy, że Bóg wymierza wszystkim ludziom swoją sprawiedliwość jeszcze tu na ziemi.
Księga porusza także problem życia człowieka po śmierci, w Szeolu. Szeol nie jest miejscem zbawienia ani potępienia, jest właściwie miejscem odpoczynku i cichej, melancholijnej, bliżej nie określonej egzystencji. Choć Księga Joba nie rozwija wprost myśli o zmartwychwstaniu i nieśmiertelności, to jednak teologię Izraela odnośnie do tego problemu wysuwa nieco naprzód.
Hebrajski tekst Księgi względnie dobrze się zachował; przedstawia on jednak pewne trudności. Posiada np. wiele wyrażeń używanych tylko w tej Księdze i do tego niezrozumiałych i trudnych, nasuwających możliwość różnych tłumaczeń. Stąd egzegeci sugerują rozmaitą punktację, a co za tym idzie i różną interpretację tekstu.
Trudności tekstowych nie rozwiązuje bez reszty ani LXX, ani Wulgata. LXX jest tłumaczeniem wolnym, krótszym od oryginału o 1/6; tłumaczom chodziło raczej o oddanie sensu i piękna literackiego, aniżeli o wierny przekład. Wulgata, choć nieco wierniejsza w tłumaczeniu od LXX, także jest w wielu miejscach wolnym przekładem, pozostającym bardzo często pod wpływem teologii chrześcijańskiej z końca IV w. po Chr.
1