Za dzieci ulicy uznaje się osoby poniżej 18 roku życia , które przez krótszy lub dłuższy czas żyją w środowisku ulicznym, głównie miejskim (Meyer ,2004). Z kolei Rada Europy w Strasburgu(Brandes;Specht,2000) zredagowała następujące określenie problemu: „Dzieci ulicy” to dzieci poniżej 18 roku życia , które przez krótszy lub dłuższy czas żyja w środowisku ulicznym,(…)żyją i przenoszą się z miejsca na miejsce , nawiązuja kontakty z grupą rówieśniczą lub innymi grupami na ulicy. Oficjalnym adresem tych dzieci jest adres rodziców, lub jakiejś instytucji socjalnej (pomocy wychowawczej, poradni psychiatrycznej dla młodziey i In.). Wysoce znamiennym jest przy tym to , że z dorosłymi , rodzicami oraz przedstawicielami szkół i instytucji pomocowych , dzieci te mają jedynie słaby lub żaden kontakt. Cecha charakterystyczna definiowanego zjawiska jest brak opieki i nadzoru rodzicielskiego, pozwalającego dzieciom na bezpieczne wzrastanie w domu rodzinnym, lub innym bezpiecznych dla nich miejscu.
W terminologii międzynarodowej wśród dzieci ulicy wyróżnia się kilka kategorii:
-street working children - pracują na ulicy, utrzymują kontakt z rodziną i np wracają tam na noc;
-street living children - mieszkają i pracują na ulicy i nie utrzymują kontaktu z rodziną;
-children at risk - warunki życia dalekie są od postanowień Konwencji o Prawach Dziecka, ciężko pracują lub przebywają w więzieniach.
W polskiej rzeczywistości społecznej sytuacje dzieci ulicy precyzuje m.in. Kowalak T.,( Segiet,2005) wyróżniając cztery grupy charakteryzujące omawiany problem:
1. dzieci pracujące na ulicy , mające kontakt i oparcie w rodzinie (utrzymujące rodzinę)
dzieci tzw.: „niezależni pracownicy uliczni”, nie mające kontaktu z rodziną
dzieci, młodociani przestępcy
dzieci członkowie bezdomnych rodzin
Wyróżnia się następujące zaobserwowane negatywne wzory zachowań dzieci :
-wojownik: łatwo można go poznać po sposobie poruszania się, chodzi usztywniony, z wypięta klatka piersiowa, jak ktoś kto musi być gotowy do odpierania ataku
-hiena: z jednej strony jest potulna, nieśmiała, ciągle potakuje, ze wszystkim się zgadza, z drugiej zaś jest zimna i pozbawiona skrupułów. Łasi się do silniejszych,niszczy słabszych.
„Dzieci ulicy” są to osoby spełniające następujące kryteria:
są bezdomne emocjonalnie / ich rodzice nie maja dla nich czasu/
maja problemy z nauka
są maltretowane i bite
uciekają z domów i instytucji opiekuńczych
używają narkotyków i alkoholu
popełniają drobne przestępstwa, kradną
prostytuują się (galerianki)
na ulicy znajdują to, czego nie daje im dom i szkoła
ulice traktują jako miejsce nawiązywania kontaktów, pracy, zabawy
Dwa rodzaje czynników kwalifikujących dzieci do znalezienia się w sytuacji bez nadzoru odpowiedzialnego dorosłego.
- Czynnik push, który jest definiowany przez sytuacje konfliktowe i inne zawiłe problemy życiowe, będące podstawa do nie spełniania opieki nad dzieckiem,
- Czynnik pull, rozumiany jako atrakcje, które życie uliczne może dostarczyć młodym osobom.
Wybrane problemy marginalizujące dzieci ulicy
1/Bieda - Dziecko narażone na doświadczanie braku i niemożności zaspokajania jego potrzeb będzie miało znaczenie obecnie jak i w jego późniejszym życiu. Niedostatek przeżywany, na co dzień głód, gorsze ubrania, trudności z integracją w szkole, to również gorsza ochrona zdrowia, nieumiejętność korzystania z dóbr naukowo-technicznych, bariery w konsumpcji i uczestnictwie w wymianie społecznej. „Dzieci ulicy” chętnie przebywają w dużych centrach handlowych by tam uczestniczyć w dostatku i luksusie innych ludzi, mogą obserwować innych kupujących, mogą dotknąć a może i ukraść dobra, na które ich nie stać. Mogą podejmować liczne drobne prace i usługi, które stanowią źródło zarobkowania np.: zbiórki złomu, mycie szyb samochodowych, odprowadzanie wózków w hipermarketach. Źródło gotówki mogą stanowić także kradzieże i żebranie, sprzedaż środków psychoaktywnych i świadczenie usług seksualnych. Dzieci nie rozumieją konsekwencji swoich zachowań, potrafią jedynie obchodzić się ze swoja osoba tylko w takim wymiarze, na ile ich osoba interesowała opiekunów. Więc jeśli np. dziecko doświadczyło bycia nieważnym, to wprowadzi te zasadę do swojego sposobu przeżywania życia. Krótkowzroczne radzenie sobie z przeżywaniem niedostatku z czasem może przekształcić się w jedyny znany sposób funkcjonowania. Za życie w niedostatku dzieci ponoszą podwójne konsekwencje: nie konkurencyjność w wielu sferach życia z powodu biedy, częste narażenie na wykorzystanie przez świat dorosłych
2/Podejmowanie ról dorosłych - Rodzina funkcjonalna potrafi zachować określony porządek w zakresie własnej struktury, który chroni młode pokolenie przed zagrożeniami płynącymi zarówno ze środowiska wewnętrznego jak i zewnętrznych negatywnych wpływów. Podejmowanie przez dzieci nieadekwatnych do ich poziomu rozwoju fizycznego i emocjonalnego ról stanowi pochodna utraty funkcjonalności rodziny. Powodów zaistniałej sytuacji może być wiele m.in.: niedojrzałość emocjonalna rodziców, uzależnienia, zachowania agresywne, utrata jednego z bliskich lub zagrożenia stabilizacji ekonomicznej In. W sytuacji powstałej destabilizacji ciężar odpowiedzialności za zachowanie całości funkcjonowania rodziny ponoszą również dzieci. W procesie przyjmowania roli dziecko musi zmierzyć się z dwoma określającymi ją procesami:
-jest spełnienie oczekiwań systemu i „dopasowanie się” do przewidzianej roli
-przeżywanie i realizowanie jej na co dzień w celu zachowania trwałości rodziny , w której przyszło mu żyć. Największym problemem zaniedbanych dzieci, jest fakt, że nie mają ani jednej osoby, na która mogłyby naprawdę liczyć. Dzieci zmuszone do przejęcia ról dorosłych mówią, że są wypalone. Relacje w ich rodzinach przypominają często stosunki miedzy rówieśnikami, a nie autorytetem i wychowankiem. Są one partnerskie i mają negatywny wydźwięk. Często rodzice są podopiecznymi placówek wychowawczych i sami nie wiedza, co robić z własnym życiem. Przejecie ról dorosłych przez dzieci zaburza hierarchie w systemie rodziny. Przejmując niewłaściwe z pozycji dziecka obowiązki i miejsce w rodzinie, płaci ono swoim życiem za błędy dorosłych m.in. przez ominięcie go wielu doświadczeń mających kształtować jego dziecięcość, przeciążeniem obowiązkami, brak zaufania do dorosłych, zaburzenia w kształtowaniu własnej tożsamości.
3/Obowiązek szkolny - Zaangażowanie rodziców w życie szkolne dziecka stanowi naturalny przejaw troski wobec niego. Życie szkolne stanowi bardzo ważny obszar funkcjonowania społecznego dziecka, tam kształtuje swoje relacje i nabywa umiejętności współdziałania w grupie. Bariery w rozwijaniu edukacyjnych potrzeb dzieci mogą zawierać się m.in. W nieumiejętnym kierowaniu edukacyjnym rozwojem przez opiekunów, brakiem nadzoru i zainteresowania osiągnięciami szkolnymi, niesprzyjającej nauce atmosferze domu rodzinnego spowodowany czynnikami ekonomicznymi, utrudniony dostęp dzieci do zajęć pozaszkolnych.
4/Uzależnienia- Z problemem uzależnienia i zachowaniami aspołecznymi dzieci mogą spotkać się we własnych rodzinach. Nałogowe używanie alkoholu, czy innych substancji oraz towarzyszące im agresywne zachowania, porzucanie dzieci i obojętność wobec ich potrzeb, może stanowić jeden z czynników delegujących dzieci na ulice. Strach przed rodzicem jak również niechęć z powodu zaniedbywania może powodować, że dziecko czuje się nie ważne dla opiekuna, który o niego nie dba. Korzystanie przez dzieci ze środków psychoaktywnych podyktowane jest zarówno powielaniem wzorów wyniesionych z domu jak i stanowi alternatywę dla pustki i bezradności, o której chcą zapomnieć. Problem uzależnień wpływa na dziecko w dwojaki sposób:
-uzależnienie występujące w rodzinie dziecka powoduje, że nie chce ono przebywać w domu
i stanowi ono wówczas czynnik alienujący dziecko z jego środowiska domowego.
-aspekt skoncentrowany jest na używaniu substancji psychoaktywnych przez samo dziecko, skutkujące utratą zdrowia i degradacja psychofizycznego rozwoju dziecka.
Używanie przez dzieci substancji psychoaktywnych skutkują degradacją ich psychofizycznego rozwoju, niemożnością realizowania obowiązku szkolnego, postępowania niewłaściwego do wieku rozwojowego, biologicznego i intelektualnego, uleganiem zachowaniom aspołecznym,
marginalizacja i nierzadko nieodwracalna patologizacja zachowań dziecka.