Zagadnienia na kolokwium z elementów metodologii.
Czym jest nauka?
Nauka (łac. scire - wiedzieć) - zbiór informacji z danej dziedziny na dany temat - teorie, definicje, tezy, twierdzenia, prawa; zdobywanie umiejętności; całokształt wiedzy osiąganej za pomocą metodologii naukowej.
Źródła wiedzy
Wyróżniamy 3 modele zdobywania wiedzy:
Model oparty na autorytecie - ludzie poszukują wiedzy odwołując się do tych osób, które z różnych względów społecznych i politycznych uważane są za jej źródło, np. dla większości pobożnych katolików autorytetem jest papież.
Model oparty na wierze - osoby poszukujące prawdy znajdują wiedzę u autorytetów ponadnaturalnych - wróżbicie li, wyroczni, mediów
Model racjonalny - wszystkie informacje które zdobywamy, zdobywamy dzięki rozumowi - racjonalizm- możliwość zdobywania wiedzy poprzez odwoływanie się do reguł i metod logiki
Wyjaśnienia idiograficzne / wyjaśnienia nomotetyczne
Wyjaśnienia idiograficzne - wyczerpujące wyjaśnienie pojedynczej sytuacji; wyjaśnienia te dążą do pełnego zrozumienia poszczególnych przypadków; wyjaśnienie kompletne
Wyjaśnienia nomotetyczne - wyjaśnienia dla pewnej klasy sytuacji czy zdarzeń (nie pojedynczych przypadków), które używają tylko jednego lub kilku czynników wyjaśniających; uogólnione rozumienie wielu przypadków; wyjaśnienie cząstkowe
Paradygmaty w naukach społecznych.
Paradygmaty - fundamentalne modele czy układy odniesienia, których używa się by uporządkować nasze obserwacje i rozumowanie. Wyróżnia się takie paradygmaty jak: pozytywizm, darwinizm społeczny, paradygmat konfliktu, paradygmaty feministyczne, symboliczny interakcjonizm, funkcjonalizm strukturalny, etnometodologia.
Pozytywizm
Paradygmat ten zakłada, że możemy w sposób naukowy odkryć reguły rządzące systemem społecznym; August Comte - oddzielił swoje badania od religii. Wg niego wiara religijna może zostać zastąpiona badaniami naukowymi i obiektywnością.
Darwinizm społeczny
Paradygmat ten widział w życiu społecznym postępującą ewolucję; Karol Darwin - gdy gatunek zmaga się ze swym środowiskiem naturalnym, jednostki najlepiej przystosowane mają największe szanse przetrwać na tyle długo, by się rozmnożyć. Jednostki gorzej przystosowane, giną. Z czasem, cechy tych, którzy przetrwają, zaczynają dominować w danym gatunku.
Paradygmat konfliktu
Koncentruje się na dążeniu jednostek lub grup do zdominowania innych jednostek lub grup i do uniknięcia ich dominacji; Karol Marks - zasugerował, że zachowania społeczne mogą być postrzegane jako proces, w którym stale dochodzi do konfliktu - prób zdominowania innych i uniknięcia cudzej dominacji.
Symboliczny interakcjonizm
Paradygmat ten bada jak uznawane znaczenia i wzorce społeczne są rozwijane w toku społecznej interakcji; George Herbert Mead - wykazywał zainteresowanie rolą komunikowania się w relacjach międzyludzkich. Sądził, że większość interakcji obejmuje proces, w którym jednostki osiągają wzajemne porozumienie poprzez użycie języka i innych podobnych systemów.
Etnometodologia
Koncentruje się na sposobach jakie stosują ludzie by zrozumieć życie społeczne w procesie przeżywania, tak jak gdyby każdy był badaczem prowadzącym badania. Opisuje wypracowywane w codzienności potoczne metody (które regulują wzajemne interakcje) dzięki którym ludzie porządkują swój świat społeczny. Próbuje określić metody, dzięki którym ludzie są w stanie osiągnąć wspólne definicje sytuacji i poczucie porządku społecznego.
Funkcjonalizm strukturalny
Paradygmat ten usiłuje odkryć funkcje, jakie liczne elementy społeczeństwa pełnią w całym systemie; teoria systemów społecznych - byt społeczny, taki jak organizacja albo całe społeczeństwo, może być postrzegany jako organizm. Podobnie jak inne organizmy, system społeczny składa się z części, z których każda przyczynia się do funkcjonowania całości.
Paradygmaty feministyczne
Prócz tego, że kierują uwagę na ucisk kobiet w większości społeczeństw, uwidaczniają również, że dotychczasowe wyobrażenia rzeczywistości społecznej często wynikały z doświadczeń mężczyzn i dodatkowo je wzmacniały; skupiał się na różnicach między płciami oraz na tym, w jaki sposób wiążą się one z resztą społecznej organizacji; większość opisów; dominujących przekonań, wartości i norm społecznych była tworzona przez mężczyzn, którzy reprezentowali tylko część społeczeństwa.
Teoria naukowa
Teoria naukowa - całość logicznie spoistych uogólnień, wywnioskowanych na podstawie ustalonych faktów naukowych i powiązanych z dotychczasowym stanem nauki. Ma na celu wyjaśnienie przyczyny lub układu przyczyn, warunków, okoliczności powstawania i określonego przebiegu danego zjawiska. Jest podsumowaniem wyników szczegółowych pracy naukowej. Wieńczy badania naukowe.
Nauki formalne / nauki empiryczne
Nauki formalne - (dedukcyjne) (np. matematyka, logika) obejmują poszczególne twierdzenia czy całe teorie, które muszą być udowodnione przez wykazanie - w sposób formalnie logicznie czy matematycznie kontrolowany - iż wynikają one dedukcyjnie z pewnych innych twierdzeń już udowodnionych lub też z założeń naczelnych zwanych aksjomatami (aksjomaty - zdania przyjmowane za prawdziwe, których się nie dowodzi). Przedmiotem badań nauk formalnych są pojęcia i związki między liczbami i pojęciami.
Nauki empiryczne - (indukcyjne) (np. fizyka, chemia, biologia, psychologia, socjologia) zajmują się realnie istniejącą wokół badacza przyrodą ożywioną i nieożywioną, w tym również i tym fragmentem realnego świata na jaki składają się ludzie i tworzone przez nich zbiorowości. Przedmiotem badań nauk empirycznych są przedmioty fizyczne.
Naukowy i normatywny sposób uprawiania nauki.
Metodologię można uprawiać w sposób:
Opisowy - (ustalenie tego co jest) metodologia nauk rejestruje pewne fakty - prowadzenie prac badawczych: zbieranie danych, przeprowadzanie obserwacji, pomiary, projektowanie eksperymentów; poddaje się analizie metody postępowania badawczego charakterystyczne dla danej dyscypliny czy dla pewnego rodzaju problemów
Normatywny - (ustalenie tego, co być powinno) metodologia nauk formułuje zalecenia - jak należy prowadzić prace badawcze: zbierać dane, przeprowadzać obserwacje, pomiary, projektować eksperymenty; nauka praktyczna, jej reguły mówią jak postępować w poszczególnych przypadkach by realizować określone cele procesu badawczego.
Metoda indukcyjna / metoda dedukcyjna
Metoda indukcyjna - rozumowanie indukcyjne - przechodzenie od tego co jest konkretne, szczegółowe do tego co jest ogólne - od zestawu szczegółowych informacji do odkrycia prawidłowości która odzwierciedla pewien stopień uporządkowania wszystkich danych zdarzeń; indukcja rozpoczyna się od „czy” i przechodzi do „dlaczego”.
Metoda dedukcyjna - rozumowanie dedukcyjne - przechodzenie od tego co ogólne do tego co szczegółowe; przechodzenie od wzorca, którego możemy oczekiwać z logicznego lub teoretycznego punktu widzenia do obserwacji, które sprawdzają czy oczekiwany wzorzec rzeczywiście się pojawia; dedukcja rozpoczyna się od „dlaczego” i przechodzi do „czy”.
Źródła problematyki w naukach społecznych.
Potrzeby działania społecznego - potrzeby zmieniania, ulepszania otaczającego nas świata zjawisk społecznych, a więc motywacje praktyczne odgrywały doniosłą rolę w powstawaniu nauk społecznych. Doniosłą rolę w formułowaniu zagadnień nauk społecznych odgrywało instrumentalne podejście do poznania świata, dążenie do zrozumienia go po to, aby go zmieniać zgodnie z ludzkimi potrzebami. Już słynny historyk grecki, Tukidydes we wstępie do „Wojny peloponeskiej” stwierdza iż prace swą pisał z myślą o tych, którzy w poznaniu dziejów przeszłych znaleźć chcą praktyczne wskazówki skutecznego działania na przyszłość. Również w najnowszych dziełach nauk społecznych można znaleźć wiele doniosłych dzieł zrodzonych ze społeczno-praktycznej orientacji badacza. Badaczem kieruje więc głównie ciekawość - pragnie badać, poznawać i zmieniać. Kieruje ją tam, gdzie istnieje jakaś sytuacja problemowa.
Przedmiot badań.
Interesująca badacza dziedzina zjawisk społecznych; obiekty lub zjawiska, o których chcemy formułować twierdzenia - czyli zjawisko jakie badamy
Problem badawczy
Zestaw pytań postawionych do zjawiska jakie badamy (czyli do przedmiotu badawczego).
Hipotezy badawcze
Hipoteza (gr. hipothesis - przypuszczenie lub domysł) przypuszczenie lub domysł wysunięty prowizorycznie dla określenia lub wyjaśnienia czegoś, który wymaga sprawdzenia (weryfikacji) przez odpowiednie badania w nauce. Hipotezy muszą być - nowe, ogólne, skonstruowane tak by nie zawierały zdań wzajemnie sprzecznych, empirycznie sprawdzalne, nie mogą być tautologią ani banałem.
Pytania rozstrzygnięcia / pytania dopełnienia
Pytania rozstrzygnięcia - zaczynają się od partykuły „czy” po której następuje pewne zdanie oznajmujące; przewidują możliwość tylko dwóch odpowiedzi właściwych „tak” lub „nie”; pytania te są zawsze pytaniami zamkniętymi (w których liczba możliwych odpowiedzi jest z góry określona).
Pytania dopełnienia - wszystkie inne pytania, bez względu na to czy zaczynają się od „kto” (lub „co”) „kiedy”, „ile”, „jak często”, czy też mają jakąkolwiek inną formę; mogą mieć postać pytań otwartych (w których nie przesądza się rodzaju i liczby możliwych odpowiedzi) bądź pytań zamkniętych.
Pytania otwarte / pytania zamknięte
Pytania otwarte - w pytaniach tych liczba i rodzaj możliwych odpowiedzi nie są z góry określone
Pytania zamknięte - w pytaniach tych liczba możliwych odpowiedzi jest z góry określona
Pytania filtrujące
Specjalna kategoria pytań, których zadaniem jest kontrola prawdziwości założenia, które jest niezbędne do tego by można było z sensem zadać następne pytanie bądź pytania; pytania umieszczane (np. w kwestionariuszu) jako poprzedzające w stosunku do następnego (następnych).
Założenia pytań.
Założenie - coś co istnieje przed zadaniem pytania
założenie pozytywne - to takie, w którym przynajmniej jedna odpowiedź na pytanie jest prawdą.
założenie negatywne - to takie, w którym przynajmniej jedna właściwa odpowiedź nie jest prawdą.
założenie istnienia - aby zapytać o to, kiedy coś się skończyło, musimy założyć iż to coś w ogóle istniało oraz, że miał miejsce fakt zakończenia tego czegoś
założenie nieistnienia - założenie, że coś w ogóle nie miało miejsca
założenie jedności - założenie, że jedna i tylko jedna odpowiedź jest prawdziwa
Poziomy analizy socjologicznej.
Jednym z najistotniejszych zadań w fazie formułowania problematyki badawczej jest uprzytomnienie sobie jakiego poziomu czy jakich kilku poziomów dotyczyć mają odpowiednie pytania, o jakich przedmiotach zamierzamy formułować twierdzenia w wyniku przeprowadzonych badań. Chodzi zatem o określenie poziomu czy poziomów socjologicznej analizy. Ten kto bada nauczycieli bada przedmioty innego poziomu niż ten kto bada system oświaty. Możemy się interesować więcej niż jednym poziomem jednocześnie. Zatem socjolog wojska może interesować się zarówno żołnierzami jak i plutonami, kompaniami, batalionami itd. czy wreszcie armią jako całością oraz formułować pytania dotyczące przedmiotów wielu poziomów łącznie, byleby miał świadomość, iż odpowiedzi na te pytania są twierdzeniami o zjawiskach różnego poziomu, opisującymi badaną przez niego rzeczywistość jako zhierarchizowany układ „wielopoziomowy”. Dopiero wtedy gdy określimy poziom analizy socjologicznej mamy rozeznanie co do tego, co chcemy badać w sensie przedmiotowym.
Własności przedmiotów.
Charakter synchroniczny - opis cech ujmowanych przekrojowo, wykrycie prawidłowości rządzących ich współistnieniem, korelacji charakteryzujących ich łączne występowanie
Charakter diachroniczny - pewne rozciągnięte w czasie aspekty zjawisk: losy ludzi i zbiorowości ludzkich, trwanie pewnych własności lub stanów zbiorowości oraz zmiany, jakim podlegają one na przestrzeni krótszych lub dłuższych odcinków czasu, a więc zdarzenia i procesy jakie w nim zachodzą
Zdarzenie / proces
Zdarzenie - zmiana stanu rzeczy, np. każde zachowanie ludzkie
Proces - pewien ciąg zachowań przebiegających wedle pewnej jednolitej zasady, np. zmierzających do osiągnięcia pewnego bardziej odległego w czasie celu
Zależności między własnościami
Pytania o przekrojowe lub dynamiczne własności przedmiotów lub o zdarzenia jakim te procesy podlegają - pytania o dotyczące samych własności przedmiotów i zmian jakim one podlegają: czy przedmioty te cechują się posiadaniem określonych własności bądź podlegają określonym zdarzeniom, zmianom, procesom, jakie było natężenie pewnych cech o charakterze ilościowym czy intensywność przemian i procesów przedmioty te charakteryzujących.
Druga kategoria pytań to pytania o to czy zachodzą pewne relacje między własnościami badanych przedmiotów. Może nas interesować czy dane zjawiska występują łącznie, czy zachodzą między nimi związki przyczynowe itp.
Nazwa / desygnat nazwy/ zakres nazwy / znaczenie
Nazwa - oznacza te przedmioty, stany rzeczy czy zdarzenia, które posiadają własności składające się na jej znaczenie
Desygnat nazwy - przedmioty o których orzekamy dana nazwę (nazywamy w dany sposób)
Zakres nazwy - zbiór wszystkich jej desygnatów
Znaczenie - treść odpowiadającego mu pojęcia; sposób rozumienia pojęcia
Rodzaje terminów w naukach społecznych
Terminy oznaczające zjawiska należące do sfery czysto obserwacyjnej
Terminy oznaczające zjawiska ze sfery psychiczne
Terminy oznaczające zjawiska ze sfery obserwacyjnej i psychicznej zarazem
Osobliwości języka nauk społecznych
Cechą specyficzną nauk społecznych jest to, iż w pojmowaniu charakteru tych zjawisk ukrytych badacz wykorzystuje przy rozumieniu stanów i zachowań osób badanych również dane swego własnego doświadczenia wewnętrznego, „rzutując" ich obraz na drodze pełnej czy częściowej analogii na zachowania i doświadczenia wewnętrzne osób badanych. Fakt ten ma interesujące konsekwencje dla pojęć języka naszej nauki, i to konsekwencje różniące ten język od języka nauk przyrodniczych. W naukach przyrodniczych rozwój technik obserwacyjnych przekształca często byty nieobserwowalne w byty dostępne obserwacji: dziś na przykład jesteśmy w stanie widzieć wirusy pod mikroskopem elektronowym, ale gdy pojecie wirusa wprowadzano, był on „bytem czysto hipotetycznym", niedostępnym ówczesnym technikom obserwacyjnym. Natomiast w naukach o kulturze przeżycia innych ludzi są zasadniczo nieobserwowalne dla zewnętrznego badacza i nie bardzo potrafimy wyobrazić sobie taki rozwój metod badawczych, który by je przekształcił w byty obserwacyjne. Z drugiej jednak strony badacz zjawisk społecznych ma możliwość bezpośredniej obserwacji przynajmniej niektórych „bytów ukrytych" w socjologicznej rzeczywistości, i to w sposób taki, jakiego nigdy nie można by zastosować do oględzin wirusów, cząsteczek DNA czy elektronów. Na tyle, na ile interesuje go jego własna zbiorowość, tj. ten fragment świata społecznego, który współtworzy on sam (wraz z innymi) przez fakt istnienia i działania w nim i tym samym przez swoje przeżycia i nastawienia psychiczne, ogląda on pewne przynamniej fragmenty zjawisk społecznych w sposób bezpośredni, w swej własnej introspekcji
Pojęcia równoważne / równoznaczne
Pojęcia równoważne - znaczenie terminów jest różne, ale oznaczają te same przypadki, zakresy są identyczne;
Pojęcia równoznaczne - zdarza się, że jeden autor nadaje takie samo znaczenie terminowi A, jakie inny nadaje terminowi B. Oba te terminy są wówczas równoznaczne.
Nieostrość pojęć / wieloznaczność pojęć
Nieostrość pojęć - pojęcie jest nieostre gdy o każdym przedmiocie możemy powiedzieć czy jest czy nie jest desygnatem tego pojęcia; istnieje sfera przedmiotów czy zjawisk o których nie potrafimy orzec czy dotyczą danego pojęcia czy nie
Wieloznaczność pojęć - nie uprzytomniwszy czytelnikowi (poprzez odpowiedni zabieg definicyjny) którym spośród wielu różnych możliwych znaczeń danego terminu zamierza się posługiwać, autor tekstu bezzasadnie zakłada, że inni będą rozumieć ten termin tak samo jak on. Tymczasem czytelnik mający inne skojarzenia pojęciowe z danym terminem nadaje w konsekwencji inne znaczenie twierdzeniom sformułowanym przez autora; pojęcie pozbawione jest jednego, wyraźnego znaczenia, może być rozumiane w różny sposób - ma wiele znaczeń.
Nazwy jednostkowe / nazwy ogólne
Nazwy jednostkowe - takie nazwy które na mocy swojego znaczenia mają tylko jeden desygnat
Nazwy ogólne - takie nazwy które mają wiele desygnatów
Nazwy historyczne / nazwy uniwersalne
Nazwy historyczne - takie nazwy mają wiele desygnatów, desygnaty te na mocy znaczeń tych nazw mogą istnieć tylko w ramach określonych czasowo-przestrzennych współrzędnych; współrzędne te wchodzą do znaczenia terminu historycznego, stanowiąc istotny element tego znaczenia
Nazwy uniwersalne - na mocy swojego znaczenia odnoszą się do każdego przedmiotu wykazującego cechy przez nie określone; nazwy o zakresach otwartych na wszystkich możliwych kierunkach czasu i przestrzeni
Relacje między zakresami terminów
Równoważności - wszystkie desygnaty terminu A są zarazem desygnatami terminu B i odwrotnie; głównie synonimy
Zawierania - wszystkie desygnaty terminu A są desygnatami terminu B ale nie odwrotnie
Krzyżowanie się - są takie A które nie są B, są takie B które nie są A i są takie A = B
Wykluczanie się - są takie A i są takie B które nie mają ze sobą nic wspólnego
Definicja
Wypowiedź określająca jakie jest znaczenie terminu. Definiendum - termin definiowany, definiens - zwrot określający znaczenie danego terminu.
Sposoby określania treści pojęcia
Treść pełna - zbiór wszystkich cech przysługujących desygnatom danej nazwy przy pewnym jej znaczeniu - niezależnie od tego, czy przysługują one tylko jej desygnatom, czy też pojawiają się i poza jej zakresem
Treść charakterystyczna - taki zbiór cech, gdzie każdy desygnat danej nazwy posiada każdą z tych cech i tylko desygnaty tej nazwy posiadają każdą cechę tego zbioru.
Treść konstytutywna - spośród cech możemy wybrać taki zestaw cech, który jest warunkiem koniecznym i wystarczającym tego, aby przedmiot posiadające te cechy zaliczał się do zakresu definiowanego pojęcia; zbiór cech stanowiący „minimum definicyjne” ze względu na jednoznaczne wydzielenie zakresu nazwy
Definicje nominalne
Określając znaczenie językowe nazw (co znaczy dany termin) - od łac. „nomen” - imię, nazwa. Definicje takie są lub nie są zdaniami w sensie logicznym.
Definicje sprawozdawcze
Mówią jak rzeczywiście bywa pojmowane znaczenie danego terminu przez pewnych ludzi lub w określonym miejscu; określają znaczenie pojęcia w kontekście, są logiczne, mogą być prawdziwe
lub fałszywe.
Definicje projektujące
Tworzenie takich definicji jest proponowaniem zaleceniem pewnego znaczenia terminu. Definicje takie zmieniają, modyfikują lub uzupełniają język danej nauki ale go nie opisują w jego kształcie zastanym. Nie są więc te definicje zdaniami w sensie logicznym. Propozycję używania określonego terminu w pewnym znaczeniu może uznać za nietrafną ale nie za prawdziwą lub fałszywą.
Definicje realne
Są charakterystyką cech specyficznych wspólnych przedmiotom składającym się na zakres pewnego terminu. Definicję realną może podać tylko gdy jest znany zakres (czy desygnat) pewnego terminu. Jest on opisem pewnego z góry założonego zakresu rzeczywistości z punktu widzenia cech dlań charakterystycznych (może być prawdziwa lub fałszywa).
Zmienne jakościowe
To takie zmienne, które nie poddają się ścisłemu pomiarowi, lecz można stwierdzić fakt ich występowania lub ich brak. Do zmiennych jakościowych można zaliczyć, np.: płeć badanych, pochodzenie społeczne, upodobania literackie, poglądy polityczne, sympatie, głębokość religijną, gusty artystyczne; zmienne niemierzalne - wartości tych zmiennych dają się wyrazić słownie.
Zmienne ilościowe
Jeżeli przedmiotem badania są mierzalne właściwości przedmiotu, wówczas mamy do czynienia ze zmiennymi ilościowymi. Najczęściej posługujemy się nimi w naukach ścisłych, w fizyce, matematyce, statystyce itp.; zmienne mierzalne - wartości tych zmiennych dają się wyrazić za pomocą liczb przy odpowiednich jednostkach fizycznych (np. kg)
Typy zmiennych
Nominalne - pozwalają na pogrupowanie obiektów. Za ich pomocą możemy stwierdzić równość lub różność obiektów pod danym względem. Określa się je mianem zmiennych jakościowych.
Porządkowe - pozwalają na uporządkowanie obiektów wg. wartości, jakie przyjmują zmienne dla obiektów. Możemy nie tylko stwierdzić różność lub równość ale także wskazać któremu z obiektów A i B zmienna porządkowa X przysługuje w wyższym stopniu. Te uporządkowania występują w dwóch rodzajach: silniejsze (całkowite), słabsze (częściowe). Są to zmienne ilościowe.
Interwałowe - pozwalają stwierdzić o ile natężenie zmiennej X dla obiektu A jest większe (mniejsze) od natężenia tej zmiennej dla obiektu B; dla zmiennych tych potrafimy wyróżnić porównywalne ze sobą przedziały na skali intensywności; występuje tu umowny punkt zerowy
Ilorazowe - przy zachowaniu równych przedziałów wprowadzają naturalny punkt zerowy, umożliwiając porównywanie nie tylko dystansów ale także proporcji miedzy różnymi ich wartościami
Typologie
Klasyfikacja wielostopniowa - dzielimy zakres pewnej zmiennej na większe klasy I rzędu, każdą z nich na klasy II rzędu itd.
Klasyfikacja wielowymiarowa - potraktowanie pojęcia jako w gruncie rzeczy pewnego zespołu pojęć pozwalających rozpatrywać badane zjawisko pod wieloma względami na raz
Typologia - nauka o typach oraz zabieg systematyzujący polegający na: wyróżnianiu w obrębie danego zbioru przedmiotów jednego lub więcej typów, porównywaniu (badaniu porównawczym) poszczególnych przedmiotów z przedmiotem (zespołem cech) obranym jako typ w zakresie różnych nauk, grupowaniu, porządkowaniu i podziale tychże przedmiotów według ustalonych typów (tzw. uporządkowanie logiczne)
Wskaźnik
Na podstawie zajścia jakiegoś zdarzenia, zjawiska lub cechy wnioskujemy z pewnością, bądź z określonym prawdopodobieństwem, bądź z prawdopodobieństwem wyższym od przeciętnego, że zachodzi zjawisko, które nas interesuje.; służy do określenia pewnej cechy przedmiotu lub zjawiska pozostającej w takim związku z inną jego cechą, że występowanie jej sygnalizuje obecność tej drugiej.
Rodzaje wskaźników
Wskaźniki definicyjne - wskazują na rodzaj powiązania wskaźnika z wartością wskazywaną. Za ich pomocą definiowana jest cecha mająca być przedmiotem badania. Dobór wskaźnika do określonego zjawiska polega na uprzednim zdefiniowaniu pojęcia tego zjawiska, które wskaźnik ma wyrażać.
Wskaźniki rzeczowe:
Wskaźniki empiryczne - zarówno cecha wskazywana jak i wskaźnik dają się zaobserwować. Tym samym relacja zachodząca między wskaźnikiem a cechą wskazywaną ma charakter związku empirycznego, rozstrzygalnego bezpośrednio na podstawie dokonanych obserwacji.
Wskaźnik inferencyjny - mówimy o nim wtedy, gdy wskaźnik nie definiuje zjawiska wskaźnikowego i nie jest ono obserwowalne. O wystąpieniu danego zjawiska wnioskujemy w sposób pośredni, tzn., że dane zjawisko zaszło, choć ma ono charakter właściwości ukrytej. Np. występowanie podczas egzaminu wypieków na twarzy można przyjąć za wskaźnik inferencyjny stanu zdenerwowania studenta; wskaźnik ma charakter obserwowalny ale zmienna takiego charakteru nie ma
Trafność wskaźników
Moc odrzucania - powiemy iż wskaźnik W ma doskonałą (równą 1) moc odrzucania ze względu na dane indicatum I, kiedy wszystkie przedmioty mające własność W mają zarazem własność I lub inaczej - kiedy istnienie lub zajście wskaźnika W jest w stanie „odrzucić” wszystkie nie-I, bez względu na to, ile przy okazji odrzucił on również przedmiotów czy zdarzeń typu I. Przy wskaźniku o doskonałej mocy odrzucania wszystkie W są zarazem I, choć niekoniecznie odwrotnie.
Moc zawierania - powiemy iż wskaźnik W ma doskonałą (równą 1)moc zawierania kiedy w zakresie wydzielonym przez wskaźnik W znalazły się wszystkie przedmioty typu I, nawet jeśli przy tym znalazły się tam również pewne przedmioty typu nie-I. Wówczas wszystkie I SA zarazem W, choć niekoniecznie odwrotnie.
Moc rozdzielcza - powiemy iż wskaźnik W ma dla indicatum I doskonałą (równą +1) moc rozdzielczą kiedy zarazem odrzuca on poza swój zakres wszystkie nie-I oraz zawiera - włącza do swego zakresu - wszystkie I, lub inaczej - kiedy zakresy wskaźnika W i indicatum I są identyczne: wszystkie I są W i wszystkie W są I.
Skala, indeks
Skala i indeks to porządkowe mierniki zmiennych. Ich pomiar opiera się na więcej niż tylko jednej jednostce danych. Skale są z reguły lepszymi miernikami niż indeksy.
Skala - wykorzystuje każdą logiczną lub empiryczną strukturę intensywności wśród wskaźników zmiennej; tworzymy ją przypisując określony wynik punktowy pewnym układom odpowiedzi, przy założeniu, że niektóre pytania świadczą o relatywnie niższym, inne zaś o wyższym poziomie danej zmiennej. Skala wykorzystuje różnice w intensywności wartości tej samej zmiennej by odnaleźć różne wzorce odpowiedzi.
Indeks - opiera się na prostej kumulacji wskaźników zmiennej; tworzymy go poprzez proste zsumowanie wyników przypisanych poszczególnym wartościom