Pojęcia pedagogiczne
SAMOKSZTAŁCENIE - (samouctwo), osiąganie wykształcenia poprzez działalność, której cele, treść, warunki i środki ustala sam podmiot. W procesie s. jego cele się dynamizują, osiągnąwszy wyższy stopień świadomości uczeń dokonuje często ich przewartościowania i doskonalenia. S. osiąga optymalny „poziom wtedy, gdy przekształca się w stałą potrzebę życiową człowieka oraz stanowi oparcie dla kształcenia ustawicznego. Proces s. rzadko występuje w postaci czystej, dość często natomiast bywa powiązany z pracą w szkole, z kształceniem korespondencyjnym czy wychowaniem równoległym. Pojęcie s. jest związane z pojęciem samouctwa, niektórzy pedagogowie utożsamiają te pojęcia, inni wiążą pojęcie s. ze zdobywaniem wykształcenia ogólnego (A.B. Dobrowolski) lub z kształtowaniem własnej osobowości wg jakiegoś ideału (W. Okiński), pojęcie samouctwa zaś — ze zdobywaniem wykształcenia zawodowego bądź z samodzielnym zdobywaniem wiedzy.
„Słownik pedagogiczny” W.Okoń
PWN, Warszawa 1987', s. 269
SAMOWYCHOWANIE - samorzutna praca człowieka nad ukształtowaniem własnego poglądu na świat, własnych postaw, cech charakteru i własnej osobowości - stosownie do założonych kryteriów, wzorów oraz ideałów. Rozwijanie w procesie wychowania rodzinnego czy szkolnego motywacji pobudzającej dzieci i młodzież do pracy nad sobą jest działaniem, które zwielokrotnia wpływ wychowawczy rodziny i szkoły.
„Słownik pedagogiczny” W.Okoń
PWN, Warszawa 1987', s. 269
UCZENIE SIĘ - proces, w którego toku na podstawie doświadczenia, poznania i ćwiczenia powstają nowe formy zachowania się i działania lub ulegają zmianom formy wcześniej nabyte. U.s. jest jedną z podstawowych form działalności ludzi — prócz pracy, zabawy i działalności społeczno-kulturalnej. Istnieją różne teorie u.s., jak np. asocjacjonizm, teoria postaci, pawłowizm, operacjonizm; każda z nich ujmuje jakąś stronę tej bardzo zróżnicowanej formy działalności ludzi i zwierząt.
Dla celów pedagogicznych szczególnie przydatna byłaby teoria obejmująca wszystkie rodzaje u.s. (uczenie się wiadomości, nabywanie umiejętności, nawyków i przyzwyczajeń, rozwijanie zdolności i przekonań), jak i sposoby (uczenie się przez próby i błędy, naśladownictwo, uczenie się przez odkrywanie, przez działanie) oraz warunki uczenia się (wiek, środowisko, motywy, bodźce, zdolności) i jego rezultaty (przyrost wiedzy i sprawności, rozwój uzdolnień i postaw, transfer).
„Słownik pedagogiczny” W.Okoń
PWN, Warszawa 1987', s. 327
NAUCZANIE - planowa i systematyczna praca nauczyciela z uczniami mająca na celu wywołanie pożądanych trwałych zmian w ich postępowaniu, dyspozycjach i całej osobowości — pod wpływem uczenia się i opanowywania wiedzy, przeżywania wartości i działań praktycznych.
N. jest działalnością intencjonalną, znaczy to, że jego intencją jest wywołanie uczenia się jako czynności podmiotowej samych uczniów, stąd też niektórzy dydaktycy określają n. jako kierowanie uczeniem się, jest to jednak określenie niepełne, pomija bowiem inne cechy n. Jedną z takich ważnych cech n. stanowi obieg informacji między nauczycielem i innymi źródłami, a uczniem, umożliwiający uczniowi opanowanie wiedzy naukowej czy to przez jej przyswojenie w gotowej postaci, czy poprzez samodzielne rozwiązywanie zagadnień.
Nabywając wiedzę o otaczającej go rzeczywistości uczeń staje się zdolny do podejmowania decyzji regulujących jego stosunek do tej rzeczywistości. Jednocześnie poznając liczne wartości moralne, estetyczne, społeczne i przeżywając je w procesie n. kształtuje swój stosunek do nich i tworzy własny system wartości. Wartościowym czynnikiem wytwarzania zmian w uczniach jest również ich działalność praktyczna, odpowiednio zharmonizowana ż opanowywaniem wiedzy o rzeczywistości. Tak szeroko rozumiane n. umożliwia uczniom nie tylko zdobycie wiadomości, umiejętności i nawyków oraz rozwinięcie zdolności i zainteresowań, lecz także ukształtowanie przekonań i postaw oraz trwałych' dyspozycji do uczenia się. Tak więc n. wiąże się z kształceniem i wychowaniem.
Ze względu na ogromne społeczne znaczenie n. we wszystkich krajach otacza się je szczególną opieką. Wyraża się ona w instytucjonalizacji n., a więc w tworzeniu systemów szkolnictwa, budownictwie szkół, tworzeniu infrastruktury oświatowej, wprowadzaniu obowiązku szkolnego i tworzeniu systemów kształcenia nauczycieli.
„Słownik pedagogiczny” W.Okoń
PWN, Warszawa 1987', s. 194
KSZTAŁCENIE - ogół czynności i procesów umożliwiających ludziom poznanie przyrody, społeczeństwa i kultury, a zarazem uczestnictwo w ich przekształcaniu, jak również osiągnięcie możliwie wszechstronnego rozwoju sprawności fizycznych i umysłowych, zdolności i uzdolnień, zainteresowań i zamiłowań, przekonań i postaw oraz zdobycie pożądanych kwalifikacji zawodowych. W ostatnich latach coraz częściej przez k. rozumie się łącznie nauczanie i uczenie się. Proces k., w którym uczestniczy jednostka, może być organizowany przez instytucje, zwłaszcza rodzinę i szkołę, jak i przez pojedyncze osoby, k. może też być podejmowane samorzutnie przez jednostkę (-» samokształcenie). Rezultatem k. jest -> wykształcenie.
Rozróżniamy k. ogólne (podstawowe i średnie), które sprzyja opanowaniu wiadomości i sprawności niezbędnych wszystkim obywatelom kraju, niezależnie od ich przyszłego zawodu, i k. specjalne, czyli zawodowe, zapewniające zdobycie kwalifikacji w zakresie jakiejś specjalności zawodowej.
W społeczeństwach klasowych występuje dualizm k.; polega on na istnieniu dwu dróg kształcenia szkolnego: jednej — prowadzącej do ukończenia studiów wyższych — dla dzieci warstw i klas uprzywilejowanych, drugiej — ograniczającej możliwości kształcenia do szkoły elementarnej lub niepełnej średniej — dla dzieci chłopów i robotników. W krajach socjalistycznych dualizm ten został zniesiony, zjawiskiem ogólnym staje się dostępność, a zarazem wysoki stopień powszechności kształcenia na poziomie średnim. Do gł. form k. należy k. stacjonarne i k. korespondencyjne.
„Słownik pedagogiczny” W.Okoń
PWN, Warszawa 1987', s. 146
KULTURA - [łac. cultura — uprawa], ogól stworzonych przez ludzi wartości naukowych, społecznych, artystycznych i technicznych oraz procesy tworzenia tych wartości. Pojęcie k. nie jest przez wszystkich rozumiane jednakowo. W przeszłości kojarzyło się z „uprawą roli" bądź z „uprawą umysłu", następnie szczególnie dużo kontrowersji wywołało przeciwstawianie k. — jako całokształtu dorobku ludzkości — procesowi tworzenia tego dorobku. Niektórzy wreszcie za dobra k. przyjmowali te dobra, które godne są „kuku", a więc szczególnej czci. W XIX w. posługiwano się zamiennie terminami „k." i „cywilizacja", w XX w. zaczęto rozróżniać te pojęcia, kojarząc z pierwszym dobra „duchowe", a z drugim — materialne.
Współcześnie zaczyna się pojmować k. szeroko, a więc zarówno jako efekty, jak i procesy tworzenia dóbr, zarówno jako normy, wartości i wzory zachowań, jak wytworzone przez ludzi dzieła, zarówno wartości naukowe i artystyczne, jak społeczne i techniczno--cywilizacyjne.
Przedmiotem niektórych kontrowersji jest obecnie sprawa k. elitarnej i k. masowej. Niektóre koncepcje filozoficzne traktowały k. jako wytwór grup lub jednostek wyjątkowych, o szczególnych predyspozycjach, im też tylko przypisywały zdolność do przeżywania najcenniejszych dóbr kultury, wytworzonych przez ludzkość.
Filozofia marksistowska traktuje natomiast k. jako rezultat twórczości mas, twórczość ta szczególnie wtedy rozkwita, gdy praca, jak chciał tego Marks, przestaje być produkcją towarów obliczoną na czyjś zysk, staje się natomiast obiektywizacją twórczych możliwości ludzi w tworzonych przez nich dziełach. Współczesny rozwój środków masowej komunikacji sprzyja demokratyzacji k. zacierając stopniowo granicę między k. elitarną i k. masową.
„Słownik pedagogiczny” W.Okoń
PWN, Warszawa 1987', s. 151
CZAS WOLNY - [franc. loisir, ang. leisure, roś. dosug], czas do dyspozycji jednostki po wykonaniu przez nią zadań obowiązkowych: pracy zawodowej, nauki obowiązkowej w szkole i w domu oraz niezbędnych zadań domowych.
Czas wolny racjonalnie przeznacza się na:
l) odpoczynek, tj. regenerację sił fizycznych i psychicznych,
2) rozrywkę, która sprawia przyjemność,
3) działalność społeczną o charakterze dobrowolnym i bezinteresownym,
4) rozwój. zainteresowań i uzdolnień jednostki przez zdobywanie wiedzy i amatorską
działalność artystyczną, techniczną, naukową czy sportową.
„Słownik pedagogiczny” W.Okoń
PWN, Warszawa 1987', s. 45
ŚRODKI MASOWEGO ODDZIAŁYWANIA - (środki masowej komunikacji) - urządzenia przekazujące określone treści (komunikaty) poprzez kontakty pośrednie.
Do urządzeń tych zalicza się zwykle radio, film, telewizję i prasę. Przekazują one różne treści posługując się obrazami, słowami i dźwiękami. Akt przekazywania przez jakiegoś nadawcę określonego komunikatu bywa nazywany procesem komunikacji lub informacji. Proces ten może mieć charakter bezpośredni, gdy komunikat jest przekazywany odbiorcy przez nadawcę w bezpośrednim kontakcie interpersonalnym; może też odbywać się pośrednio — przez wykorzystanie ś.m.o.
W tym drugim wypadku nadawcami informacji mogą być specjaliści różnej kategorii: uczeni, działacze, pisarze, twórcy filmowi, plastycy, muzycy, inżynierowie oraz wszyscy inni, którzy za pośrednictwem słowa, obrazu i dźwięku zamierzają wywrzeć jakiś wpływ na nie znanych sobie odbiorców.
Cechą specyficzną ś.m.o. jest to, że komunikaty trafiają względnie równocześnie do wielu odbiorców.
Stale wzrastające możliwości posługiwania się ś.m.o. powodują coraz szersze ich wykorzystanie dla celów powszechnej edukacji, zarówno w obrębie nauczania szkolnego, jak poza nim; ten drugi tor ma szczególne znaczenie dla wychowania równoległego i kształcenia ustawicznego.
„Słownik pedagogiczny” W.Okoń
PWN, Warszawa 1987', s. 306
ŚRODOWISKO - całość procesów ekologicznych, ekonomicznych, politycznych, społecznych, kulturalno-oświatowych i instytucjonalnych — w ich wzajemnych związkach i zależnościach. W tym rozumieniu ś. jest przestrzenią, w obrębie której społeczeństwo realizuje różne formy działalności, tworząc w ten sposób warunki własnego życia oraz zaspokajania materialnych i duchowych potrzeb.
„Słownik pedagogiczny” W.Okoń
PWN, Warszawa 1987', s. 306
SOCJALIZACJA - [od łac. socialis — społeczny]:
l) ogól działań ze strony społeczeństwa, zwłaszcza rodziny, szkoły i środowiska
społecznego, zmierzających do uczynienia z jednostki istoty społecznej, tj.
umożliwienia jej zdobycia takich kwalifikacji, takich systemów wartości i
osiągnięcia takiego rozwoju osobowości, aby się mogła stać pełnowartościowym
członkiem społeczeństwa;
2) ogół zmian zachodzących w jednostce pod wpływem oddziaływań społecznych,
umożliwiających jej stopniowe stawanie się pełnowartościowym członkiem
społeczeństwa.
„Słownik pedagogiczny” W.Okoń
PWN, Warszawa 1987', s. 278
OSOBOWOŚĆ - termin używany w różnych znaczeniach, najczęściej oznacza zespół stałych właściwości i procesów psychofizycznych, odróżniających daną jednostkę od innych, wpływający na organizację jej zachowania, a więc na stałość w nabywaniu i porządkowaniu doświadczeń, wiadomości i sprawności, w reagowaniu emocjonalnym w stosunkach z innymi ludźmi oraz na stałość w wyborze celów i wartości. Powstanie tych stałych mechanizmów zachowania się jednostki jest efektem rozwoju o., w którym szczególnie ważną rolę grają pierwsze lata życia.
Nabyte wówczas przez dziecko wzory zachowania wywierają trudny do przezwyciężenia wpływ na całe jego życie.
„Słownik pedagogiczny” W.Okoń
PWN, Warszawa 1987', s. 215
OSOBOWOŚĆ NAUCZYCIELA - termin różnie rozumiany, np. J.W. Dawid za główne cechy o.n. („duszy") uważał miłość dusz ludzkich, potrzebę doskonałości, poczucie obowiązku i odpowiedzialności, wewnętrzną prawdziwość i moralną odwagę, Z. Mysłakowski — kontaktowość nauczyciela, żywość wyobraźni, instynkt rodzicielski, zdolność do wyrażania uczuć i nastawienie psychiki na zewnątrz.
Przez o.n. można rozumieć stopień zaawansowania nauczyciela w poznawaniu, rozumieniu i wartościowaniu stosunków panujących w świecie, ze szczególnym uwzględnieniem procesów kształcenia i wychowania, oraz w twórczym przekształcaniu tych stosunków.
Słownik pedagogiczny” W.Okoń
PWN, Warszawa 1987', s. 216
RODZINA - mała grupa społeczna, składająca się z rodziców, ich dzieci i krewnych; rodziców łączy więź małżeńska, rodziców z dziećmi — więź rodzicielska, stanowiąca podstawę wychowania rodzinnego, jak również więź formalna określająca obowiązki rodziców i dzieci względem siebie.
Do głównych funkcji rodziny zalicza się:
l) funkcje prokreacyjne,
2) przygotowywanie dzieci do wejścia w życie społeczne, ich pielęgnowanie i wychowywanie oraz zapewnienie im odpowiedniego startu życiowego,
3) prowadzenie gospodarstwa domowego, zaspokajającego potrzeby członków r.,
4) sprawowanie pieczy nad życiem członków r., ich zachowaniem, kulturą, zdrowiem, trudnościami życiowymi.
Współczesna r. ulega szybkim przemianom, dawny typ r. patriarchalnej, w której ojciec był jedynym żywicielem i autorytetem, stopniowo zastępowany jest przez r. demokratyczną, w której zazwyczaj zawodowo pracuje i matka, a często i starsze dzieci; w takiej r. stosunki układają się na płaszczyźnie przyjaźni, wzajemnego zrozumienia i współpracy, przy czym zanika podział prac na męskie i żeńskie.
W r. demokratycznej powstają bardziej korzystne warunki wychowania. Ze względu na konieczność, zachowania jednolitości wpływów wychowawczych na młode pokolenie niezbędne jest współdziałanie r. ze szkołą.
W Polsce w 1973 wprowadzono do szkół średnich odrębny przedmiot nauczania: przygotowanie młodzieży do życia w rodzinie socjalistycznej.
Najbardziej popularna klasyfikacja grup rodzinnych wyróżnia:
l) r. dwupokoleniową, składającą się tylko z rodziców i dzieci, stąd zw. też r. nuklearną;
2) r. trójpokoleniową, zw. też r. wielką, w której są jeszcze dziadkowie oraz bliżsi lub dalsi krewni;
3) r. rozszerzoną, gł. na wsi, gdzie tworzy ją kilka niewielkich gospodarstw, zespolonych więzią rodzinną i utrzymujących bliskie kontakty ze sobą.
RODZINA NIEPEŁNA - rodzina pozbawiona ojca lub matki; dość często w takiej rodzinie powstają trudności wychowawcze, związane przede wszystkim ze zmniejszoną, bo sprawowaną tylko przez jedną osobę, opieką nad dzieckiem, jak również z brakiem normalnej atmosfery wychowawczej, w której prawidłowy układ stosunków między ojcem i matką staje się pierwszym wzorem postępowania dla dzieci.
RODZINA ZASTĘPCZA - rodzina wychowująca dzieci, których rodzice nie żyją, bądź nie są w stanie ich wychowywać. Dzieci są kierowane do r.z. przez wydziały zdrowia — przy współudziale innych powołanych do tego instancji, jak np. sądy opiekuńcze, ośrodki adopcyjno-opiekuńcze TPD. Podstawę formalną skierowania stanowi umowa między ośrodkiem zdrowia a rodzicami zastępczymi, określająca obowiązki obu stron.
„Słownik pedagogiczny” W.Okoń
PWN, Warszawa 1987', s. 261-262
DOM MAŁEGO DZIECKA - prowadzona przez wydział zdrowia placówka opiekuńczo-wychowawcza dla dzieci do lat 3, którym rodzice lub opiekunowie nie mogą zapewnić warunków do normalnego rozwoju. Do d.m.dz. może być przyjęta karmiąca matka wraz z dzieckiem, a także kobieta w 7 miesiącu ciąży. Po ukończeniu 3 lat wychowankowie d. m. dz. mogą przechodzić do domów dziecka podległych resortowi oświaty.
DOM DZIECKA - internatowy zakład wychowawczy dla dzieci i młodzieży w wieku 3-18 lat pozbawionych opieki rodziny. Zadaniem d.dz. jest zastąpienie wychowankom domu rodzinnego, pełnienie funkcji opiekuńczych i wychowawczych, umożliwienie wykonania obowiązku szkolnego i zdobycia zawodu, przygotowanie do samodzielnego życia. Przed przyjęciem do d.dz. kandydat poddawany jest obserwacji w pogotowiu opiekuńczym. Opuszcza d.dz. po ukończeniu 18 r.ż. lub szkoły średniej. Swoistą odmianą d.dz. jest -* rodzinny dom dziecka.
„Słownik pedagogiczny” W.Okoń
PWN, Warszawa 1987', s. 56
RODZINNY DOM DZIECKA - dom dziecka oparty na zasadzie wychowania rodzinnego; wzorem takiego domu były zakładane przez K. Jeżewskiego „gniazda sieroce", podobnie jak poszczególne domy wioski dziecięcej w Trogen (Szwajcaria). W Polsce od 1958 zaczęto tworzyć takie domy; ich organizacja polega na wyodrębnianiu w większym domu 8-15 osobowych „rodzin", zamieszkałych każda w osobnej części domu pod opieką przybranego „ojca" lub „matki". W małym domu natomiast rodzice są prawdziwi, lecz grono ich własnych dzieci powiększa się o dzieci skierowane przez ośrodek zdrowia. Domy takie dobrze pełnią funkcje wychowawcze, cieszą się też dużym uznaniem społecznym.
„Słownik pedagogiczny” W.Okoń
PWN, Warszawa 1987', s. 26