Rozdział I
Pojęcie, sposoby definiowania oraz cechy Państwa
Pojęcie i nazwa Państwa
Ewolucja pojęcia „państwo” jest dość skomplikowana. U Greków nosiło ono nazwę polis, oznaczającą miasto-państwo z własnym ustrojem i prawodawstwem. Rzymska terminologia polityczna znalazła z kolei termin civitas, rozumiany jako:
gmina pełnoprawnych obywateli,
państwo obywateli rzymskich.
Państwo w terminologii rzymskiej było określane jako wspólnota wszystkich obywateli (res publica). Kiedy Rzym rozrósł się terytorialnie, zaczęto określać państwo rzymskie terminem „imperium”. Natomiast z terminu res publica powstał pierwszy człon oficjalnej nazwy naszego państwa. Termin ten bowiem przetłumaczono dosłownie jako „Rzeczpospolita”.
Istotna zmiana w nazwie organizacji państwowej nastąpiła w średniowieczu. Odchodząc od pojęć świata starożytnego, wprowadzono wtedy nazwę państwa jako kraju (terra). Najważniejszy stał się zatem czynnik terytorialny, co odpowiadało dominującej wówczas doktrynie patrymonialnej.
Pierwsze nowoczesne wyrażenie, czyniące zadość potrzebie określenia wszelkich ogólnych tworów państwowych, powstało we Włoszech w wieku XVI. Zastosowano pojemny termin stato, wywodzący się z łacińskiego stare -stać i status - rzeczownik opisujący warunki bytu, położenia, stan. Rzymscy pisarze, jak Cyceron czy Ulpian, oraz późniejsi, średniowieczni prawnicy używali terminu status civitatis lub status regni. To użycie terminu status odnosiło się jednak do statusu władcy, stabilności lub elementów niezbędnych dla stabilności. Dopiero Machiaveli w WVI w. użył stato w takim znaczeniu, jakie dało się zastosować do każdego z istniejących państw, bez względu na jego wielkość czy charakter ustroju państwowego. Na tej podstawie wykształciły się w ciągu XVI i XVII w. następne terminy: francuski - l'Etat, angielski - State, a w późniejszym okresie niemiecki - der Staat itp.
Języki słowiańskie wytworzyły własne terminy. W naszym kraju używany jest termin „państwo”, pochodzący od „pan”, oznaczającego w języku potocznym możliwość „panowania”, czyli wykonywania władzy. Podobnie jest w języku rosyjskim, który wytworzył pojęcie gosudarstwo, pochodzące od gosudara, czyli „pana”.
Sposoby definiowania państwa
Definiowanie znaczenia terminu „państwo” we współczesnym języku polskim nie jest sprawą prostą. Posiada on bowiem obecnie wiele różnorodnych znaczeń, nie mówiąc nawet o znaczeniach historycznych, określających na przykład „państwo” jako klucz majątków (np. państwo Wiśniowieckich).
W naukach politycznych i prawnych termin ten oznacza:
okolony granicami obszar, w obrębie którego ludzie są poddani jednej władzy politycznej („państwo” jako kraj),
ogół ludzi żyjących w granicach danego państwa (społeczeństwo zorganizowane w państwo),
organizację ludzi, rozpatrywaną ze względu na łączącą ich więź zależności politycznej („państwo” jako grupa społeczna zorganizowana),
tę część organizacji państwem, która sprawuje władzę nad innymi lub realizuje wszelkie związane z tą władzą czynności („państwo” jako aparat państwowy),
podmiot własności państwowej ( „państwo” jako fiskus, skarb państwa i podmiot prawa międzynarodowego).
Można wyróżnić pięć typów definicji państwa:
funkcjonalne, 2) strukturalno-elementowe, 3) psychologiczne, 4) socjologiczne, 5) klasowe.
Definicje funkcjonalne opisują państwo poprzez funkcje, jakie musi ono spełnić w danym układzie społecznym. Takie podejście zaprezentował już w XVII wieku Hugo Grotius. Stał on na stanowisku, że państwo jest to zrzeszenie doskonale wolnych ludzi w celu korzystania z prawa oraz dla dobra powszechnego. Współcześnie zwraca się uwagę na władcze funkcje państwa. Przykładem takiego podejścia jest definicja zaprezentowana przez J. R. Pennocka i D. G. Smitha, zdaniem których jest to: „ społeczna organizacja mająca rozstrzygającą władzę nad wszystkimi osobami zamieszkującymi określone terytorium i mająca główny cel rozwiązywanie wspólnych problemów i zabezpieczenie wspólnych dóbr, a przede wszystkim utrzymanie porządku” (J. R. Pennock, D. G. Smith, Politycal Science. An Introduction. The Macmillan Company, New York 1964, s 5-6).
Zaletą takiego sposobu określania pojęcia „państwo” jest dokładniejsze wyjaśnienie jego istoty, wada zaś pominięcie cech, które pozwalają odróżnić państwo od innych organizacji społecznych.
Definicje strukturalno-elementowe bazują na sformułowanej przez Georga Jellinka (1851-1911) teorii trzech elementów. Jellinek, klasyk niemieckiej nauki o państwie i prawie, zaproponował definicję państwa uwzględniającą trzy następujące elementy: ludność, terytorium i władzę zwierzchnią (Staatsvolk, Staatsgebiet, Staatsgewalt).
Wielu autorów zgodziło się z poglądem Jellinka, określając państwo jako stały trwały związek ludzi stale osiadłych na pewnym terytorium, podlegających jedynej, wyłącznej władzy zwierzchniej. Niemniej jednak inni autorzy podkreślają, że do uznania istnienia danego państwa jest niezbędny jeszcze jeden element - suwerenność. Ta koncepcja nie wydaje się uzasadniona, gdyż G. Jellinek, mówiąc o władzy zwierzchniej, zdawał sobie wyraźnie sprawę z tego, że jest to władza suwerenne, aczkolwiek w swoim określeniu wyraźnie jej nie wymienia.
Autorów definicji psychologicznych reprezentuje w naszej literaturze przedmiotu Leon Petrażycki. Według jego koncepcji, państwo to zbiór wyobrażeń dotyczących władczych stosunków międzyludzkich. Stosunki te zachodzą głównie na płaszczyźnie kontaktów między rządzącymi i rządzonymi. Prawem rządzącego jest wydawanie określonych decyzji i wymaganie ich realizacji, a obowiązkiem rządzonego jest wykonywanie tych decyzji pod groźbą użycia przymusu państwowego.
Definicje socjologiczne określają państwo jako społeczność polityczną. Zdaniem W. Wesołowskiego, państwo to „zespół ludzi wykonujących jako członkowie określonych instytucji i posiadające z tej racji określone prerogatywy” (W. Wesołowski, Klasy, warstwy, władza, Warszawa 1966, s.39).
Zdaniem Arystotelesa - którego można pod pewnym względem uznać nawet za swoistego prekursora socjologicznego podejścia do państwa - państwo to zdolna do samowystarczalności wspólnota równych, o charakterze uniwersalnym, obejmująca całokształt stosunków społecznych pewnej zbiorowości ludzi, a mająca za cel doskonałe życie. Zaletą tej definicji jest z pewnością zwrócenie uwagi na problem społeczeństwa i znaczenie oddziaływania społeczeństwa na istotę i charakter państwa, wadą zaś - zbytnia ogólnikowość.
Definicje klasowe są swoista odmianą definicji socjologicznych - część z nich - pozostających pod wpływem K. Marksa, wskazuje na to, że państwo jest instrumentem klasowego panowania z uwagi na dominację klas posiadających. Inni przedstawiciele definicji socjologicznych - pozostający m. in. pod wpływem R. Dafrendorfa - pojmując w sposób odmienny klasy (nie tylko i nie przede wszystkim w oparciu o kryterium ekonomiczne), uważają państwo za zróżnicowaną wspólnotę, w której nie wszyscy mogą brać udział w sprawowaniu władzy. Konsekwencją tych różnych pojęć klasowych są odpowiednie poglądy na charakter klasowy organizacji i instytucji państwa.
Państwo może być określane generalnie jako pewna zbiorowość tworząca grupę zorganizowaną. Może ono być traktowane także jako pewna całość również w trzech następujących aspektach:
etnicznym, stanowi bowiem z reguły określony szczebel rozwoju życia społecznego, jaki osiągają grupy społeczne, które wzniosły się na pewien poziom rozwoju społecznego,
kulturowym, zbiorowość państwowa wytwarza bowiem wiele wspólnych elementów kultury, które są dziedziczone przez kolejne, dochodzące do władzy elity polityczne. Elementem centralnym tej wspólnoty kulturowej są zjawiska związane z działalnością państwową, takie jak prawo czy instytucje państwowe,
ekonomicznym, stanowi bowiem pewną jedność gospodarczą, zawiązaną w celu zaspokojenia potrzeb podmiotów wchodzących w skład organizacji państwowej. Jedność ta może przy tym występować zarówno w formie zalążkowej, jak i w postaci bardziej rozwiniętej.
W powyższych rozważaniach wskazaliśmy na szereg różnych koncepcji w określaniu terminu „państwo”, Naszym zdaniem, najwłaściwszą, a przy tym chyba najprostszą z przedstawionych koncepcji jest teoria trzech elementów Jellinka. Opierając się na niej, podzielamy twierdzenie, że: państwo to trwały związek ludzi stale zamieszkujących określone terytorium, podlegających władzy zwierzchniej.
Cechy państwa
Państwo jako organizacja polityczna
Bez wątpienia cechy państwa są w znacznym stopniu właściwościami władzy państwowej. Państwo jest bowiem swoistym rodzajem organizacji, jest świadomym i celowym usystematyzowaniem jego części w jednolita całość. Władza państwowa gwarantuje funkcjonowanie całości i tym samym realizowanie celów.
Państwo posiada więc następujące cechy - jest to organizacja: a) polityczna, b) przymusowa, c) terytorialna i przynajmniej w określonym stopniu, d) suwerenna. Państwo jest zarazem taką organizacją, w której wszystkie wyżej wymienione cechy występują jednocześnie.
Jako organizacja polityczna, państwo odnosi się do działalności społecznej, która wiąże się bezpośrednio ze sprawowaniem władzy. Zjawisko władzy jest w społeczeństwach powszechnie obecne, toteż ma ona charakter społeczny. W szczególności występuje w grupach pierwotnych, takich jak rodzina oraz w grupach sformalizowanych, jako organizacja polityczna. Zagadnieniom władzy poświęcony został w niniejszej publikacji odrębny rozdział, dlatego też nie uważamy za zasadne rozwijania w tym miejscu powyższego tematu szerzej.
Państwo jako organizacja przymusowa
Przymus jest immanentną cecha państwa jako organizacji społeczeństwa. Państwo nie może się obyć bez przymusu, albowiem władza publiczna jest w stanie wypełnić swoje zadania poprzez grupy rządzące, gdy wyposażona jest w środki przymusu. Przymus łączy się z wymuszeniem posłuchu jednostek i grup społecznych wobec zachowań władzy publicznej.
Powstanie państwa zmienia sytuację pomiędzy władzą a ludźmi. Wymuszenie posłuszeństwa staje się możliwe w drodze stosowania przymusu przez władzę publiczną, tak więc w pewnym sensie autorytet tejże władzy zależy od stosowania przez nią przymusu w celu utrzymania posłuszeństwa wśród ludzi i łagodzenia konfliktów społecznych oraz przestrzegania reguł współżycia społecznego.
Instytucja państwa jako organizacja posługuje się przymusem systematycznie i jawnie. Czyni to w znacznie większej skali wobec większej liczby ludzi i ich spraw, aniżeli jakkolwiek inna organizacja. Ponadto państwo dąży do tego, by stosować przymus na podstawie ogólnych norm zachowania (prawo). Różni się tym od innych organizacji, że przymus taki jest legalny, a więc oparty na przepisach prawa o powszechnej mocy obowiązującej.
Poddając analizie przejawy przymusu, można wyodrębnić jego trzy podstawowe typy, a mianowicie: przymus fizyczny, gospodarczy oraz psychologiczny. Te typy przymusu nie wyczerpują oczywiście rodzajów przymusu właściwych władzy państwowej (por. H. Groszyk, Francuska koncepcja nauki politycznej, Warszawa 1968, s. 151 i n.). My jednak skoncentrujemy się na trzech wyżej wzmiankowanych postaciach przymusu.
Przymus fizyczny polega na stosowaniu siły fizycznej wobec ludzi, jest zmonopolizowany przez państwo, nie mogą go stosować jednostki lub związki obywateli. We współczesnych demokratycznych państwach przymus jest stosowany jako kara (kara więzienia) oraz jako środek zabezpieczający w przypadkach podejrzenia naruszenia normy (areszt tymczasowy), a także w przypadkach zagrażających bezpieczeństwu. W państwie istnieje aparat jawnie stosujący przymus fizyczny (np. policja, wojsko).
Przymus ekonomiczny, którym posługuje się państwo, polega na zastosowaniu różnych form oddziaływań, które pozbawiają jednostki i inne podmioty, na przykład gospodarcze, możliwości określonych zadań (np. swobodnego wywozu pieniędzy poza granice państwa).
Przymus psychologiczny jest formą, w której rozmiary mogą być bardzo rozległe, np. istnienie monopolu na przekaz informacji (cenzura). W państwie prawnym stosowanie przymusu jest społecznie kontrolowane. Przymus nielegalny, a więc bezprawny jest przestępstwem, a osoby, które tych czynów dokonały, są karane.
Przymus państwa wiąże się zatem ze swoistą sytuacją nacisku organów państwowych lub ich funkcjonariuszy, w której ulega naruszeniu wolność decyzji, wola człowieka. Przejawia się to w stanowieniu lub w stosowaniu zespołu środków oddziaływania organów państwowych, mających na celu realizacje prawa.
Jak już wspomnieliśmy, państwo posiada monopol na stosowanie przymusu. Na ogół monopole negatywnie wpływają na życie społeczne, a w szczególności mogą służyć naruszeniu godności człowieka, stanowić formę dyskryminacji. Jednakże równocześnie omawiany monopol jest wyrazem humanizacji i ograniczenia zasięgu siły fizycznej. Monopolizacja przymusu ogranicza jego zastosowanie, przeciwdziała powstawaniu sytuacji, o której Hobbes pisał, że jest „wojną wszystkich ze wszystkimi”. Tenże monopol łagodzi obyczaje, jest więc wyrazem cywilizacyjnego postępu, zwłaszcza wtedy, gdy państwo stosuje przymus na podstawie prawa i w zgodzie z prawem. Jednak każdy przymus ogranicza wolność, dlatego lepiej jest, gdy stosowany jest z umiarem i tylko wówczas, gdy jest to konieczne i uzasadnione poważnymi argumentami moralnymi. Strukturalny, jawny i dający się przewidzieć, kontrolowany przez prawo i opinię publiczną przymus państwowy jest mniejszym złem niż przymus rozproszony, niemożliwy do przewidzenia, poddany agresywnym uczuciom i pozbawiony kontroli społecznej.
Warto więc zwrócić uwagę na to, iż cecha „przymusowość państwowa” rozumiana bywa nie tylko jako powszechność zasięgu władzy państwowej, a więc objęcie nią wszystkich mieszkańców, bez względu na ich status rasowy, etniczny i religijny czy też podobne cechy, a więc przymusową przynależność do państwa, ale także jako posługiwanie się przymusem.
Państwo jako organizacja terytorialna
Państwo jest organizacją terytorialną, co oznacza, że rozpatruje się je przede wszystkim przez pryzmat kryterium terytorialnego. Budzi ona najmniej wątpliwości wśród wszystkich kryteriów przyjętych w definicji państwa. Sprawa terytorium jest bowiem gruntownie umocowana w prawie międzynarodowym publicznym.
Tak więc podstawowym warunkiem istnienia państwa jest posiadanie własnego terytorium, czyli co najmniej obszarów lądowego przestrzennego, na których rozciąga się suwerenne zwierzchnictwo państwowe.
Jeżeli chodzi o sam termin „terytorium”, to pochodzi ono z terminologii rzymskiej. Rozumienie tego pojęcia we współczesnym znaczeniu zaczęło się kształtować dopiero w końcowym okresie rozbicia feudalnego w Europie. Najpierw ograniczało się tylko do lądu ale z biegiem czasu państwa zaczęły wysuwać roszczenia do części morza. W XVII terytorium państwa objęło również przestrzeń powietrzną, a później, w Polowie naszego stulecia zaczęto rościć sobie również prawa do szelfu kontynentalnego.
Właściwie od zalania dziejów państwa wykazywały tendencję do stałego powiększania swego terytorium. Ekspansje terytorialne były jakby w naturze państwa. Największe ekspansje terytorialne przypadają na okres od XV do XIX wieku. W następstwie tego doszło powiększenia wielu państw europejskich i rozszerzenia ich władztwa suwerennego.
Terytorium państwa stanowi często czynnik konsolidujący społeczeństwa. Wytwarza się bowiem stosunek uczuciowo-emocjonalny u ludzi zamieszkujących dane terytorium, którzy traktują państwo jako swoja ziemię, ojczyznę. W tym przypadku terytorium jest czymś więcej niż przestrzennym zasięgiem władzy państwowej, jest składnikiem świadomości społecznej czy narodowej. Jednakże społeczne odczucia związane z granicami państwa mogą się znacznie różnić. Bywa to zwykle następstwem położenia państwa względem innych, charakteru granic (naturalna, czy umowna), ich trwałości, ale przede wszystkim polityki państwa. Zupełnie inne było wyobrażenie granic Polski w okresie, kiedy były one zamknięte dla ludności, a zupełnie inaczej granica postrzegana jest teraz, kiedy jej przekraczanie jest w zasadzie nieograniczone. Terytorialność jest ponadto zasadą organizacji państwa. Wyodrębnieni są obywatele jako członkowie państwa, obowiązują różne systemy prawne, o inne zasady oparte są aparaty władzy wykonawczej, administracje itp. Wymienione różnice wydają się konieczne w dużych współczesnych państwach.
Na terytorium państwowym władza wykonuje własne prerogatywy w sposób łączny i pełny w stosunku do osób, rzeczy i zdarzeń. Terytorium jest również podstawą wykonywania pewnych kompetencji władczych poza jego granicami. Jak już wspomnieliśmy, terytorium składa się z przestrzeni lądowej, morskiej i powietrznej, czyli jest trójwymiarowe. Granice lądowe przebiegają między sąsiednimi państwami, granica morska sięga do 12 mil morskich od linii podstawowej. Zwierzchnictwo terytorialne państwa w przestrzeni powietrznej jest przyjmowane do wysokości sięgnięcia środkami techniki obronnej.
W stosunku między państwami, zdaniem niektórych współczesnych autorów, np. E. Zielińskiego, często mówi się o integralności terytorialnej lub niepodzielności terytorialnej. Integralność sprowadza się do prawa ochrony całości terytorium, jego nietykalności , zakazu uciekania się do stosowania siły i do groźby jej użycia, a także nielegalności nabywania terytorium siła. Państwa Europy zobowiązały się do przestrzegania integralności terytorialnej w sensie ochrony całości terytorium poprzez zakaz okupacji wojskowej, a także zakaz podejmowania innych, bezpośrednich lub pośrednich aktów przemocy. Porozumienie to zostało zawarte w Deklaracji Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie w 1975 roku.
Z państwem jako organizacją terytorialną wiąże się także problematyka przynależności do państwa. Otóż kryterium rozstrzygającym o przynależności do państwa, o byciu jego obywatelem, nie są więzy narodowo-plemienne, lecz zamieszkiwanie w danym państwie odpowiednio długo oraz uznawanie władzy publicznej, sprawującej kontrole nad danym terytorium. Konkludując, należy podkreślić, iż związek z terytorium jest ważniejszy niż pokrewieństwo z przodkami, którzy przybyli z obcego państwa i na stałe osiedlili się w innym państwie.
Państwo jako organizacja suwerenna
Pojęcie „suwerenność” oznacza: niezależność władzy państwowej od wszelkiej władzy w stosunkach z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi oraz od wszelkiej innej władzy wewnątrz państwa. Władza suwerenna obejmuje wszystkich członków państwa, a także ma zdolność regulowania wszelkich spraw.
Z punktu widzenia teorii państwa i prawa suwerenność należy traktować jako historycznie wytworzoną na pewnym szczeblu rozwoju cechę władzy państwowej. Pojawia się ona w ewolucji, jaką na długiej grodze historycznego rozwoju przechodziła organizacja państwowa. Głównym przejawem suwerenności, mieszczącym w sobie wszystkie elementy, jest wyłączność prawodawcza. Jeśli zatem władza państwowa jest faktycznie suwerenna, to do niej i tylko do niej należeć będzie moc tworzenia i znoszenia prawa. Kto bowiem posiada wyłączność stanowienia i zmieniania prawa, ten decyduje o wszystkich pozostałych dziedzinach publicznej aktywności.
Współcześnie uważa się, że suwerenności może posiadać rożny stopień nasilenia. Tak więc państwa mogą być mniej lub bardziej niepodległe, a źródłem tych ograniczeń są zwykle inne państwa, organizacje międzynarodowe lub formy ponadpaństwowej integracji (np. Unia Europejska).
Podsumowując, możemy stwierdzić, iż za suwerenne należy uznać takie państwo, które w odpowiednio wysokim stopniu:
posiada zwierzchnią władzę nad terytorium i ludnością,
może dobrowolnie nawiązywać równorzędne stosunki z innymi państwami i być członkiem wybranych organizacji międzynarodowych,
może swobodnie kształtować własny ustrój społeczno-gospodarczy i formę państwa.
Jednakże nawet daleko posunięta zależność lub współzależność państwa od otoczenia zewnętrznego nie likwiduje suwerenności, jeżeli kontakty z tym otoczeniem może ono kształtować na zasadzie dobrowolności, równorzędności i wzajemności. Przejawem suwerenności zewnętrznej państwa jest uznanie go za podmiot stosunków międzynarodowych przez inne państwa oraz utrzymanie z nim kontaktów dyplomatycznych, konsularnych, handlowych i kulturalnych.
Literatura
Arystoteles, Polityka, Wrocław 1962.
Bierzanek R, Simonides J., Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 1994.
Bodin J., Sześć ksiąg o Rzeczpospolitej, Warszawa 1958.
Ehrlich S., Wstęp do nauki o państwie i prawie, Warszawa 1997.
Filipowicz S., O demokracji, Warszawa 1992.
Groszyk H., Francuska koncepcja nauki politycznej, Warszawa 1968.
Jamroz A., Demokracje współczesne, Białystok 1993.
Jellinek J., Ogólna nauka o państwie, Warszawa 1924.
Kowalski J., Lamentowicz W., Winczorek P., Teoria państwa, Warszawa 1992.
Kulczycki L., Nauka o państwie, Warszawa 1929.
Lamentowicz W., Współczesne prawo, Warszawa 1993.
Lenin W. I., O państwie, Warszawa 1953.
Pałecki K., Prawo, polityka, władza, Warszawa 1998.
Pennock j. r., Smith D. G., Politycal Science. An Introduction, The Macmillian Company, New York 1964.
Petrażycki L., Teoria prawa i państwa w związku z teorią moralności, t. 1, Warszawa 1959.
Próchnicki Z., Jankowski B., Wiadomości z ogólnej nauki o państwie, Lwów 1920.
Seidler G. L., Groszyk H., Malarczyk J., Pieniążek A., Wstęp do nauki o państwie i prawie, Lublin 2001.
Seidler G. L., O istocie i akceptacji władzy państwowej, Lublin 1995.
Szyszkowska M., Człowiek jako obywatel, Warszawa 1995.
Wesołowski W., Klasy, warstwy, władza, Warszawa 1966.
Wojtaszczyk K. A., Współczesne systemy polityczne, Warszawa 1993.
Zieliński E., Nauka o państwie i polityce, Warszawa 1999.