Osobowość
Pośredniczy między bodźcami płynącymi z środowiska a reakcją organizmu, to znaczy, że zachowanie jest przejawem osobowości i presji czynników sytuacyjnych.
Struktura, układ cech indywidualnych i sposób zachowania
Wypadkowa tego, co jednostkowe i co społeczne, co biologiczne i co kulturowe
Zespół cech warunkujących spójność zachowania i tożsamość jednostki.
Około 40% osobowości dziedziczymy po swoich rodzicach i przodkach. Pozostała część kształtuje się pod wpływem innych czynników.
Osobowość kształtowana jest w procesie socjalizacji:
Socjalizacja pierwotna - odbywa się w rodzinie, od momentu urodzin, podstawą jest interakcja z znaczącymi innymi (rodzice, opiekunowie), uczenie się i rozwój osobowości przebiega głównie w trojaki sposób 1) wzmacnianie - nagradzanie zachowań pożądanych i karanie nieakceptowanych 2) naśladowanie innych 3) komunikacja, symboliczny przekaz wiedzy
Socjalizacja wtórna - przebiega poza rodzinom, polega na uczeniu się różnych ról, umiejętności oraz strategii działania, ważną rolę ogrywa szkolnictwo.
Resocjalizacja - ingerencja w ukształtowane w toku socjalizacji pierwotnej i wtórnej struktury osobowości, które są postrzegane jako źródło potępianych zachowań jednostki
Socjalizacja i jej wynik (m.in. osobowość) uzależniony jest od wielu czynników m.in.:
pozycja klasowa rodziców, ich wykształcenie, nawyki wyniesione z własnego domu, stopień patologii w rodzinie (niepożądane zachowania, błędy wychowawcze) itp.
Próby scharakteryzowania różnych osobowości podejmowano już w starożytności (np. Hipokrates). Współcześnie istnieje wiele typologii osobowości. Wiele z nich odnosi się do konkretnych teorii w ramach różnych paradygmatów. Oprócz znanych paradygmatów (patrz: tabele z zajęć 1) w obszarze osobowości powstał kolejny oparty na koncepcji cech. Twórcą rozumienia osobowości, jako niepowtarzalnej struktury cech, które mają właściwość motywacyjne (uruchamiają i ukierunkowują zachowania) był Gordon Allport.
Przykładowy wzorzec osobowości składający się z 5 cech, czynników zaproponowali Paul Costa i Robert McCrea. Jest to tzw. Wielka Piątka. Każdy z tych czynników ma jeszcze po sześć składników.
neurotyczność (lęk, wrogość, agresywność, depresja, impulsywność, nadwrażliwość, nieśmiałość)
↑ - osoba lękliwa, nerwowa, emocjonalna, niepewna, hipochondryczna, niezorganizowana
↓ - osoba spokojna, rozluźniona, nieemocjonalna, silna, pewna siebie
otwartość na doświadczenia (wyobraźnia, estetyka, uczucia, działanie, idee, wartości)
↑ - osoba ciekawa, o szerokich zainteresowaniach, twórcza, oryginalna, z wyobraźnią, nietradycyjna
↓ - osoba konwencjonalna, przyziemna, o wąskich zainteresowaniach, brak zainteresowań artystycznych
ugodowość (zaufanie, prostolinijność, altruizm, ustępliwość, skromność, skłonność do rozczulania się)
↑ - osoba uczuciowa, przyjazna, ufna, pomocna, wybaczająca, łatwowierna, bezpośrednia
↓ - osoba cyniczna, brutalna, podejrzliwa, niechętna do współpracy, mściwa, bezlitosna, łatwo wpadająca w złość, intrygant
ekstrawersja (towarzyskość, serdeczność, asertywność, poszukiwanie doznań, emocjonalność pozytywna)
↑ - osoba towarzyska, aktywna, rozmowna, zorientowana na ludzi, optymistyczna, lubiąca zabawę, uczuciowa
↓ - osoba powściągliwa, chłodna, stojąca na uboczu, zorientowana na sprawy, wycofująca się, cicha
sumienność (kompetencje, skłonność do porządku, obowiązkowość, dążenie do osiągnięć, samodyscyplina, rozwaga)
↑ - osoba zorganizowana, wiarygodna, pracowita, zdyscyplinowana, punktualna, schludna, ambitna, wytrwała
↓ - osoba mniemająca celu, niewiarygodna, leniwa, beztroska, niedbała, swobodna, o słabej woli, hedonista.
Na podstawie wyżej wymienionych czynników można wyróżnić następujące typy osobowości:
typ odporny - charakteryzuje się zrównoważeniem emocjonalnym oraz ekstrawersją, ugodowością i sumiennością
typ o obniżonej kontroli - charakteryzuje się małą ugodowością i sumiennością
typ o nadmiernej kontroli - charakteryzuje się neurotycznością oraz introwersją.
Gordon Allport, twórca teorii cech jako składnik osobowości uznaje TEMPERAMENT. Wg niego temperament jest dziedziczny - ma podłoże biologiczne, ujawnia się już we wczesnym dzieciństwie, jest surowcem, z którego rzeźbi się osobowość. Odnosi się do względnie stałych cech osobowości.
Przewidywanie zachowań na podstawie cech osobowości - zasada agregacji!
Dana cecha nie wyraża się określonym zachowaniem w danej sytuacji, ale rozmaitymi zachowaniami w różnych.
W pewnej sytuacji cecha może się nie ujawnić, zatem zdolność do przewidywania zachowań na podstawie cech osobowości w psychologii jest ograniczona.
ZACHOWANIE = OSOBOWOŚĆ + CZYNNIKI SYTUACYJNE
Badania psychologiczne pokazują, że wiele zależy od presji otoczenia społecznego - warunków działania oraz oczekiwań i nacisków ze strony innych aktorów. Wpływ czynników sytuacyjnych na działania obrazują zwłaszcza dwa głośnie eksperymenty: Stanley Milgrama oraz Philipa Zimbardo.
Eksperyment Milgrama - Stanley Milgram przeprowadził serię eksperymentów, w których:
- badany („nauczyciel”) miał razić prądem „ucznia” za błędy w czasie nauki sekwencji słów (naprawdę uczeń był aktorem i symulował ból.
- do zadawania wstrząsów mimo protestów uczniów zachęcał „naukowiec” - również aktor, ubrany w biały kitel - wykorzystanie stereotypu badacza, wiedzącego lepiej
- nauczyciel mimo oznak cierpienia ucznia (krzyki bólu, protesty) podporządkowywał się autorytetowi naukowca
Wnioski: porządkowanie się autorytetowi (czynniki sytuacyjne) może prowadzić do okrutnych czynów, które są sprzeczne z głoszonym system wartości
Eksperyment Zimbardo - Philip Zimbardo w 1971 r. na Uniwersytecie Stanforda zorganizował eksperymentalne więzienie, w którym umieścił normalnych amerykańskich studentów jako strażników i więźniów. Oficjalnie zakazał stosowania przemocy fizycznej. Eksperyment przerwał już po 6 dniach, bo wymykał się spod kontroli - studenci-strażnicy zaczęli się sadystycznie i brutalnie znęcać nad więźniami. Nie byli do tego zmuszani.
Wnioski: poczucie władzy i poczucie realizowania wspólnego celu pchnęły ich do realizowania patologicznych zachowań.
Oba eksperymenty pokazują, że większość ludzi dobrze wychowanych i normalnych w patologicznych warunkach będzie w sposób, który potępiali by w innych warunkach. W skrajnych warunkach trudno zachowywać się „po ludzku”.
UWAGA ponadto!
Ludzie generalnie skłonni są do tłumaczenia zachowaniach innych ludzi przez odwoływanie się przede wszystkim do ich osobowości, niedoceniając wagi czynników sytuacyjnych. Takie zjawisko znane jest pod nazwą podstawowy błąd atrybucji (atrybucja = przypisywanie).
Przykład: jeśli obcy człowiek potrąci nas w tłoku przejścia podziemnego i pójdzie dalej bez przeprosin, uznamy, że jest źle wychowany; niedoceniamy czynników sytuacyjnych (ścisk, szybkie tempo przemieszczania się) oraz powszechności takiego zachowania.
Jednak oceniając własne zachowania wskazujemy na presję sytuacji, która zmusiła nas do nagannego zachowania. Mówi się w tym przypadku o asymetryczności atrybucyjnej aktor-obserwator.
Na nasze zachowania mają wpływ czynniki sytuacyjne, osobowościowe, ale także nasze EMOCJE oraz MOTYWACJA.
Trudności definicyjne!
Emocja - subiektywny stan psychiczny, uruchamiający priorytet dla związanego z nią programu działania. Jej odczuwaniu towarzyszą zwykle zmiany somatyczne, ekspresje mimiczne i pantomimiczne oraz zachowania.
Emocja - silne odczucie (świadome lub nieświadome) o charakterze pobudzenia pozytywnego (pod wpływem szczęścia, zachwytu, spełnienia) lub negatywnego (pod wpływem gniewu, odrazy, strachu).
W szerszym znaczeniu emocje (procesy emocjonalne) to procesy psychiczne, które poznaniu i czynnościom podmiotu nadają jakość oraz określają znaczenie, jakie mają dla niego będące źródłem emocji przedmioty, zjawiska, inni ludzie, a także własna osoba, czyli wartościują stymulacje.
Tradycyjna psychologia introspekcyjna wyróżniała trzy istotne cechy procesów emocjonalnych:
znak emocji (wartościowość, walencja) - ich pozytywny (przyjemność) lub negatywny (przykrość) charakter;
natężenie emocji, które wiąże się z wielkością wpływu tego procesu na zachowanie, tok myśli itp.;
treść emocji, które określa znaczenie bodźca i usposabia do konkretnego zachowania (np. lęk do ucieczki, a gniew do zachowań agresywnych).
Emocje są dzielone na pierwotne - niższe, które dotyczą zaspokojenia biologicznych potrzeb organizmu i wtórne - wyższe, mające charakter społeczny, dotyczące sfery wartości i wiedzy.
Inny podział zakłada emocje pozytywne i negatywne:
Charakterystyczne dla emocji pozytywnych jest wzbudzanie tendencji do podtrzymywania danej aktywności lub określonego kontaktu(z sytuacjami, przedmiotami), który te emocje wywoływał.
Emocje negatywne mają za zadanie sprowokować jednostkę do przerwania aktywności, która stała się ich przyczyną, bądź przerwania kontaktu ze źródłem tych emocji.
Zdarza się, że dana czynność wywołuje równocześnie emocje pozytywne i negatywne. W takiej sytuacji zachowanie staje się niejednoznaczne - jest ona wykonywana powoli, niekonsekwentnie, może temu jednak towarzyszyć wzrost pobudzenia emocjonalnego, tak więc nie jest jasne o co danej osobie chodzi. Częste sytuacje tego typu mogą prowadzić do zaburzeń funkcji narządów wewnętrznych.
Socjologia emocji - nowy obszar badań w socjologii, stara się pokazać społeczne korzenie emocji i ich strukturalne funkcje. Przykład teoria Thomasa Tempera: pozytywne emocje wywołane awansem w strukturze społecznej, negatywne - spadkiem.
Motywacja - wszelkie mechanizmy odpowiedzialne za uruchomienie, ukierunkowanie, podtrzymania i zakończenie zachowania i działania
We współczesnej psychologii odnaleźć można wiele teorii motywacji, na których podstawie można zbudować system motywacyjny.
Kristen Madsen wyróżniła cztery modele motywacji:
model homeostatyczny - źródłem motywacji jest zaburzenie równowagi organizmu, homeostazy. Teorie socjobiologiczne oraz psychoanaliza.
model podnietowy - źródłem motywacji zachowania jest bodziec, który uruchamia odpowiednie procesy energetyczne. Teorie behawioralne.
model poznawczy - bodziec uruchamia procesy poznawcze, które uruchamiają procesy energetyczne i kształtują reakcję.
Przykład: Teoria dysonansu poznawczego - Leona Festingera
Założenie teorii: człowiek dąży do unikania myśli sprzecznych przede wszystkim o sobie, ale także o świecie. Dysonans poznawczy powstaje, gdy z treści jednego elementu są sprzeczne z innymi treściami wiedzy człowieka. Dysonans jest stanem przykrym dla jednostki i uruchamia działania mające na celu usunięcie tego stanu.
model humanistyczny - źródło zachowań jest wewnętrzne, czyli nie są nim bezpośrednie bodźce. Człowiek reaguje na skutek wewnętrznych procesów poznawczych i energetycznych. Sytuacja zewnętrzna ma wpływ tylko na przebieg zachowania.
Przykład: Teoria Maslowa. Maslow opracował hierarchię potrzeb człowieka wskazując, że zaspokojenie wyższych jej szczebli jest możliwe dopiero po zaspokojeniu niższych. Szczeble te to potrzeby: fizjologiczne, bezpieczeństwa, przynależności i miłości, szacunku i samorealizacji (Maslow 1954).
1