Przyczyny i konsekwencje nierównowagi bilansu płatniczego
Podstawowym celem polityki ekonomicznej każdego kraju jest optymalne rozwiązanie problemów tzw. magicznego czworoboku (wzrostu gospodarczego, zatrudnienia, równowagi wewnętrznej, równowagi zewnętrznej). Jest to czworobok „magiczny”, gdyż optymalne i jednoczesne rozwiązanie tych czterech problemów jest niemożliwe. Przykładowo przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego sprzyja obniżaniu stopy bezrobocia, ale z reguły wywołuje presję inflacyjną i tendencje do nierównowagi bilansu obrotów bieżących, tłumienie inflacji z kolei wywołuje z reguły osłabienie tempa wzrostu gospodarczego. Inflacja wywołuje m.in. niepewność i w ten sposób wpływa
na osłabienie stopy oszczędzania, stopy inwestycji i tempa wzrostu gospodarczego,
na wzrost stopy bezrobocia, a także na zmniejszenie międzynarodowej konkurencyjności typu cenowego, co prowadzi do pogorszenia się sytuacji w bilansie handlowym
i w bilansie płatniczym.
W Polsce największym problemem jest wysoki deficyt obrotów bieżących, który
w największym uproszczeniu informuje, że więcej importujemy niż eksportujemy. Polskie przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe więcej konsumują niż jest w stanie wytworzyć nasza gospodarka. Brakujące towary i usługi są więc importowane, co powiększa deficyt. Jednocześnie krajowe firmy produkują często wyroby droższe i niższej jakości niż nasi kontrahenci zagraniczni. Polscy producenci starają się zaspokoić popyt na rynku wewnętrznym, czyli krajowym, który ciągle się powiększa więc nie mają szczególnej motywacji do zwiększania eksportu. Duży deficyt obrotów bieżących jest niebezpieczny ponieważ może doprowadzić do kryzysu walutowego i załamania złotego.
Za niebezpieczne uważa się przekroczenie pułapu 8% w stosunku do PKB.
Polska gospodarka rozwija się w bardzo szybkim tempie i zauważalna jest narastająca nierównowaga w tym wzroście. Zbyt szybko rośnie deficyt rachunku bieżącego i ujemne saldo w handlu zagranicznym, nie została spowolniona akcja kredytowa
co powoduje, iż popyt wewnętrzny jest w dalszym ciągu wyższy niż być powinien.
Problem leżący w wielkości i tempie przyrostu importu jest ściśle związany
z tempem wzrostu konsumpcji i inwestycji. W obu przypadkach jest ono wysokie.
Popyt wewnętrzny rósł w Polsce realnie w tempie ok. 11 proc. rocznie w ciągu ostatnich lat. Rosnące w szybkim tempie płace nominalne i inne nominalne dochody gospodarstw domowych wpłynęły na wysokie tempo wzrostu spożycia prywatnego. Aby ten wzrost nie był niebezpieczny dla rozwoju gospodarczego powinien zostać ograniczony o połowę. Muszą również ulec zwiększeniu oszczędności.
Podstawowymi czynnikami wpływającymi na sytuację w bilansie płatniczym
od strony popytu są zatem stopa wzrostu gospodarczego oraz stopa oszczędzania, która determinuje wielkość i dynamikę popytu importowego oraz stopień absorpcji podaży eksportowej. Wzrost inwestycji i wydatków budżetowych wywołuje tendencje
do pogarszania się sytuacji w bilansie płatniczym, natomiast ich spadek - tendencję
do poprawy w bilansie.
Zarówno NBP, jak i Ministerstwo Finansów zgodne są co do konieczności ograniczenia popytu krajowego. Restrykcyjna polityka pieniężna prowadzona przez NBP musi - dla osiągnięcia zamierzonego celu - znaleźć wsparcie w istotnym ograniczeniu deficytu budżetowego i w skutecznej polityce hamowania wzrostu płac.
Doświadczenie innych krajów, tzw. wschodzących rynków, wykazało, że deficyt rachunku bieżącego na poziomie 7-8 proc. PKB jest w dłuższym okresie nie do utrzymania i wcześniej, czy później, nieodwołalnie prowadzi do zakłócenia równowagi finansowej
i zahamowania wzrostu.
Szybszy wzrost importu niż eksportu powoduje, że zwiększa się deficyt obrotów bieżących bilansu płatniczego, który mówi o łącznej różnicy między wydatkami
na zagraniczne towary, usługi czy płatności odsetkowe a przychodami z tego tytułu.
Na koniec 2002 roku stanowił on 3,6 proc. produktu krajowego brutto w porównaniu z 3,9 proc. PKB rok wcześniej. Analitycy szacują, że w tym roku może się zwiększyć ok. 4 - 4,3 %. Ciągle jest to jednak poziom bezpieczny, daleki od ponad 8% osiągniętych w marcu 2000 roku, kiedy wielu ekonomistów mówiło o groźbie kryzysu walutowego.
Należy podkreślić, iż w ubiegłym roku odnotowano wzrost eksportu w porównaniu do roku 2001. Wpływy ze sprzedaży towarów na rynkach zagranicznych osiągnęły w 2002 roku 32 mld 998 mln USD, o 9 procent więcej niż rok wcześniej. Mniejsza była w 2002 roku dynamika importu, co jest efektem braku ożywienia gospodarczego w Polsce. Import wyniósł w 2002 r. 43 mld 292 mln USD, co oznacza wzrost o 3,2 proc. w ujęciu dolarowym i spadek o 2,2 proc. w przeliczeniu na euro w porównaniu z 2001 rokiem. Niższa dynamika importu niż eksportu pozwoliła na obniżenie deficytu handlu zagranicznego. W 2001 roku wynosił on 11 mld 675 mln USD, rok później 10 mld 294 mln USD, co oznacza spadek o 11,8 proc.
Poprawa wyników handlu zagranicznego leżała u podstaw realnego wzmocnienia złotego. Nominalny kurs złotego względem euro był stosunkowo stabilny aż do jesieni, natomiast względem dolara ulegał silnym wahaniom.
Poprawa sytuacji w bilansie handlowym była główną przyczyną utrzymywania
się umiarkowanego deficytu obrotów bieżących. W pierwszym kwartale 2002 r. deficyt handlowy wyniósł 2 589 mln USD i był o blisko 18% niższy niż w analogicznym okresie roku poprzedniego. Stało się tak, ponieważ spadek importu (o ok. 10%) był jeszcze głębszy niż spadek eksportu. Stąd wniosek, że względnie korzystną sytuację w zakresie równowagi zewnętrznej zawdzięczamy przede wszystkim stagnacji gospodarczej w Polsce.
Pozytywnego rozwoju sytuacji płatniczej, upatruje się we względnie wysokiej dynamice eksportu, który od kwietnia 2002 r. był już systematycznie wyższy niż
w analogicznych miesiącach 2001 r. (co jest szczególnie istotne w warunkach nie najlepszej koniunktury na naszych głównych rynkach zbytu w Europie Zachodniej oraz silnego złotego). Nie bez znaczenia jest również dalszy wzrost (o ponad 1.000 mln USD) oficjalnych aktywów rezerwowych do poziomu 29 265 mln USD, stanowiącego więcej niż trzykrotność przeciętnej kwartalnej wartości polskiego importu.
Wyróżnić można jednak trzy zjawiska, które mogą dawać podstawy do niepokoju
i stanowić potencjalne źródło pogarszania się sytuacji płatniczej Polski. Są to: ciągle zbyt niski eksport, bardzo niskie tempo wzrostu polskiej gospodarki będące zasadniczą przyczyną poprawy równowagi zewnętrznej, a także pogarszająca się struktura napływającego do Polski kapitału zagranicznego.
Niewątpliwie rozmiary deficytu obrotów bieżących w 2003 roku zależeć będą przede wszystkim od stanu wewnętrznej koniunktury gospodarczej w Polsce. Silniejsza ekspansja gospodarcza, zwłaszcza osiągnięta dzięki stymulowaniu popytu krajowego, mogłaby względnie szybko wywindować deficyt obrotów na znów niebezpieczny poziom. Co więcej, przy nie dość rozważnej polityce fiskalnej i monetarnej mogłyby nawet pojawić się trudności z finansowaniem tego rosnącego deficytu.
Na zakończenie warto dodać, iż zdaniem analityków w bliższej perspektywie obecnego roku można oczekiwać nieznacznego tylko pogorszenia się struktury finansowania deficytu obrotów bieżących. Wynika to z dość powszechnych przewidywań kolejnego zmniejszenia się w tym roku dopływu zagranicznych inwestycji (o 10-20%).
Bibliografia:
Na podstawie: A. Słojewska, Eksporterzy dobrze sobie radzą, „Rzeczpospolita” z dnia
1 lutego 2003 roku.
http://arch.rp.pl/a/rz/2003/02/20030201/200302010027.html?k=on;t=2002011420030213