Trudności w wychowaniu - wieloaspektowe uwarunkowania

Temat rudności wychowawczych podejmowany jest przeważnie, gdy w telewizji i prasie pojawiają się doniesienia o faktach świadczących o tym, że w rodzinach, szkołach, ośrodkach resocjalizacyjnych i innych środowiskach wychowawczych wystąpiły drastyczne przejawy przemocy, zachowań agresywnych czy działań przestępczych. Po pewnym czasie sprawa cichnie, a uwagę wzbudzają inne sensacyjne wydarzenia. Brak jest wnikliwej, systematycznej analizy uwarunkowań i przejawów trudności wychowawczych, efektów różnych poczynań przeciwdziałających potencjalnym możliwościom wystąpienia zachowań o różnej skali agresywności tych, którzy są przedmiotem oddziaływań wychowawczych w rodzinach, szkołach i innych środowiskach wychowawczych.

Istota trudności wychowawczych

Dociekania specjalistów o istocie trudności wychowawczych mogą być przydatne dla lepszego rozumienia, jakie sa ogólne właściwości trudności występujących w różnych działaniach wychowawczych, zwłaszcza we wczesnych okresach procesu socjalizacji.

Jedni specjaliści, jak to wyjaśnia Leon Zarzecki, definiują pojęcie trudności wychowawczych, co jednak praktykom nie bardzo jest przydatne. Inni kategoryzują trudności wychowawcze ze względu na stopień trudności w działalności wychowawczej (Spionek), albo jak Łobocki, wiążą trudności wychowawcze z podziałem wychowanków na przesadnie biernych i tych nadmiernie aktywnych.

Ci pierwsi charakteryzują się: lękliwością, przybierających nieraz postać fobii szkolnych, nieśmiałością, ograniczoną aktywnością, brakiem samodzielności, poczuciem osamotnienia.

Tych drugich często charakteryzują szybkie nieskoordynowane ruchy, obgryzanie ołówka i paznokci, natręctwo i triki, nerwowe zaburzenia w sferze uwagi, pamięci i mowy, wzmożona wrażliwość, lękliwość, agresja słowna i fizyczna.

Sytuacja jest bardziej złożona, gdy wśród pierwszych i drugich występuje kłamstwo kradzieże, konflikty, słaba koncentracja. Dlatego podkreśla Zarzecki, że przy klasyfikacji rodzajów trudności wychowawczych trzeba brać pod uwagę nie tylko pojedyncze cechy, ale całe ich zespoły.

Przyczyny i uwarunkowania trudności wychowawczych

Zajmujący się tą kwestią autorzy najczęściej dzielą przyczyny trudności wychowawczych ze względów praktycznych, wyodrębniając trudności:

-tkwiące w samych wychowankach,

-występujące w środowisku rodzinnym,

-występujące w środowisku szkolnym,

-będące efektem oddziaływań wychowawczych w wymiarze mikro i makro -społecznym.

Ta ostatnia kategoria wymagałaby szerszej i wnikliwszej interpretacji, z uwzględnieniem społecznych aspektów takich oddziaływań.

Interpretując przyczyny trudności wychowawczych, Żebrowska, wymienia:

-zadatki -które dziecko przynosi na świat,

-środowisko - obejmujące wszelkie bodźce działające na dziecko z zewnątrz,

-aktywność własna dziecka,

-oddziaływanie wychowawcze - będące świadomym organizowaniem aktywności własnej dziecka (jako forma kształcenia osobowości.

Bardziej wieloaspektowo interpretuje trudności wychowawcze Kupisiewicz, wyodrębniając:

Przyczyny społeczno-ekonomiczne, zwłaszcza trudna sytuacje materialną.

Przyczyny biopsychiczne, ze szczególnym uwzględnieniem niepełnosprawności intelektualnej (zły stan zdrowia, wady fizyczne).

Przyczyny pedagogiczne łącznie z dydaktycznymi - niewłaściwy dobór programów, wadliwa organizacja procesu dydaktyczno-wychowawczego.

Wśród wymienionych przez Zarzeckiego teoretyków pedagogiki, charakteryzujących przyczyny trudności wychowawczych, na uwagę zasługuje kategoryzacja Konopnickiego, który stosunkowo najbardziej wieloaspektowo ujmuje te przyczyny, wyodrębniając przyczyny:

Tkwiące w środowisku rodzinnym i szkolnym:

-warunki materialne rodziny,

-sytuacja życiowa dziecka w rodzinie,

-dezintegracja życia rodzinnego (niezgodne, konfliktowe współżycie rodziców),

-nieprawidłowe postawy rodziców wywierające szkodliwy wpływ na rozwój dziecka,

-przyczyny organizacyjne (przeładowanie programów, złe podręczniki),

-przyczyny psychologiczno-społeczne (nieznajomość ucznia przez nauczyciela, zaniżone oczekiwania nauczyciela wobec ucznia,

-przyczyny pedagogiczne i dydaktyczne (błędy wychowawcze i pedagogiczne, postawa nauczyciela).

Postawy rodziców:

-postawa unikająca,

-postawa odtrącająca,

-postawa nadmiernie wymagająca,

-postawa nadmiernie chroniąca.

Przyczyny tkwiące w samym uczniu:

-czynniki genetyczne,

-uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego,

Obniżony poziom sprawności umysłowej,

Zaburzenia somatyczne (choroby układu trawiennego, narządów ruchu, zaburzenia gruczołów wydzielania wewnętrznego.

Sposoby radzenia sobie z trudnościami wychowawczymi:

Opierając się na poglądach specjalistów Zarzecki wskazuje na szereg działań które mają przeciwdziałać trudnościom wychowawczych. Jedne sposoby ujęte są w sposób ogólny, inne charakteryzowane są bardziej szczegółowo:

Do tych ogólnie określonych należą:

-podmiotowe traktowanie wychowanków,

-autentyczność, otwartość, prostolinijność w postepowaniu nauczycieli- wychowawców.

-styl demokratyczny w kierowaniu uczniem.

Bardziej szczegółowo przedstawiony jest problem utrzymywanie karności wychowanków przez wyodrębnienie:

-karności zewnętrznej,

-karności wewnętrznej,

-karności świadomej.

W przezwyciężaniu trudnościom wychowawczym, zdaniem wymienionego autora, sprzyjać powinno:

• Zapewnienie spójności kontekstów wychowania.

• Podejmowanie działań profilaktycznych.

• Opracowanie czytelnego i zrozumiałego dla wszystkich regulaminu szkoły oraz szkolnego programu wychowania.

• Stosowania zero tolerancji dla wszelkich zachowań, które są naruszeniem regulaminu.

• Udzielanie pomocy wychowankom, którzy sprawiają trudności wychowawcze.

Wszystkie te postulaty i zalecenia, o charakterze bardziej lub mniej ogólnym, mogą być przydatne w procesie wychowawczym, ale często wychowawcy maja do czynienia z tak złożonymi, wieloczynnikowymi uwarunkowania trudności ,na jakie napotykają w procesie wychowawczym, ze nie bardzo potrafią sobie radzić z tymi trudnościami. Często brakuje im wiedzy i umiejętności diagnozowania uwarunkowań trudności wychowawczych, zwłaszcza uwarunkowań społecznych..

W diagnozie uwarunkowań biologicznych i psychologicznych mogą, chociaż nie zawsze korzystać z pomocy specjalistów, umiejętność diagnozowania społecznych uwarunkowań trudności wychowawczych w wymiarze jednostkowym i grupowych, powinna być przydatna ich własna wiedza pedagogiczna i socjologiczna. Korzystne byłoby, aby elementem tej wiedzy była znajomość diagnozowania zjawisk społecznych gdyż wychowanie jest złożonym procesem społecznym.

Znaczenie diagnozy w identyfikowaniu i rozwiązywaniu problemów społecznych

Pojęcie diagnozy:

Za Jerzym Kwaśniewskim można przyjąć, że diagnoza to system racjonalnych czynności zmierzających do rozpoznania stanu rzeczy, zdarzeni, które jest podejmowane dla rozwiązania jakiego problemu praktycznego.

Funkcje diagnozy:

Poznawcza - identyfikacja problemu społecznego, z wykorzystaniem wiedzy dotyczącej danej sfery rzeczywistości. Ze względu na złożoność zjawisk społecznych w opracowaniu diagnozy często biorą udział specjaliści z różnych dziedzin nauki.

Praktyczna - dostarczenie podstaw dla pracowania programu działań dla rozwiązania danego problemu.

Diagnozowanie jako proces społeczny:

Wzajemnie powiązane etapy procesu (Podgórecki):

-opis ( zestawienie danych empirycznych przydatnych w postępowaniu celowościowym;)

-ocena (zestawienie ocen wynikających z uzyskanych danych);

-konkluzja (stwierdzenie potrzeby czegoś, lub jej braku);

-postulowanie (zobrazowanie stanów rzeczy, które maja być realizowane);

Praktyczne cele diagnozy: ustalenie, jak jest w danej dziedzinie?; Z jakimi problemami społecznymi i ich uwarunkowaniami mamy do czynienia?; Jakie wnioski praktyczne wynikają z tych ustaleń?

Integralną częścią diagnozowaniu zjawisk społecznych powinna być ewaluacja.

Ewaluacja to systematyczne badanie wartości lub cech konkretnego programu, planu, działania w celu jego usprawnienia i lepszego wykorzystania.

Ewaluacja pozwala na ulepszanie podejmowanych działań jeszcze w trakcie ich realizacji. Jeżeli na przykład podczas realizowania jakiegoś programu zostały użyte niewłaściwe środki, to trzeba podjąć decyzję o zmianie podejmowanych działań, użyć inne środki. Pod uwagę bierze się zarówno czynniki korzystne jak i niekorzystne.

Rzeczą ważna jest, aby ewaluacja była procesem społecznym realizowanym z udziałem podmiotów i przedmiotów programowych działań.

1

---