Wstęp do prawoznawstwa
Tematy na egzamin
2006/ 2007
Pojęcie normy prawnej i jej zasadnicza struktura.
Norma prawna i przepis prawny
Norma prawna jest to obowiązująca reguła zachowania się adresatów (osób, których dotyczy) w sytuacji w niej określonej, zabezpieczona środkami państwowego przymusu.
W budowie normy prawnej wyróżnia się trzy elementy:
1 ) hipotezę,
2) dyspozycję,
3) sankcję.
Hipoteza jest tą częścią normy prawnej, która określa stan faktyczny (sytuację) uzasadniający jej zastosowanie do konkretnego podmiotu (osoby).
Dyspozycja normy prawnej ustala jak winien zachować się podmiot w sytuacji określonej w hipotezie.
Sankcja jest ujemnym skutkiem, jaki staje się udziałem osoby, której zachowanie się nie jest zgodne z dyspozycją normy.
Normy prawne wyrażane są w przepisach prawnych. Nie oznacza to, że oba te pojęcia są równoznaczne. Przepis prawny jest to część aktu prawnego (np. ustawy) wyodrębniona przez ustawodawcę jako artykuł, paragraf lub w innej postaci. Przepis prawny jest pojęciem szerszym niż norma prawna. Są bowiem w aktach ustawodawczych takie sformułowania (zdania), które w swojej istocie są normami prawnymi (jeżeli zawierają w swojej treści obowiązujące reguły postępowania skierowane do określonych adresatów) - wtedy przepis prawny i norma prawna są pojęciami równoważnymi - ale są w nich też zawarte zdania wyodrębnione w artykuły, paragrafy czy w inną formę, które nie zawierają żadnych reguł postępowania określonych podmiotów prawa i jako takie nie są normami prawnymi - są wszakże zdaniami mającymi znaczenie przepisów prawnych.
Nie zawsze też właściwe normie prawnej elementy zawarte są w jednym przepisie. Są przepisy prawne, które zawierają hipotezę i dyspozycję a sankcja znajduje się w innych przepisach prawnych np. w przepisach o postępowaniu zabezpieczającym i egzekucyjnym. Są też przepisy, które zawierają w swojej treści tylko dyspozycję i sankcję. Pierwszą grupę przepisów (zawierających hipotezę i dyspozycję) stanowią w znacznej mierze przepisy prawa cywilnego, handlowego, pracy, a drugą przepisy prawa administracyjnego, finansowego, karnego.
Przykłady norm prawnych:
1 ) "W razie wypadku przy pracy, zakład pracy jest obowiązany niezwłocznie ustalić jego okoliczności i przyczyny oraz zastosować odpowiednie środki zapobiegawcze" (art. 228 § 1 Kodeksu pracy).
Słowa: "W razie wypadku przy pracy" stanowią hipotezę normy, a pozostała część zdania jej dyspozycję. Sankcja, w przypadku niezgodnego z normą zachowania się zakładu pracy, zostaje wymierzona na podstawie odrębnych przepisów.
2) "Funkcjonariusz publiczny, który przekraczając swoje uprawnienia lub nie dopełniając obowiązku, działa na szkodę dobra społecznego lub jednostki, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 5 lat" (art. 24& § 1 Kodeksu karnego).
Elementami tej normy prawnej są dyspozycja określająca konkretne, zakwalifikowane jako przestępne, zachowanie funkcjonariusza publicznego i sankcja.
Oto kilka przykładów przepisów prawnych nie będących w swojej istocie normami prawnymi z właściwymi dla nich elementami:
"Prezydent jest najwyższym zwierzchnikiem Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej" (art. 35 Ustawy Konstytucyjnej z dnia 17.10.1992 r.)
"Zgromadzenia wspólników odbywają się w miejscu siedziby spółki jeżeli umowa spółki nie wskazuje innych miejsc w granicach Państwa" (art. 225 Kodeksu handlowego)
"Karę pozbawienia wolności poniżej roku wymierza się w miesiącach, a powyżej roku - w latach i w miesiącach".
W przytoczonych przykładowo przepisach nie widać typowych dla norm prawnych elementów. Zawierają wszakże informacje mające istotne znaczenie w całokształcie funkcjonowania prawa.
W swojej treści normy prawne mogą zawierać zakaz, nakaz lub upoważnienie do określonego zachowania się. Z tego punktu widzenia dzielą się one na:
- normy zakazu - określają jakie zachowania są zakazane, np. "Kobiety w ciąży nie wolno zatrudniać w godzinach nadliczbowych, ani w porze nocnej" (zdanie pierwsze art. 178 § 1 Kodeksu pracy);
- normy nakazu - mówią, jak w danych okolicznościach należy się zachować np. "Dziecko pozostające pod władzą rodzicielską winno rodzicom posłuszeństwo" (art. 95 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego);
- normy upoważniające - zezwalają na dowolny sposób zachowania się albo regulując dyrektywnie ich zachowania, pozostawiają im możliwość zachowania innego niż w normie określone np. "Jeżeli w gwarancji nie zastrzeżono innego terminu", termin wynosi jeden rok licząc od dnia, kiedy rzecz została kupującemu wydana" (art. 577 § 2 Kodeksu cywilnego).
Normy prawne nie dopuszczające zmian w ich treści nazywamy normami prawa bezwzględnie obowiązującego (iuris cogentis), a normy dopuszczające możliwość dokonania innych ustaleń niż w nich wyrażonych, normami prawa względnie obowiązującego (iuris dispositivi).
Prawne ramy aktualizowania się praw podmiotowych stwarzają normy prawa względnie obowiązującego. Wykluczają je normy prawa bezwzględnie obowiązującego. Te ostatnie nie stwarzają żadnych możliwości dowolnego zachowania się osób w sytuacjach tymi normami określonych.
Charakter normy prawnej. Rodzaje norm prawnych.
Normy prawne jako szczególny rodzaj norm postępowania różnią się miedzy sobą, np. charakterem czy mocą prawną. I tak ze względu na charakter norm prawnych wyróżnia się kilka ich rodzajów. Ze względu na moc prawną można wyróżnić normy zawarte w przepisach konstytucyjnych, ustawowych i pod ustawowych. Według zakresu terytorialnego obowiązywania normy dzielą się na te, które obowiązują na obszarze całego państwa oraz te, które obowiązują tylko na jego części (miejscowe). Zgodnie z kryterium zakresu adresatów normy dzieli się na takie, które dotyczą nieoznaczonego rodzajowo kręgu adresatów, oraz na takie, które są skierowane do określonego kręgu adresatów. Podział norm według kryterium sposobu związania adresatów umożliwia wyróżnienie norm bezwzględnie obowiązujących oraz względnie obowiązujących. Podział norm według stopnia konkretności (relacji do przepisów prawnych) umożliwia wyróżnienie norm konkretnych ( wszystkie elementy charakteryzujące określone postępowanie są zawarte w jednej normie) oraz norm odsyłających ( odsyłają do innych norm uzupełniających), jak również norm blankietowych ( nie określają treści merytorycznej, ale przewidują, że przepisy dopiero zostaną wydane). Podział norm prawnych według rodzaju postępowania umożliwia wyróżnienie norm określających obowiązki, uprawnienia i wolności. Ze względu na rodzaj sankcji wyróżnia się normy zawierające sankcje nieważności, zawierające sankcję kary, zawierające równocześnie sankcje kary i nieważności, jak też niedoskonałe, bo pozbawione sankcji lub zagrożone tzw. sankcją nierealną. Kryterium regulowanych stosunków społecznych umożliwia wyodrębnienie gałęzi prawa, np. prawo cywilne, karne, czy administracyjne. Natomiast kryterium zakresu treści umożliwia rozróżnienie norm ogólnych ( lex generalis) i szczegółowych (lex specialis).
Norma prawna i przepis prawny. Rodzaje przepisów prawnych. Budowa normy prawnej.
Przepis prawny jest oznaczonym fragmentem tekstu prawotwórczego, zaś norma oznacza regułę zapisaną w tym fragmencie. Może się więc zdarzyć, że przepis wyraża część normy lub też nawet kilka norm. Istnieje też pogląd, że przepis prawny jest napisem, a norma prawna jest znaczeniem tego napisu. Z przepisu prawnego, traktowanego jako jednostka redakcyjna tekstu prawnego ( np. artykuł, paragraf, ustęp, punkt, litera) jest rekonstruowana norma prawna jako wypowiedź dyrektywalna. Przepis zawarty w części ogólnej aktu normatywnego może stanowić podłoże do budowania wielu norm zawartych w części szczególnej aktu. Norma prawna składa się z trzech części: hipotezy, dyspozycji i sankcji. W hipotezie określone są warunki, od wystąpienia, których zależy skutek prawny określonego działania, jak też zakres zastosowania normy ( wyjaśnienie: kto, gdzie, kiedy). Dyspozycja określa prawny skutek sytuacji faktycznej uogólnionej w hipotezie normy prawnej, czyli sposób postępowania adresata normy. Sankcja natomiast określa ujemne skutki prawne, które dotkną adresata normy w przypadku postępowania niezgodnego z dyspozycją normy prawnej w sytuacji, o której mówi hipoteza. Skutki te powodują pewne niekorzystne następstwa dla adresata naruszającego normę.
Ujęcie językowe normy prawnej.
W ujęciu lingwistycznym termin norma prawna jest najczęściej pojmowany jako wypowiedź językowa, która wskazuje komuś określone postępowanie. Powinna więc ona określać przede wszystkim, w zależności od wyboru adresata, sposób postępowania (nakazywane, zakazywane, dozwolone), jak również adresata normy (podmiot indywidualny lub zbiorowy) oraz okoliczności, w jakich adresat normy ma postąpić w określony sposób.
2.Prawo stanowione (pozytywne) a inne normy społeczne (prawo zwyczajowe , moralność, etyka , polityka). Ustal prawidłowe wzajemne relacje i korelacje.
Prawo i inne normy społeczne (ogólna charakterystyka tych norm i relacja do prawa).
Prawo nie jest jedynym zespołem norm określających postępowanie ludzi. Nie reguluje ich wszystkich zachowań. Poszczególne stosunki społeczne mogą być regulowane zarówno przez normy prawne, jak i inne normy społeczne, do których zaliczamy:
normy moralne - kryterium tego wyodrębnienia jest sprowadzone do oceny: dobro i zło, ale kategoria ta nie ma charakteru stałego. W przeciwieństwie do norm prawnych, normy moralne nie są chronione przymusem państwowym. Ludzie przestrzegają norm moralnych ze względu na negatywną kwalifikację sprzecznego z nimi postępowania dokonywaną przez innych, a z drugiej strony ze względu na negatywną samoocenę pewnego postępowania (wyrzuty sumienia).
normy obyczajowe - są wyrazem przekonania o potrzebie pewnego postępowania w danej społeczności.
zasady współżycia społecznego - zależą od określonych stosunków społecznych, są wytworem pewnych tradycji, obyczajów czy moralności. Odesłanie w przepisach do tych zasad uzupełnia w pewien sposób porządek prawny. Umożliwiają one podmiotom stosowanie takiego prawa, które jest pozbawione własnych ocen, ale odsyła do zasad współżycia społecznego, dokonania wartościowania (oceny) pewnego postępowania, konkretnego przypadku.
normy organizacyjne - układają relacje wewnątrz różnych organizacji społecznych tj. stowarzyszenia, związki zawodowe, partie polityczne, itp. Normy te wiążą ludzi wówczas, gdy pozostają oni w stosunku członkostwa do danej organizacji. Przestrzeganie reguł organizacyjnych jest zabezpieczone środkami wytworzonymi wewnątrz organizacji, nie są więc chronione przymusem państwowym.
normy techniczne - są to reguły wskazujące sposób osiągnięcia w pewnych warunkach założonych celów w procesie wykorzystania dóbr materialnych. Służą one nie tylko uzyskaniu określonych efektów wytwórczych, ale również osiąganiu ich w sposób ekonomiczny oraz zapewnieniu właściwej ochrony życia i zdrowia ludzkiego.
normy religijne - wskazują głównie reguły działania organizacji wyznaniowych (religijnych), określają wykonywanie kultu religijnego, kształtują też wynikające z określonej moralnej doktryny kościoła normy moralne.
Między normami społecznymi a normami prawnymi istnieją pewne relacje. Opierają się one niekiedy na pełnej ich zgodności, niekiedy zaś ich treść może się rozmijać. Może więc wystąpić sytuacja, że postępowanie ludzi niezgodne z prawem będzie też potępione przez reguły moralne czy obyczajowe. Może też wystąpić sytuacja, że naruszenie norm prawnych nie będzie oznaczało naruszania innych norm społecznych. Wreszcie może pojawić się sytuacja potępienia prawnego postępowania przez normy moralne, obyczajowe, a które to postępowanie będzie obojętne z prawnego punktu widzenia.
Wymienione normy społeczne, inaczej niż normy prawne, nie są tworzone przez państwo, ich geneza i funkcjonowanie nie jest bezpośrednio związane z państwem. Dlatego też są to normy autonomiczne w stosunku do państwa.
Prawo zwyczajowe
Zwyczaj - to sposób (forma) zachowania w pewnych sytuacjach przyjętych w danej zbiorowości społecznej.
Zwyczaj - określa się jako ustalony, jednorodny sposób postępowania, uznany za wiążący przez określoną zbiorowość społeczną ® tacitus consensus „milczące porozumienie” / ® sankcjonowanie zwyczaju.
Obyczaj - to powszechnie przyjęty, umowny najczęściej utwierdzony tradycją, sposób postępowania w pewnych okolicznościach, charakterystyczny dla pewnego środowiska czy terenu.
Zwyczaj - to powszechnie przyjęty, najczęściej uświęcony tradycją, właściwy pewnej grupie ludzi, charakterystyczny dla danego terenu, okresu sposób postępowania w pewnych okolicznościach, a obyczaj to taki sposób postępowania który mieści się w obyczajowości.
Obyczajowość - odnosi się do całości wzorów zachowania przekazywanych przez tradycję, przestrzeganych przez członków danej grupy. Obyczajowość wiąże się z kulturą obyczajową, czyli sposobem życia, stylem życia nie będącym moralnością ani prawem.
Norma zwyczajowa - wypowiedź nakazująca takie a takie zachowanie Norma zwyczajowa może być uznana za normę prawną jeżeli:
1) ukształtuje się w danej zbiorowości sposób określonego postępowania w określonych okolicznościach.
2) Ukształtuje się przekonanie, że taki sposób postępowania wiąże z prawnego punktu widzenia
3) Określony organ państwowy dokona uznania normy zwyczajowej (akt uznania)
Reguła zwyczajowa - będzie wywoływała skutki prawne poprzez przepisy zawierające odesłanie do zwyczajów ® odesłanie wyraźne / odesłanie formułowane implicite poprzez posłużenie się w przepisach prawnych terminami niedookreślonymi, często o charakterze ocennym.
Nie każda jednak reguła zwyczajowa staje się normą prawną. Wymogi jakie powinien spełnić zwyczaj, aby stać się prawem:
1) Ustalony sposób postępowania powinien być w miarę precyzyjnie określony zarówno pod względem podmiotowym jak i w odniesieniu do sposobu zachowania się adresatów.
2) Przekonanie o wiążącym daną zbiorowość charakterze reguły powinno być w istocie powszechnym przekonaniem, ze takie jest prawo.
3) Wola państwa włączenia reguły zwyczajowej do systemu prawa.
Trzy relacje i korelacje między prawem pozytywnym a normalnością...
1.relacja, kiedy regulowanie prawne i normy nieprawne (etyczne, moralne zwyczajowe, etc.). „zazębiają się”, zbieżne są zarówno zakazy jak i nakazy:
• jeśli ktoś ukradł to jest to łamanie prawa moralnego, etycznego..
→ Czy to jest dobrze czy źle ?? Dobrze..
Normy wzmacniają działanie prawa, powodują dynamizowanie stosunków prawnych i społecznych.. „Są hamulcem”, przestrogą; będą mieć one zastosowanie tylko wtedy, gdy społeczeństwo będzie miało odpowiedni stopień cywilizacji, edukacji...
relacja,uregulowania między prawem i nie prawem rozbieżne, tzn., że normy prawne mówią tak a pozostałe (etyczne, zwyczajowe), mówią co innego..
Rozbieżność między prawem a normalnością.. Np.: Piekarz...
Wówczas jeśli mamy do czynienia z tą rozbieżnością dochodzi w tym przypadku do tzw. konfliktu wartości zasad...
Obywatel ma prawo dokonywania wyboru .. Przykład przyzwolenia (dziś ograniczonego) dokonywania aborcji (w/g doktryny katolickiej było to i jest zabronione )... O ile w pierwszym przypadku dochodziło do intensyfikacji prawa, w tym przypadku dochodzi do zmniejszenia skuteczności prawa..
relacja, uregulowania indyferentne (obojętne). Takie uregulowania mają miejsce wówczas, gdy jakaś sfera życia człowieka zostanie objęta reglamentacją prawa, a na ten temat nie wypowiadają się inne normy życia społecznego..
Np.: prawo kosmiczne-nie znajduje ocen wartościujących moralnie.....
Prawo dawca może zrezygnować z niektórych uregulowań, jeśli uzna za wystarczające normy poza prawne..
3. Prawo pozytywne, a prawa polityczne w świetle zasady „o prawnym i politycznym nieposłuszeństwie..”.
Prawno-pozytywne ujęcie prawa - ogólna charakterystyka.
Wspólny pozytywistom sposób pojmowania prawa jako zbioru norm tworzonych przez państwo ukształtował się w określonym układzie społecznym jako doktryna prawnicza państwa upatrywującego w prawie istotny czynnik stabilizujący ustrój polityczny, czynnik rozstrzygający bieżące konflikty w coraz bardziej różnicującym się społeczeństwie.
Państwową rolę, jaką w pozytywizmie prawniczym wyznaczono prawu było stworzenie stanu bezpieczeństwa prawnego, wyrażającego się w tym, że system prawny miał być dostatecznie stabilny i opierać się na uporządkowanym systemie wartości moralnych, a przy tym miał być jasny i możliwie zupełny.
Sposób pojmowania prawa przez przedstawicieli pozytywizmu prawniczego nie był jednak konsekwentny. Programowo głosili oni rozdział pojęciowy między prawem i moralnością, twierdzili, że prawo obowiązuje niezależnie od tego czy realizuje określone wartości moralne.
Według pozytywistycznie zorientowanego programu prawoznawstwa, nauki prawne powinny być wolne od wartościowania. W programie pozytywizmu prawniczego nawiązującym do pozytywizmu prawniczego, zakłada się, bowiem staranne odróżnienie od siebie wypowiedzi o rzeczywistości, o tym, co jest, od wypowiedzi o tym, co być powinno.
W pozytywizmie prawniczym jako określonym kierunku prawoznawstwa przedmiotem zainteresowania nauk prawnych czyniono niemal wyłącznie prawo obowiązujące w jakimś miejscu i czasie. Zainteresowania nauk prawnych obejmowały głównie problematykę dogmatyczną i to uprawianą w swoisty formalny sposób.
Pozytywistyczny pogląd na prawo łączy się z określonym sposobem pojmowania wykładni i stosowania prawa. Mianowicie dla koncepcji pozyt. Typowe jest pojmowanie wykładni jako czynności poznawczej prowadzącej do odtwarzania znaczenia interpretowanego tekstu na podstawie ścisłych, uporządkowanych reguł wykładni.
Ogólna charakterystyka tradycyjnego pozytywizmu prawniczego.
Pozytywizm prawniczy był jednym z najbardziej znanych kierunków połowy i drugiej połowy XIX wieku. W metodologii badania państwa i prawa nawiązywał do pozytywizmu filozoficznego, którego czołowym reprezentantem był August Comte (1798-1857). W zakresie zainteresowań pozytywizmu prawniczego badani koncentrowano na normie prawnej. Pozostałe normy, np. moralne, znajdować się powinny zasadniczo poza zasięgiem dociekań, jako że, nie wchodzą w skład systemu prawa. Pozytywizm prawniczy stanowił krytykę szkoły prawa natury w tym znaczeniu, iż w miejsce praw naturalnych czy wydedukowanych przez rozum, wprowadzał konkretność badań normy prawnej obowiązującej w danym miejscu i czasie. Kwestionował również wartość dorobku szkoły historycznej, odwołując się do źródeł prawa zwyczajowego, czy praźródeł prawa postaci enigmatycznie pojmowanego ducha historii czy ducha narodu.
Pozytywizm prawniczy i filozoficzny charakteryzuje wspólną niechęć do metafizycznych systemów pojmowania rzeczywistości w tym również państwa i prawa.
Porządek państwowo-prawny uzyskuje sankcje wartości i poznawalności pod warunkiem, iż posiada odzwierciedlenie w normach prawa stanowionego. Stanowisko takie doprowadziło do znacznej wulgaryzacji badań prawa, zawężających się wyłącznie do poznania normy prawnej i reguł jej interpretacji, bez głębszej refleksji nad aksjologią prawa, czy też prawidłowościami kształtującymi jego związki z państwem. Pozytywizm silnie natomiast nawiązywał do założeń szkoły liberalistycznej, będącej jej kontynuacją i znaczącą wersją interpretacyjną.
Podkreślając myśl Solona, iż w państwie rządzą nie ludzie, lecz prawo, unormowano teorię tzw. Państwa prawnego, w praktyce opierającego się na poszanowaniu prawa reprezentującego w swych treściach zarówno interes zbiorowości, jak jednostki. Interwencjonizm państwowy powinien mieć oparcie w konkretnej normie prawnej. Wydawało się, iż tą droga nastąpić może pełniejsza integracja dążeń jednostki i zbiorowości, przy czym pozytywiści podkreślali, iż jednostka walcząca o poszanowanie swych praw podmiotowych zapewnia ogólną praworządność w państwie. Pozytywizm w świecie doktrynalnym sankcjonował stabilizację rozwoju kapitalizmu drugiej połowy XIX wieku stając się jednym z istotnych czynników działających na rzecz jej pogłębiania.
W konsekwencji pozytywizm prawniczy był doktryną aprobującą zasady organizacji państwa burżuazyjno-demokratycznego. Zwracał się przeciwko szkołom i ruchom kwestionującym sensowność utrzymania i umacniania zasadnych form ustrojowych, w szczególności krytykował założenia ruchu robotniczego w dobie I i II międzynarodówki. Z drugiej strony wniósł wiele do nauki o interpretacji normy pranej rozbudowując i doskonaląc metodologię badania prawa opartą na założeniach dogmatycznych.
Pozytywizm prawniczy jako określony kierunek w prawoznawstwie nie ukształtował się w jednolitą szkołę. Rozwijał się w dwóch wersjach: anglosaskiej (John Austin i Herbert L.A. Hart) i kontynentalnej (Karl M. Bergbohm, Rudolf Ihering, Georg Jellinek) - silnie zróżnicowanej, której wybitni przedstawiciele często zarzucali z czasem idee pozytywistyczne. Nurt anglosaski, był nieco wcześniejszy odpowiadając wyższemu stadium rozwoju kapitalizmu angielskiego, nurt kontynentalny rozwinięty został przez przedstawicieli nauki niemieckiej i tam uzyskał największą popularność.
4.Koncepcja państwa prawa w „pozytywizmie prawniczym” John Austina..
John Austin (1790-1859) - klasyfikacja prawa opiera się u niego na wyróżnieniu porządku prawa boskiego i prawa stanowionego przez ludzi dla ludzi. Prawo boskie ma charakter abstrakcyjny, jest swego rodzaju praźródłem wszelkiego prawa, lecz nie można zeń wyprowadzić jakichś bardziej konkretnych dyrektyw dla prawa pozytywnego. Podstawą poszukiwań jest natomiast prawo stanowione przez ludzi dla ludzi będące zasadniczo tzw. Prawem pozytywnym. Prawo pozytywne ustanowione zostało przez suwerenny autorytet polityczny i w pełni posiada taki charakter jako prawo w stosunkach wewnętrznych. Nie jest natomiast prawem w pełnym tego słowa znaczeniu prawo międzynarodowe, które formułować może pewne zalecenia jakiegoś zachowania się, lecz nie może narzucić suwerenowi konieczności określonego postępowania. Prawo pozytywne jest dla Austina rozkazem zawierającym nakaz lub zakaż określonego zachowania się, którego naruszenie jest zabezpieczone sankcją.
Pojęcie suwerena jako podmiotu uprawnionego do stanowienia prawa tłumaczy obowiązywanie określonej woli zawartej w normach prawnych. Posługuje się on teorią niezależnego społeczeństwa politycznego składającego się z niezawisłych politycznie jednostek, podporządkowanych jednak zwierzchnikowi politycznemu. W gruncie rzeczy zwierzchnik posiada możliwość nieograniczonej działalności normotwórczej i nie może być skrępowany pojęciami metafizycznymi, jak np. prawem natury czy prawem bożym. Jeśli odwołuje się do jakichś zasad postępowania, np. zasad moralnych, czyni to ze względu na subiektywny stosunek do nich.
Podział rządów sprowadza się do prostego ujęcia na rządy despotyczne i niedespotyczne. Wyróżnia wprawdzie formę monarchii, arystokracji i demokracji, choć ta ostatnia zawiera paradoks niemożliwości sprawowania władzy przez wszystkich. Sens jednak podstawowego pytania sprowadza się do odpowiedzi, czy rządy są czy nie są despotyczne. Podstawą rządów niedespotycznych jest trwałe poszanowanie praw obywatela możliwe jedynie przy odwołaniu się do monteskiuszowskiego podziału i hamowania się władz gwarantującego nienaruszalność praw jednostki. Pod wpływem myślenia utylitarystycznego dowodzi on, iż głównym celem państwa jest zapewnienie szczęścia swym poddanym, chociaż obok praworządności wymienia jako równie doniosłe poszanowanie prawa własności.
Koncepcja Austina
Zdaniem Austina to, co potocznie określane jest jako prawo, podzielić można na cztery kategorie:
prawo boskie (ustanowione przez Boga dla człowieka),
prawo pozytywne,
pozytywna moralność (różnego rodzaju normy społeczne),
prawa figuratywne (określane jako prawo przez analogię, np. prawa ekonomii czy prawa fizyki).
Od pozostałych rodzajów oddzielić należy prawo pozytywne; tylko ono jest prawem w ścisłym rozumieniu i tworzy właściwy zakres teorii prawa.
Austin określa prawo jako "regułę ustanowioną dla istoty myślącej przez inną istotę myślącą, mającą nad tą pierwszą władzę". Prawem jest więc rozkaz poparty groźbą, ale tylko taki, który ustanowiony został przez suwerena.
Suweren to jednostka (ewentualnie kolegium), która ma władzę nad innymi jednostkami. Jest to władza ziemska - z tego powodu Bóg nie jest suwerenem i tym samym prawo boskie nie jest prawem w ścisłym rozumieniu. Z kolei na pozytywną moralność składają się normy, które albo nie zostały ustanowione przez suwerena, albo nie są poparte groźbą.
Suweren rozumiany może być na dwa sposoby: jako suweren de iure (czyli taki, któremu władzę przyznają przepisy prawa) oraz de facto (taki, który ma faktyczny posłuch). Tylko w tym drugim znaczeniu posługuje się pojęciem suwerena Austin, rozumiejąc jego władzę jako faktyczną i będącą pierwotną w stosunku do prawa.
Władza suwerena jest nieograniczona, niepodzielna i nieprzerwana. Nikt nie może nakładać na suwerena obowiązków (włącznie z nim samym), nikt nie może jego władzy ograniczać; władza ta nie może zostać rozdzielona między różne podmioty i stale spoczywa w rękach suwerena.
5.Psychologiczna koncepcja prawa i ustrojów politycznych (państwa, władzy w doktrynie Leona Petrażyckiego)- krytyka pozytywizmu..
Najbardziej ważką krytykę pozytywizmu prawno-politycznego dał Leon Petrażycki, według którego pozytywizm identyfikował prawo włącznie z rozkazem, nakazem i zakazem, bez względu na to od kogo by one pochodziły, muszą być ślepo przestrzegane. Petrażycki twierdził, że prawo może być „rozumne” i zrozumiałe dla społeczeństwa dopiero wtedy, kiedy przejdzie przez filtr świadomości społecznej, kiedy zostanie „przeżyte” przez obywateli. To właśnie przeżycie psychiczne wzmocni „skład intelektualny” zjawisk prawnych i politycznych i spowoduje także iż ludzie będą przestrzegać prawa nie „na oślep”, ale świadomie, co jest w pełni możliwe w ustroju socjalistycznym.
PSYCHOLOGIZM
Leon Petrażycki - emocje prawne - związane z wyobrażeniem osoby mogącej się domagać od nas określonego postępowania; Prawo - takie przeżycia etyczne, mające char. atrybutywny; wł p. (jakakolwiek wł.) nie jest siłą, jest projekcją emocjonalną, oznacza specjalny rodzaj praw przypisanym pewnym osobom w obawie o dobro ogólne; odrzucał tezę, że źródłem pr. jest wola p., czy też przymus;
Teoria prawa i moralności
Według Petrażyckiego prawo i moralność nie są czymś obiektywnym: jeśli nie zaistnieje pewne przeżycie (emocja), to nie możemy mówić ani o prawie, ani o moralności.
Prawo ma charakter przeżycia dwustronnego normującego sytuację dwu osób, w sposób imperatywno-atrybutywny (inaczej: obowiązująco - przyznający). Jedna ze stron przeżywa poczucie uprawnienia, przywileju, druga poczucie powinności, obowiązku. Np. jedna osoba dając komuś pracę przeżywa emocję związaną z obowiązkiem zapłacenia za owoc pracy; osoba uzyskująca i wykonująca pracę odczuwa, że po zakończeniu należy się jej pewne wynagrodzenie. Dla Petrażyckiego prawo pozytywne, czyli prawo stanowione, nie jest prawem, gdyż na ogół nie istnieje w świadomości ludzi - nie jest świadomie przeżywane.
Według Petrażyckiego prawo zwyczajowe nie potrzebuje, żadnych dodatkowych wyjaśnień dotyczących tego, dlaczego obowiązuje - wystarcza fakt, że "zawsze tak było". Po wielu lub wieluset latach utrwalania się zwyczaju staje się on bezrefleksyjnie powielanym schematem i najczęściej traci swoje pierwotne znaczenie i oczywistość. Prawo zwyczajowe cieszy się taką pewnością, oczywistością (już oderwaną od pierwotnego znaczenia), że nawet nie ma potrzeby go zapisywać.
Pozbawione przeżyć związanych z prawem są także sytuacje, w których jedna ze stron stosuje przymus do wyegzekwowania swoich "praw", a druga strona odczuwa np. tylko strach. Zgodnie z powyżej opisanym modelem, np. system totalitarny na ogół nie opiera się na prawie.
Według Petrażyckiego każdy dojrzały człowiek ma rozwinięte poczucie prawa, a w przypadku braku takiego poczucia, należy mówić o idiotyzmie prawnym.
Zgodnie z myślą Petrażyckiego, nie wystarczy wprowadzenie pewnego prawa stanowionego np. w kolonizowanym, czy na wyzwalanym terenie, choćby to było czynione w dobrej wierze, a nie szłyby za tym odpowiadające przeżycia prawne.
Moralność jest z kolei przeżyciem jednostronnym, o którym decydują normy wyłącznie imperatywne bezroszczeniowe. Np. osobie żebrzącej nikt/nic nie przyznaje "prawa" do otrzymania pieniędzy. Natomiast osoba dająca jałmużnę może odczuwać np. emocję związaną z wyznawaną religią myśląc "dobrze jest pomagać biednym".
Dzięki swoim zainteresowaniom socjologicznymi i psychologicznymi aspektami prawa Petrażycki zapoczątkował kierunek zwany socjologią prawa oraz psychologiczne, oparte na introspekcji, podejście do prawa. Wśród opublikowanych przez niego prac można znaleźć także takie, które dotyczą emocji w sensie ogólnym, jako sił napędowych życia.
6. Normatywizm, czysta teoria prawa Hansa Kelsena. Struktura porządku prawnego a zwłaszcza pogląd Kelsena o tożsamości państwa i prawa (zerwanie z dualizmym prawniczym i metodologicznym.)
NORMATYWIZM
Hans Kelsen - próba oddzielenia pr. od innych nauk; czysta nauka - przedmiotem są normy pr., system norm pr.; jest teorią pr. poz.; Jeśli w warunkach W trzeba czynić C, to związek WC ma char. normatywny; normy są normami pr. jeśli wchodzą do systemu pr. (jeśli została uchwalona na podstawie upoważnienia zawartego w normie wyższej); podstawową normą pr. międzynarodowego jest uznanie porządków pr. poszczególnych państw; KRYTYKA: jeśli norma podstawowa nie ma sankcji, to jak może obowiązywać? teza, że p. jest pr. z def podważało tezę o p. pr.;
Hans Kelsen
Hans Kelsen (1881 - 1973) urodzony w Pradze austriacki prawnik twórca normatywistycznej koncepcji państwa i prawa określanej również szkołą wiedeńską ( nazwa ta pochodzi od miejsca założenia). Od 1905r rozpoczyna samodzielną działalność naukową i dydaktyczną. W tym samym roku zostaje profesorem Uniwersytetu Wiedeńskiego gdzie wykłada prawo państwowe. Twórca pierwszej konstytucji Austriackiej uchwalonej w 1920r obowiązującej zresztą po dzień dzisiejszy. Konstytucja ta nadawała instytucjom sądownictwa konstytucyjnego pełniejszy rozwój niż inne konstytucje na świecie. W latach 1930 - 1933 profesor Uniwersytetu w Kolonii; 1933 - 1936 profesor Uniwersytetu w Genewie; 1936 - 1938 wykłada na niemieckim uniwersytecie w Pradze. Po dojściu Hitlera do władzy jak wielu niemieckich uczonych emigruje do USA gdzie wykłada w wielu renomowanych uniwersytetach amerykańskich, m.in. od 1940 r profesor Harvard University of Cambridge. Publikuje wiele prac m.in.
Komentarz do karty Narodów Zjednoczonych, z którego korzysta się do dziś.
„O wartości i istocie demokracji” ( 1920r ). Wydanie po polsku w 1936r.
„Czysta teoria prawa” ( 1934r )
„Prawo i pokój”
Kelsen umiera dożywając 80 lat.
Czystą teorię państwa i prawa (normatywizm prawniczy) można rozpatrywać w dwóch aspektach a mianowicie: od strony metodologicznej i od strony prawnopolitycznej. Kelsen tworząc tą koncepcje zrywa z synkretyzmem metodologicznym i proponuje monizm metodologiczny tzn. że przedmiotem prawa ale i prawa pozytywnego nie mogą być takie dziedziny jak: psychologia, etyka, moralność, socjologia czy teologia. Prawo nie może w jaki kolwiek sposób łączyć się z tymi dziedzinami ponieważ zaśmiecają one to prawo, co nie pozwala dotrzeć do jego istoty. Zatem prawo - teoria prawa - powinno być nauka „czystą” czyli monistyczna a nie synkretyczną - łącząca się z innymi dziedzinami wiedzy. Kelsen zrywa z dualizmem prawa wyznaczanym przez pozytywizm prawniczy. Oddziela także świadomie i słusznie prawo od moralności, etyki, i polityki. Pojmuje je wiec jako naukę o normach prawnych nie zawierających tych elementów. Publikuje te tezy kiedy w Europie tworzą się systemy nie demokratyczne, w których prawo traktowane jest jako instrument polityczny np. faszyzm, hitleryzm, stalinizm. Prawo traci wtedy swoje wartości. Teza o nie mieszani prawa z polityką jest ważna i aktualna do dzisiaj, ponieważ takie prawo jest sprzeczne z interesem ogólnym i obywatela. Czysta teoria prawa jest teorią prawa pozytywnego i dąży jedynie do poznania zagadnienia stanowiącego przedmiot jej badań. Z tego też powodu przy rozpoznaniu prawa teoria ta wyłącza wszystko co nie należy ściśle do przedmiotu jej badań, co oznacza że dąży do usunięcia z nauki prawa obcych tej nauce elementów. W prawie pozytywnym nie obowiązuje zasada przyczynowości a czyny ludzkie w prawie dokonywane są na podstawie zachowania, muszą być one udowodnione. Gdyby w prawie była stosowana zasada przyczynowości to za każdy czyn ludzie wymierzaliby sobie nawzajem karę taką jaka uważaliby za sprawiedliwą co mogłoby być sprawiedliwe ale i krzywdzące. Doprowadziło by to w krótkim czasie do zagłady społeczeństwa. Państwo według Kelsena jest prawem. Porządek prawny w państwie ma swoją określoną strukturę ponieważ wywodzi się od tzw. normy hipotetycznej jako od najwyższej normy. Główną normą jest konstytucja, później deklaracje, zaznaczenia, itp.. Struktura ta polega na tym, że akty niższego rzędu muszą logicznie wywodzić się z aktów wyższego stopnia. Jednak prawa nie wolno utożsamiać z państwem, bo tworzy się wówczas dualizm i uzasadnienie polityczne prawa. Państwo praworządne powinno być ze swej istoty państwem prawa, ze względu na logiczną strukturę porządku prawnego. Dlatego państwo z istoty swej jest porządkiem prawnym.
Jeśli chodzi o zapatrywania Kelsena na demokrację to wyróżniał on następujące rodzaje demokracji:
1) Naturalną - polegającą na tym, że wszyscy ludzie będący podmiotem porządku prawnego braliby bezpośredni udział w tworzeniu demokracji i wówczas byłaby ona w sposób naturalny prawdziwa. Ten typ demokracji jest nie do urzeczywistnienia we współczesnym świecie. Był on możliwy tylko w greckim „Polis” gdzie wszyscy decydowali. Może on być modelem, do którego współczesne społeczeństwo, może się tylko przybliżyć.
2) System demokracji politycznej - oparty na zasadzie większości i mniejszości parlamentaryzmu. Ten typ demokracji jest realizowany we współczesnych społeczeństwach. W 1935 roku Kelsen opublikował prace pt. „Zagadnienia parlamentaryzmu”, w której zaproponował przeprowadzenie reformy w parlamencie, w kierunku jego urealnienia. Chodziło o to ażeby nie obowiązywała w nim zasada partyjności ponieważ prowadzi to do anarchii. Proponuje żeby wola parlamentu nie była wolą partykularnych interesów anarchizujących życie państwa i społeczeństwa lecz to właśnie ich wola była wolą parlamentu.
Podstawą demokracji według Kelsena jest wolność a nie równość. Twierdz on, że równość w społeczeństwie jest nigdy nie osiągalna bo zawsze wśród równych znajdą się równiejsi dlatego nie może ona być podstawą demokracji również z innego powodu a mianowicie takiego, że ma na myśli interesy finansowe i materialne. Należy więc przyjąć, że podstawą demokracji jest wolność. Jeśli obywatele nie mogą realizować swoich swobód to demokracja jest niepełna. Wydaje się, że daleko nam do tego modelu, np. to nie my wybieramy swoich reprezentantów, oni sami się wybierają. Problem wolności jest fundamentalną zasadą tej demokracji, np. sprawa dyskusji nad podstawowymi aktami prawnymi ONZ.
„Nie równość, nie materia, nie sprawy bytu ale sprawy duchowe, prawa człowieka decydują o demokracji” - są to słowa, które padły na forum ONZ.
Podstawą filozoficzną demokracji jest relatywizm pozytywistyczny czyli głos każdego obywatela jest ważny a do podstawowych wartości w demokracji dochodzi się na drodze swobodnej dyskusji. Ten relatywizm daje to, że nie ma prawdy absolutnej jest tylko prawda pośrednia. To prawda absolutna niszczy człowieka jego poglądy i osobowość. Te elementy według Kelsena przybliżały do idealnego modelu demokracji.
4